De Huisvriend. Jaargang 1893

Strijd.
Door Kathy.

Herman Stevens was sedert eenige dagen de oude niet meer. Grethe, zijne vrouw, had het terstond reeds gemerkt, en ook zijne buren en vrienden hadden de verandering waargenomen en zichzelven en elkander hoofdschuddend afgevraagd, wat hier de reden van kon zijn. Zou hij ziek zijn? Maar zijne houding was even ferm als altijd, zijn tred niet minder veerkrachtig en het was geen vermoeide, maar eene afgetrokken uitdrukking, die er in zijne eerlijke oogen lag. Toch was het de eerste uitlegging geweest, die Grethe er aan gegeven had, en ze was dadelijk begonnen met vlierthee te zetten, maar de oude man had knorrig het kopje ‘ziekemansvocht’, zooals hij het noemde, van zich afgeschoven en geantwoord, dat hij niet ziek was en het dus volstrekt niet behoefde.

Herman's huisje lag geheel op zich zelf aan den zoom van het woud en was het eenige op den geheelen rijweg, die de grens vormde tusschen het bosch van beukeboomen en de glooiende tarwe- en boekweitvelden. Doch op eenige minuten afstands verhieven zich hier en daar reeds enkele hoeven en landhuisjes, die zich steeds dichter aaneensloten en

[p. 306]

eindelijk een soort van voorstad vormden van de groote stad, in hunne onmiddellijke nabijheid. Herman kende die huisjes en wegen zoo goed als zichzelf. Vijf-en-dertig jaren lang had hij, zoodra de knoppen der boomen aan het zwartbruine netwerk van takken eene lichtgroene tint bijzetten, in de schemering, die den zonsopgang voorafgaat, den weg er langs gevolgd, om terug te keeren als de natuur reeds uren rustte, en die dagelijksche wandeling niet te staken vóór de herfstwind de bladeren der boomen weer had losgerukt en de hoekige takken zich weer scherp afteekenden tegen de witgrijze lucht. Want hij was knecht geweest aan de uitspanning aan de overzijde der rivier, waar het 's zomers zoo druk was, dat vóór dag en dauw reeds vaardige handen vereischt werden om 's namiddags de gasten behoorlijk te bedienen, maar die 's winters scheen te deelen in den doodsslaap der natuur. Doch als overal was ook hier concurrentie gekomen en de uitspanning, waarvan de eigenaar het vorige jaar gestorven was, werd opgeheven, en daarmee hielden Herman's grootste inkomsten op. Al was het dus niet juist smart, het waren dan toch zorgen, die zijn haren grijs gekleurd hadden in korten tijd, en nu de winter naderde en de najaarswind reeds loeiend op kon steken om de bladeren kwistig uit te strooien op den weg, of om den regen plotseling een luiden roffel te doen slaan op de vensterruiten, nu was het hem soms of hem daarbinnen iets toegenepen werd, als hij de kleine schaar overzag, waarvoor hij te zorgen had en waarvoor hij weldra misschien niet meer zou kunnen zorgen. Want de spaarpenningen, in goede dagen op zij gelegd, waren nu verdwenen; al waren hij en Grethe plechtig overeengekomen het spaarbankboekje als iets heiligs te beschouwen, de nood had hen gedwongen het sommetje te verbruiken, en het was weggeslonken in evenveel maanden, als het aantal jaren telde, waarin het was bijeengegaard. Kwam nu niet spoedig uitkomst, dan sperde de armoede als een dreigend monster de wijde kaken open en hij en zijn gezin waren ten prooi aan onuitsprekelijke ellende.

Toch was dit niet de oorzaak van Herman's afgetrokken houding, want het waren zorgen, die hij reeds maanden torschte, en al hadden zij ongemerkt zijn voorhoofd van rimpels doorploegd, voor zijn kinderen, voor zijn gezin was hij de oude gebleven; hij had met hen gestoeid en gelachen en Grethe getroost en plagende gezegd het was de ‘oude dag’, als ze klaagde niet flink genoeg te kunnen werken; - hij had ten slotte, voor den schijn althans, berust, zooals de meesten zich neerleggen bij verouderende smart, en tot voor kort bleef hij dezelfde, ofschoon steeds zinnende, zinnende op uitkomst.

