De Huisvriend. Jaargang 1893

[p. 225]

gezicht op bamberg.

Bamberg.
Met vijf illustratiën.

In het schoone, vruchtbare Frankenland, in het hartje van Duitschland, ligt een stad, die om haar groote geschiedkundige beteekenis, haar fraaie ligging en merkwaardige gebouwen ten volle verdient den reiziger aan te trekken.

Wij bedoelen Bamberg.

Reeds de hoogte, waarop zich de beroemde Dom met zijn vier spitse torens verheft, zou voldoende zijn om aan de stad een schilderachtig aanzien te geven - nog hooger stijgt echter de Michaëlsberg met zijn dubbele kerktorens en de statige kloostergebouwen, en deze wordt op zijn beurt overtroffen door den Altenburg. De bekoorlijke verscheidenheid der schilderachtige uitzichten, welke deze drie hoogten met hun trotsche gebouwen verleenen, is eenig in haar soort; en het genot van al deze pracht wordt nog door menige historische herinnering uit de grijze middeleeuwen verhoogd.

Onze eerste afbeelding vertoont de eene helft der stad; in het midden de oude, eerbiedwaardige Dom, ter rechterzijde, meer op den voorgrond, de bovenste parochiekerk, ter linkerzijde de Michaëlskerk.

Op den achtergrond begrenzen de hoogten der Frankische Jura het bevallige schouwspel der aan kerken zoo rijke stad, die door geen poorten en muren ingesloten, zich vrij over de vlakte en over een rij van heuvels uitbreidt.

Overal verkondigen ons de stomme getuigen van een voorbijgegane heerlijkheid, dat de geestelijke macht reeds in de vroege middeleeuwen hier aan een beschaving vol schitterenden glans het aanzijn heeft gegeven.

Bamberg bezit in zijn Dom - zie de afbeelding - een der voortreffelijkste en kunstvolste voortbrengselen der Duitsche bouwkunst, het schoonste, romaansche gebouw van Beieren, aan deze zijde van den Rhijn. Zijn tegenwoordige vorm behoort eigenlijk aan de 13de eeuw, maar de kern is ouder; het plan daarvan is nog hetzelfde als dat van den eersten, door Bamberg's stichter aangelegden bouw. Op Paaschzondag den 3 April 1008 brandde de Bamberger Dom af; eerst na dertig jaren had de volledige restauratie door den heiligen Otto plaats.

Wat tot de verbouwing van den Dom in de 13de eeuw aanleiding gaf, laat zich niet met zekerheid zeggen, vermoedelijk was 't de stijgende macht van Bamberg. De bouw van het hedendaagsche werk vertoont twee verschillende perioden. De andere meester begon de verbouwing van het naar de stad gekeerde Koor. Hij ontwierp, zooals men vermoedt, het zesdeelige kruisgewelf in het middelschip; voornamelijk het uitwendige van zijn koor is een werk van ongewoon rijke versiering. De meester der oudere gothiek van den Bamberger Dom heeft echter zijn architectuur in Laon bestudeerd. Aan elke zijde der abside, aan den voet der oostelijke torens, vindt men een prachtig portaal met zuilen en halve cirkelbogen. De torens stijgen in verschillende verdiepingen over de portalen en zijn door rondbogen van friezen gescheiden.

Een nog prachtiger portaal dan het bovengenoemde is aan het noordelijke zijschip in een voorsprong van het gebouw aanwezig. De westersche torens zijn in hun bovenste verdiepingen door achthoekige uitbouwen aan de vier hoeken, welke door vrijstaande zuiltjes met spitsbogen gevormd worden, eigenaardig onderscheiden. Even belangrijk een gedenkteeken als de Bamberger Dom is voor de Duitsche bouwkunst, evenzoo gewichtig zijn de daarin bewaarde monumenten voor de geschiedenis der Duitsche beeldhouwkunst. In het portaal van het Georgekoor staan links keizer Hendrik II, rechts Petrus, Adam en Eva. Wij hebben hier de voornaamste voortbrengselen der

[p. 226]

Duitsche plastiek in edelen, ongezochten eenvoud, merkwaardige kennis van het naakte, karaktervolle vorming der hoofden, voor ons. In de beeldhouwwerken van den Dom echter zijn twee verschillende richtingen vertegenwoordigd, die wat den tijd door twee menschenleeftijden, maar wat den stijl betreft door een wijde kloof van elkander gescheiden zijn. Onder de standbeelden, in het binnenste van het huis, geeft men zonder aarzelen den prijs aan de drie, die zich groepeeren rondom den middelpijler der noordzijde. Het zijn Elisabeth, Maria en de Engel der Boodschap, waaraan men duidelijk zien kan, dat de Bamberger beeldhouwer zich heeft laten inspireeren door de beelden van het hoofdportaal der Kathedraal te Reims, die ze rechtstreeks volgens de antieken heeft nagebootst. Van dezelfde hand als Elisabeth, Maria en de Engel, is zeker ook het ruiterstandbeeld van koning Koenraad, dat in den Dom hoog aan een pilaar is aangebracht. Daarentegen dragen de beelden aan den oostelijken pijler, de Noordzijde evenals die aan de Zuidzijde, een zuiver Duitsch karakter. In zijn inwendig schip bevat de Dom verschillende grafmonumenten van hooge beteekenis, daaronder de marmeren sarcophaag van bisschop Suidger, die later paus werd onder den naam van Clemens II en in 1047 stierf.

In het middelschip staat een belangrijk werk van Duitsche kunst uit het begin der 16de eeuw; het grafmonument van het heilige keizerpaar, Hendrik en Kunegonde, door den Wurzburger beeldhouwer Tilman Riemenschneider.

Op het Domplein - op onze afbeelding van den Dom zichtbaar - staat het beeld van den vorstbisschop Frans Ludwig van Erthal (1779-1795), een der scherpzinnigste vorsten die ooit schepter en kromstaf gedragen hebben. Het werd in 1865 door koning Ludwig I opgericht en is door den beeldhouwer Wideman geboetseerd, door den bronsgieter Miller gegoten.

Het beeld staat vóór de oude, bisschoppelijke residentie, die als een uitstekend effectvol en daarbij sierlijk bewerkt Renaissance meesterstuk kan beschouwd worden. Ondanks de rijke, plastische behandeling der geheel in mergelsteen uitgevoerde facaden, heeft de meester echter het gebruik van kleuren niet versmaad. Van binnen moet men een in krachtige tinten geschilderd houten vloer vermelden; op de plaats, waar zich dit interessante gebouw verheft, stond de burg van het oude geslacht der Babenbergers, die het bestuur der omliggende landen voerde.

Hier is de plaats, waarop de Hohenstaufer Philip van Zwaben (1208) vermoord werd. Het is waarschijnlijk, dat, nadat keizer Hendrik II het bisdom gesticht en de Domkerk gebouwd had, hier ook de bisschoppelijke woning gesticht werd. Deze moet naast de Domkerk gestaan hebben en door bisschop Thiemo in 1197 eerst met muren omringd zijn geworden, die den geheelen berg met de woningen der Georgebroeders (Domheeren) omvatten en met poorten voorzien waren. Omtrent het jaar 1396 werden de oude gebouwen nedergeworpen en de tegenwoordige oude hofhouding in hun oudsten en oorspronkelijken vorm gesteld.

Onder de regeering der vorstbisschoppen Philip van Henneberg en Heinrich Grosz van Trockau werd een herbouwing ondernomen en onder den kunstlievenden vortsbisschop Veit van Wurzburg in 1571 een nieuw gebouw in plaats van het oude door den steenhouwer Erasmus Braun opgericht. Het bovenste gedeelte van Bamberg, dat zich voor den Dom groepeert, vertoont ook heden nog naast de oude bisschoppelijke residentie een aantal van die geïsoleerde, door hooge muren van de buitenwereld afgesloten deftige Domheerenhoven, die aan zulke bisschoppelijke steden hun bijzonder aristocratisch karakter verleenen.

In deze omgeving bouwde ook de kunstlievende vorstbisschop Lotharius, Frans van Schönborn, (1695-1708) een nieuw paleis, dat zich echter volstrekt niet door bouwkunstige schoonheid onderscheidt, maar er veeleer kaal en nuchter uitziet. In de zalen vindt men de koninklijke schilderijen-galerij. In dit residentieslot woonde hertog Wilhelm van Beieren, die hier op den 6 October 1806 keizer Napoleon ontving. In het Bamberger paleis vaardigde Napoleon de oorlogsverklaring tegen Pruisen uit. Wilhelm's schoonzoon, maarschalk Alexander Berthier, vorst van Neuchatel en Wagram, stortte den 1 Juni 1815, toen hij uit zijn kamer de binnenmarcheerende troepen Russische soldaten beschouwde, uit het venster en vond daar zijn dood. Het uit Griekenland verdreven koningspaar, Otto en Amelie, nam in de Bamberger residentie zijn intrek; Otto stierf daar den 26 Juli 1867, Amelie den 20 Mei 1875.