Wat was het dan dat Herman Stevens zoo plotseling had veranderd?

Niet de angst voor de toekomst, niet de loodzware last der zorgen, maar.... verzoeking.

Het was zaterdag, een barre zaterdag, toen hij reeds laat in den avond huiswaarts keerde, in somberder stemming, want de laatste guldens waren losgemaakt uit het spaarbankboekje om de huishuur te betalen en zich, voor den winter althans, een dak te verzekeren. Huiverend sloot hij nu en dan de schamele overjas - die onvolkomen waarborg tegen vocht en koude - dichter om zich heen en keek behoedzaam voor zich uit, want de weg was glibberig door de natgeregende laag van dor gebladerte, en hier onder de boomen was de duisternis voelbaar, zoolang de zware, grijze wolkgevaarten het maanlicht onderschepten. Het was een gure herfst.

Plotseling wierp de volle maan, nu slechts belemmerd door het warnet van takken, welker schaduwen grillige figuren teekenden op den modderigen, plassigen grond, een schemerenden lichtbundel op zijn pad. Toen was het dat hij, op zij van den weg, tusschen de knoestige wortels van het geboomte iets gewaar werd, door vorm en kleur verradend daar zeker niet met moedwil te zijn neergeworpen, iets dat hij werktuiglijk opraapte en bij zich stak. Niet verder kunnende onderzoeken wat het was, waar de jagende wolken hem zulk een korten blik op gunden, nam hij het met zich naar zijne woning.

Thuisgekomen, vond hij de zijnen in diepe rust, want als Grethe moe was van het zaterdagsche werk, ging zij maar vroeg rusten om de kinderen een prettigen zondag te kunnen bezorgen. Op zijn gemak kon hij dus zijne vondst doorzoeken, die hem spoedig bleek een zakboekje of portefeuilletje te zijn, en argeloos had hij het geopend, doch plotseling de hand verschrikt teruggetrokken, toen voorzichtig, bijna bevreesd de bankbiljetten bij tientallen er uitgeschoven en onderzocht of er tusschen de uit fijn leer bestaande wanden nog meer geldwaarde vertegenwoordigd was. En er was meer, groen- en blauwgekleurde papiertjes, in vierkante vakjes afgedeeld, papiertjes, die ook van waarde waren; hij wist het niet, maar hij voelde het. Ongetwijfeld behoorde het aan een der rijke en aanzienlijke heeren uit den omtrek, wier landgoederen, vele uren in oppervlakte, op grooteren of kleineren afstand van zijne woning verspreid lagen, en wier blinkende equipages, met kleurige lakeien en brieschende rossen, af en toe het bosch doorkliefden, als een adem, hem toewaaiende uit de groote, onbekende wereld van weelde.

Hoe kwam het dat hij dit geld bijna angstig betastte? Hoe zoo vreesachtig? Eerlijke, trouwhartige Herman Stevens, even spoedig als ge het vroeger gedaan zoudt hebben, vattet ge nu immers het plan op die som weer uit te keeren aan den rechtmatigen eigenaar?

En dan zou het geld teruggaan naar de geldkast van den rijkaard als een droppel in de zee, als een zandstofje in de woestijn; want was het noodig hem te zeggen, dat hij, die een geldwaarde als deze argeloos bij zich droeg in een niet gesloten tasch, een was, door de fortuin in ruime mate met goud en goed gezegend? En die eene zou, een kleinigheid afzonderend voor den eerlijken vinder, kalm het geld in ontvangst nemen, zijne vorstelijk ingerichte woning met een overtollig sieraad of zijne stoeterij met een paar Arabische hengsten verrijken, misschien ook het in een avond verspelen, wie weet! Maar toch, het moest! Hij zou zich anders de kroon van het hoofd rukken door op te houden eerlijk man te zijn.