Op een anderen heuvel ligt het klooster Michaëlsberg, zeven jaren na de stichting van het bisdom Bamberg gesticht. Het nieuwe bisdom had een statig klooster noodig, dat het middelpunt van de geleerde navorschingen van het kapittel zou vormen, een taak waardoor de zending van Bamberg om het Oosten te verduitschen, zeer aan beteekenis won. 1021 werd de kerk op den Michaëlsberg gewijd; van den toen voltooiden bouw is echter niets meer bewaard gebleven, daar hij door de aardbeving van den 3en Januari 1117 zoo erg beschadigd werd, dat de heilige Otto een nieuw gebouw moest laten optrekken uit de fondamenten. In 1121 voltooide Otto de wijding van den tweeden bouw, die thans nog staat. Het gothieke koor en de verandering der vensters behoort tot het einde der 15de eeuw. De romaansche bouw van St Michaël heeft zich in de voornaamste trekken bewaard; hij vertoont een pijlerbasilika in drie schepen met oostelijk dwarsschip. De facade van de kerk is van 1722-1723 door Johannes Dingenhofer uitgevoerd, rijk versierd met pilasters en halve zuilen. Dezelfde meester bouwde ook het convent der abdij Michaëlsberg, zijn broeder Johan Leonard, het door zijn prachtige ligging uitblinkende vroegere Benedictijnerklooster.

Aan de helling van een anderen heuvel, aan den voet van den Karelberg staat de zoogenaamde Obere Pfarrkirche (parochiekerk) als een getuigenis van de kracht der zelfstandige burgerij. Zij is in den gothischen stijl gedurende den bloeitijd der Duitsche bouwkunst door de burgers van Bamberg uit eigen middelen gesticht. De edele gothiek wordt ons in de rijk versierde torens en het schil-

[p. 227]

derachtige koor met de lage zijschepen onveranderd vertoond. Het koor, in 1392 begonnen, sluit tegen drie kanten van den achthoek en is door een zevenzijdigen rondgang omringd, waaraan zich evenvele, tusschen de pilaren gebouwde kleine rechthoekige kapellen aansluiten. Tot de merkwaardigheden behoort een groot altaar van Veit Stosz uit het jaar 1523: het middelste gedeelte stelt de geboorte van Christus voor, en de aanbidding der Herders, terwijl de beide zijvleugels tafereelen uit het leven van Christus en de heilige Maagd Maria voorstellen. Ook een Sacramentshuisje uit het jaar 1392 verdient onze aandacht. De toren der kerk heeft bepaald een restauratie noodig. In de nabijheid dezer kerk ligt nog een kerk, de vroegere Carmelietenkerk, die tegenwoordig tot verschillende profane doeleinden dient. Bezienswaardig is de kruisgang, waarvan nog twee vleugels van romaansche arcaden met dertig koepelvormige zuiltjes behouden zijn gebleven.

Merkwaardig genoeg stammen ook de andere kerken der stad, zooals de St.-Jakobskerk, de St.-Stephaanskerk en de St.-Gangolphskerk af uit den tijd van keizer Hendrik en de heilige Kunegonde, of zij werden in het eerste jaar van de stichting van het bisdom gebouwd. De Jacobskerk werd onder den zesden bisschop van Bamberg, Herman, in 1073 begonnen, onderging echter, evenals alle kerken, in den loop der eeuwen de meest verschillende veranderingen en kreeg in de vorige eeuw een facade in den barokstijl, die aan Neumann toegeschreven wordt. In den laatsten tijd werd de kerk volgens den stijl gerestaureerd. Vroeger nog dan de St.-Jacobskerk werd de St.-Stephaanskerk gesticht, en nog wel onder keizer Hendrik in het jaar 1009. Maar van den oorspronkelijken bouw is niets meer over; het tegenwoordige gebouw werd van het jaar 1628-1680 in den stijl der eenvoudige, smaakvolle latere Renaissance volgens de plannen van den bouwmeester Bomalino, door den architect Petrini uitgevoerd. Sedert de secularisatie dient zij tot protestantsche kerk.