Herman's van zwoegen vereelte hand gleed over zijn vergrijsde lokken; hij staarde nadenkend voor zich uit. Het vertrek miste reeds lang dien gloed,

[p. 307]

die zekere welvaart, die er in betere dagen met zulk eene warmte over verspreid had gelegen. Het gordijn voor de bedstee, zoo verschoten, zoo gelapt, zou vroeger reeds lang zijn afgedankt, doch deed nu dienst zoolang het kon, en dat zag er armelijk uit. En hoe kaal en hol geleek het hier, sinds de groote linnenkast, reeds meer dan honderd jaren in Herman's familie, verkocht was om dringende inkoopen te doen. Liever dan terstond het appeltje voor den dorst te schillen, wilden ze beginnen met een der meubels af te staan, en voor niets dan voor de kast een kooper kunnende vinden, vlug den ruil gesloten, daar Grethe toch niet wist dat Herman bij zichzelven den verkoop van de kast reeds herhaaldelijk vergeleken had met een lid dat hem uit het lichaam werd gerukt, en Herman evenmin vermoedde dat Grethe reeds menigen stillen traan gestort had, nu de trouwe gezel de woning uitmoest.

Herman begon koud en hongerig te worden, en hij stond op en liep het vertrek door; hij wilde zien of er een turfje in den haard of brood in de kast was, maar alles was leeg, en morgen was het zondag. Niets dat niet sprak van achteruitgang, niets dat niet sprak van den langzaam naderenden, maar zekeren ondergang!

En hier was geld, geld, dat vreeselijke, dat machtige geld, als door een goeden engel op het pad geworpen, waar niemand dan hij het vinden kon. Welke ontdekking is vreeselijker voor een vader dan te zien, dat de armoede zijn gruwelijken stempel drukt op de voorhoofden zijner dierbaren; welke verzoeking grooter dan hier op zijn tafel guldens uit te tellen, genoeg om hunne toekomst te verzekeren? Was het verantwoord het geld terug te brengen aan hem, die het gemis wellicht nog niet had bespeurd, terwijl hier in zijne onmiddellijke nabijheid die dierbaren den hongerdood te gemoet gingen? Was dit verantwoord?

Neen!

En vinden is geen stelen!

Hij zou het geld behouden.

Tot dit besluit was hij gekomen, toen hij zich ter ruste begaf, maar sedert dat oogenblik was het, dat Herman Stevens de oude niet meer was. Hij beproefde zich geluk te wenschen nu het toeval hem zoo in het oog loopend begunstigde, en toch, telkens als er uitgaven waren, had hij gegrepen naar het gevonden geld, om telkens de talmende hand terug te trekken. Want was het hem niet, alsof hij reeds eene schandvlek op het voorhoofd had, die, door dit te doen, een onuitwischbaar brandmerk worden zou? En was hij niet telkens teruggedeinsd, wanneer hij, beseffende Gretha althans deelgenoot te moeten maken van het gebeurde, beginnen wilde met te spreken en zij hare oprechte oogen luisterend op hem had gericht? Dan had hij wel het volgend oogenblik heftig kunnen uitvaren tegen zichzelf en zijn booze gedachten, om zich een dief, een nietswaardige te noemen.

Maar dan was de deur opengegaan en zijn vierjarig Elsje binnengetreden, die, nog niet gewoon aan de herhaaldelijke weigering, om brood vroeg en zich met moeite door moeder spelenderwijze naar haar lorrig speelgoed terug liet brengen. Dan had hij weer zijne eigen armoede gesteld tegenover de schatten van dien rijke en zich afgevraagd of hij het geld niet houden moest.

Zoo waren er een zestal dagen, de moeilijkste zijns levens, voorbijgegaan, en weer was het zaterdag, toen hij op weg was naar de stad om inlichtingen in te winnen aangaande den persoon, die het geld verloren moest hebben, - misschien ook om zich als den vinder bekend te maken.

Plotseling hoorde hij een haastigen stap achter zich, die hem in zijn overpeinzingen kwam storen en die het klaarblijkelijk te doen was hem in te halen. Omziende bemerkte hij Kobus van het veer.

Het gesprek leidde eerst over allerlei verschillende onderwerpen, over den natten zomer en den slechten oogst, over den hagelslag van de vorige week en over den winter, die beloofde zoo guur te zullen worden, toen Kobus plotseling, met den stok dien hij op den schouder had gedragen, een hem in den weg liggenden steen wegslaande, vroeg: ‘En heb je al gehoord dat baron Van Doorn zulk een groote som verloren heeft?’ En, geen antwoord krijgende, voegde hij er onverschillig bij: ‘Of ben je in lang niet naar stad geweest?’