Verder verwijderd van deze beide kerken ligt in de diepte de St.-Gangolphskerk, die in 1063 door den graaf Reinold Walbst von Wolfsrack en den burger Eberhard gesticht en oorspronkelijk in den romaanschen tijd opgetrokken werd. Ook zij onderging groote veranderingen; in 1300 werd het dwarsschip en in 1564 het koor in den gothischen stijl verbouwd. Het inwendige werd belangrijk veranderd, totdat ook hier de nieuwe tijd weer verbeterend en verfraaiend ingreep.

Dicht in de nabijheid dezer kerk, in de tegenwoordige pastorie, woonde eens de dichter Hugo von Trimberg. In de aangebouwde kapel der Goddelijke Hulp heeft de volkssage Fridolin's gang naar de ijzergieterij geplaatst. Hier moet de zergieterij gestaan hebben en in de Sophiastraat het kerkje, waarin Fridolin den priester bij de Mis diende. Anderen willen beweren, dat de ijzergieterij aan het begin van het Hauptauerwald gestaan heeft, daar waar sedert korten tijd een genadekapel, de zoogenoemde Wonderberg, staat, die, na door de rijke gaven der bewoners van Bamberg tot een zeer statig Godshuis in gothieken stijl veranderd te zijn, van alle hoogten zichtbaar is en aan het geheele omliggende landschap eene bekoorlijkheid te meer verleent.

In de onmiddellijke nabijheid dezer kerk verbindt een nieuwe, fraaie brug, naar den tegenwoordigen Prinsregent ‘Luitpoldsbrug’ genaamd, de beide armen der Regnitz, die hier door een nieuw aangelegden dam in een bedding gesloten wordt.

De hieropvolgende jongste kerk is de, in de jaren 1686-1720 gelijktijdig met het toenmalige Jezuïetenklooster gebouwde Jezuïetenkerk, die na de afbraak der op het Maximiliaansplein gestaan hebbende Sint-Martinuskerk genoemd en als parochiekerk gebruikt werd. Zij is volgens het plan van den leekebroeder Andrea Pozzo in nieuw Romeinschen barokstijl, den zoogenaamden Jezuïetenstijl, gebouwd.

Op het toenmalige, nu vrije plein, waar de Sint-Martinuskerk stond, op het hedendaagsche Maxplein, staat sedert het jaar 1880 een monumentale bron, opgericht ter eere van den eersten koning van Beieren, Maximiliaan, omringd door de acht Bamberger figuren van keizer Hendrik, de heilige Kunegonde, den Duitschen koning Koenraad III en Otto den heilige, apostel der Pommeren. Het monument is door F. Von Miller ontworpen en gegoten.

In de nabijheid van deze monumentale fontein, in het vroegere Jezuïetengebouw, bevindt zich de aan middeleeuwsche schatten rijke koninklijke bibliotheek. Zij onderscheidt zich boven alle andere bibliotheken van Duitschland door haar rijken schat van incunabelen en zeldzame handschriften, en is daardoor een der grootste bezienswaardigheden van de stad. Wij laten ons den Alcuinsbijbel, de gebedenboeken van keizer Hendrik en diens gemalin Kunegonde, het Pontificale van den heiligen Otto, Adelbert's levensbeschrijving van het keizerlijke echtpaar, het Hooglied van Salomo en het beroemde Psalterium uit de 15e eeuw vertoonen, werpen een blik in de door den bekenden kunstvorscher en verzamelaar Joseph Heller, den biograaf van Kranach en Durer, aangelegde verzameling van kopergravures, waarvan de schoonste bladeren onder glas en op lijsten liggen, en begeven ons dan in het tegenover de koninklijke bibliotheek liggende, door Dionysius Linder aangelegde, natuurkundige kabinet, dat van professor Fuchs uit Göttingen en andere geleerden rijke verzamelingen, voornamelijk op het gebied der mineralogie, als geschenk heeft verkregen.

Hoogst merkwaardig is nog het overblijfsel eener schepping uit de vroege middeleeuwen: de Altenburg, eens een wachtburg met hooge torens, die het land daaromheen bewaakten. Hoog boven de stad Bamberg, boven de diepgroene wouden, troont zij in schilderachtige ligging, omgeven door de betoovering van stille eenzaamheid. Tegen het jaar 1251 kwam de burcht in het bezit der bisschoppen, die haar volgens hun persoonlijk belang gebruikten.

In den boerenoorlog en den Brandenburger krijg leed zij groote schade. Het verval maakte steeds grootere vorderingen. Eerst toen de lijfarts van den vorstbisschop, Dr. Maurer, de ruïne in 1830 aangekocht had, begon men met alle kracht den burcht te restaureeren.