‘Ik.... ik wist niet, dat de baron zooveel geld verloren had,’ antwoordde Herman, zijn metgezel van ter zijde onderzoekend aanziende.

‘Nu, verloren heeft hij het eigenlijk niet, want ze zeggen, dat hij het juist met spelen gewonnen had. Of het waar is weet ik niet, maar ik weet wel, dat ik wou, dat ik het gevonden had,’ en alsof hij iets geestigs gezegd had, keek Kobus den ander lachend aan.

‘Heeft hij dan zoo'n groote belooning uitgeloofd?’

‘Daar weet ik niets van, maar vinden is minstens net zoo'n eerlijke manier om aan je geld te komen, als winnen bij het spel. Wat doet die rijkaard, die kind noch kraai in de wereld heeft, met zooveel geld, terwijl ik eene oude moeder te onderhouden heb. Neen, hoor, ik ben een goeie does, maar al te goed ben ik ook niet.’

‘Maar,’ zei Stevens weer, ‘wie heeft je verteld dat hij het bij het spel gewonnen heeft? Er gaan bij zoo'n gelegenheid altijd zooveel praatjes. Mij dunkt, het kan niet, neen, het kan niet.’

‘Hoezoo, weet jij er meer van?’ vroeg Kobus, ‘of soes je weer? daar doe je in den laatsten tijd meer aan, geloof ik. Goedendag, hoor, ik groet je!’

En met een spottenden lach sloeg Kobus een zijpad in, Herman Stevens aan zijn lot overlatende. Al zijne goede plannen waren weer den bodem ingeslagen. Hij verwenschte het toeval, dat hem Kobus deed ontmoeten, die den strijd in zijn binnenste weer had wakker geschud, en toch was het hem het volgend oogenblik, alsof hij verheugd was, alsof hij verontschuldigd zou zijn, als hij zich het geld, wetende op welke wijze het verkregen was, zou toeëigenen.

Maar toch bleef in zijn binnenste steeds die stem hem ook nu weer waarschuwend toevoegen: Al kreeg die andere het op eene min eerlijke wijze, zijt gij dan gerechtigd het ook te doen? En is het wel waar, wat men u vertelde?

Herman Stevens, die nimmer besluiteloos, nimmer

[p. 308-309]

zondagmorgen. Naar J. Müller Masdorf. (Zie blz. 305.)

[p. 310]

oneerlijk was geweest, wist andermaal niet wat te doen. De strijd, die zonder den angst en de zorgen voor zijn gezin nimmer in hem zou zijn ontstaan, woedde wederom met vernieuwde heftigheid. Wanneer en hoe zou hij eindigen?

Herfststormen en najaarsbuien hadden eindelijk plaats gemaakt voor warmen nazomer, voor helderen zonneschijn, de in najaarskleuren geverfde boomengroepen verguldend. Het was schoon, zooals de soms mat en stemmig, soms helder en warm getinte bladeren zich schakeerden, hier geel, daar bruin, ginds roodachtig groen. Alles genoot van dien plotselingen ommekeer: de hier overwinterende, grijsgerokte tjilpertjes, de haast uitgestorven, gedeeltelijk verscholen insectenwereld, de gansche natuur, badende in de met getemperde kracht koesterende zonnestralen. Het was onverwacht, het zou slechts tijdelijk zijn, dat gevoelde een ieder, en weldra zou de milde, kwistige maar soms ook wreede natuur den najaarswind weer gierend over de vlakte doen strijken en de krachtige beuken en iepen hun najaarsomhulsel doen verliezen. Leeg en dor zouden de kale stammen en takken zich ten hemel heffen, door niets beschut tegen guurte en wind. De velden, minder stiefmoederlijk bedeeld, zouden van de dwarrelende vlokken een koesterend kleed ontvangen; vaal en grijs zou het uitspansel worden, kil en doordringend de lucht, en men zou beschutting moeten zoeken onder het dak van zijn huis.

Hoe aardig genoot de vroolijke jeugd van de weinige dagen, hun nog gegeven om daar buiten te spelen naar hartelust. Hoe opwekkend verhieven zich boven de diepere stemmen der ouderen, elkaar hier en daar eenige woorden toevoegende, de altijd blijde kinderstemmen.

‘Hei! stil! Cornelis is ook paard!’

En Cornelis, een dik, schommelend ventje, zeker niet ouder dan vier, gaf de twee grootere knapen, waarvan de eene een touw om den linker-, de ander een om den rechterarm gebonden had, een hand en gereed stond het drietal, wachtende op het manend ‘voort!’

‘Neen, halt, zoo doet een paard nooit!’ riep de voerman, de zweep - een touw aan een stok gebonden - opheffende, toen een der knapen ongeduldig den anderen voorttrok en dan zich plotseling omkeerde. ‘Halt! Ik had niets geroepen!’

‘Stil nou! Voort!’

En het voor een toehoorder weinig samenhangend gesprek stakend, rende het viertal vooruit, paard Cornelis hijgende en blazende van inspanning om de twee grooteren bij te houden.

Daar zaten twee oudere knapen op het hek, het meer beneden zich achtende aan het kinderspel deel te nemen dan menig man van veertig jaren, en voor de deur van het huisje aan den ingang van het bosch stond Herman Stevens, met het kleine Elsje, dat braaf had meegestoeid en nu vermoeid op vaders arm uitrustte en toezag op het spel der anderen.

‘Ik zeg je,’ klonk het verder, ‘daar komt Kees en ik praat niet met hem. Hij is een dief, want hij heeft gestolen. Mijn gouden griffel was ik kwijt en in zijn doos heb ik ze teruggevonden.’

‘Hij had haar gevonden in de gang van de school.’

‘Maar hij wist dat zij van mij was!’

‘Daar is hij. Dief! dief! dief!’

En Kees van den metselaar ging schoorvoetend voorbij.

Elsje's kopje leunde tegen vaders krachtig hoofd; hare gouden krulletjes vermengden zich met zijne zilveren lokken. Diepzinnige gedachten schenen er in die kleine hersens om te gaan, want de uitdrukking in de blauwe oogen was mijmerend en de kleine lipjes ernstig getrokken. Eindelijk zei ze op vragenden toon:

‘Noemen ze Kees nu dief, omdat hij gestolen heeft?’

‘Ja, kindje.’

‘Als je houdt wat van een ander is, dan ben je dief, niewaar?’

‘Ja, eigenlijk wel.’

‘Waarom?’

Dit woord, op de meeste kinderlipjes als bestorven, geleek hem een gewetensvraag, die hem in de diepste diepte van zijn gemoed peilde, en hij dacht over zijn antwoord na.

‘Die stoute Kees,’ klonk andermaal het zachte, zilveren stemmetje.

‘Vader is ook stout, niet waar?’

‘Neen, vader is zoet,’ zei ze verschrikt, en wederom met het kopje tegen hem aanleunend, zei zij vleiend:

‘Zoete vader, vader geen dief.’

Waarom werd zij plotseling met bijna ruwe beweging op den grond gezet? Waarom keerde vader zich zoo haastig om? Groote menschen schreien niet, maar anders - het was net of vader zich met de mouw een traan uit het oog veegde.

‘Waar vader toch heen is?’ zei vrouw Stevens een uur later tegen haar veertienjarigen jongen, die een kruiwagen voortduwend den weg afkwam en voor de deur van het huisje stilhield.

‘Ik kwam vader tegen in zijn beste pak en met een pakje in de hand, maar toen ik vroeg waar hij heenging, zei hij alleen maar: Naar stad.’

‘Als ik er toch iets van begrijp!’ zei vrouw Stevens.

Maar toen zij den volgenden dag met haar man en oudste kinderen naar de kerk ging, toen was alles haar opgehelderd. De herfststormen waren met verdubbelde kracht opgestoken en de vreugde over het zoele najaarsweer was kort geweest. Maar in hun binnenste was alles zonneschijn en blijdschap en dankbaarheid. Geen zorg voor de toekomst, geen angst voor den winter waren langer Herman Stevens' deel; en wat nog meer was, zijn naam van eerlijk man was gehandhaafd, de strijd glansrijk gestreden, en van de belooning, die zijn stoutste verwachtingen overtrof, werd een klein sommetje afgezonderd, dat, zich met rente op rente verhoogend, eindelijk Elsje's bruidsschat worden zou, want zij was het geweest, die vader tegen de verzoeking bestand deed zijn.