Van de torens zijn er nog drie bewaard, waarvan zich twee in den zuidelijken, drie in den noordelijken

[p. 228]

muur bevinden. Links bij de torenhal begint de groote slottoren, die naar het Westen, Noorden en Oosten een wondervol uitzicht vertoont. In het midden van het slotplein staat een omstreeks 29 M. hooge wachttoren. Is men op den plateform van den toren aangekomen, zoo vertoont zich hier een sierlijk panorama. Tegen het Oosten, onmiddellijk aan onze voeten, ligt de stad, en onze blikken zweven over het Maindal naar Banz; in de verte zien wij de bergen van het Thuringerwoud. Noordoostelijk liggen voor ons de Stoffelberg, slot Giech en de kapel Gugel. Oostelijk zien wij de lange rij der Frankische Jura, de Teuchatzerbergen, den Ehrenberg enz. Zuidelijk de uitloopers

raadhuis.

van het Steigerwald, over het daarnaast liggende Bruderwald, bij heldere lucht, Neurenberg, verder Pommersfeld, zuid-westelijk en westelijk de voorbergen van het Steigerwald en den wachttoren van het kasteel Burglisberg, noordwestelijk eindelijk het Maindal, links door het Steigerwald, rechts door de Harzbergen begrensd.

Als wij van dit heerlijke plekje terugkeeren naar de stad, dan valt het den toeschouwer op, dat hier de tijd van den lateren barokstijl een rijken oogst heeft voortgebracht. Vooral het raadhuis, boven het water, met zijn prachtig balkon en de fresco's van Amwander, behoort hiertoe. Het overspant met een brugpoort de straat. De decoratieve beeldhouwwerken aan de poort zijn van het schoonste Rococo.

Een tegenovergestelde richting vertegenwoordigt het door een zonderling, den archivaris Bottinger, gebouwde huis. De facade is van grootenrijkdom, weelderig en barok, doch in de vormen gedeeltelijk wat onduidelijk. Van den architect Neumann is een ander prachtig bouwwerk, het aan de Regnitz gelegen gebouw van de Vereeniging ‘Concordia’ met schilderachtige terrassen, dat aan de bouwmanie van denzelfden man zijn ontstaan dankt. Niet weinige vermogende burgers van Bamberg ondersteunden eveneens, gelijk Böttinger, kunst en wetenschap. Jozef Heller en H. Jack schonken de schatten hunner bibliotheken aan hun vaderstad, De Remeis stichtte de sterrenwacht, en de vicaris Hemmerlein de schilderijengalerij.

Het beste en het rijkste heeft echter de goedige Moeder Natuur Bamberg met eigenaardige sieraden bedeeld; in zijn lanen met prachtige oude eiken en eerbiedwaardige populieren, in den hoogen Altenburg bezit het heerlijke punten, die het alleen waard zijn dat wij in de vroolijke, gastvrije stad onzen intrek nemen.

Sedert twintig jaar heerscht in Bamberg levendige bouwlust; handel en nijverheid vermeerderen bij het jaar. Maar ook voor het onderwijs wordt hier als in weinig andere steden gezorgd. Vier nieuwe schoolpaleizen zijn in de laatste twintig jaar ontstaan, een prachtig gebouw voor de Realschule (Hoogere Burgerschool), een nieuw Gymnasium, een sterrenwacht eerste rang, voorzien van uitstekende instrumenten, prachtig gelegen en een model-instelling door zijn bouw en inrichting.

Alleen dat stadskwartier, hetwelk aan de andere zijde van de Regnitz ligt en door tuinlieden bewoond wordt, heeft gedeeltelijk nog zijn kleine huizen, meestal van één verdieping, maar de bewoners dezer hutten houden zich trouw aan hun oude gebruiken en staan in vlijt niet achter bij hun voorvaderen, die eerst door veel moeite dezen grond zoo vruchtbaar maakten.

Maar juist in dit gedeelte verheffen zich in den laatsten tijd die aanzienlijke bierhuizen, zooals het ‘Frankenbräu’, en de nieuwe kazernen met een rij van gebouwen en aanhangsels, die tot dit doel dienen.

En zoo zal spoedig naast het oude Bamberg zich een vooruitstrevend nieuw Bamberg ontwikkelen, dat zijn oudere zuster weldra zal overvleugelen.