De Huisvriend. Jaargang 1892

[p. 201]

Wilhelmshöhe
door Melati van Java.
Met 5 illustratiën.

Een heerlijke stad, dat Cassel!

Niet om de stad zelf, want die is niet mooier of leelijker dan een half dozijn andere Duitsche steden, misschien - als men de schaal heel juist zet - nog wat minder schilderachtig dan het oude Brunswijk, minder modern monumentaal dan sommige gedeelten van Hannover, minder druk en mooi aangelegd dan Hamburg, minder interessant dan het oude Keulen en meer militair dan enkele andere pruisische steden. Het heeft zijn oud, kronkelachtig warnet van oude straten, zijn gloednieuwe, banale wijk, en verder niets bijzonders aan kerken, openbare gebouwen of pleinen. Kazernes, nog eens kazernes, onafzienbare excercitievelden, midden in de stad winkels, minder mooi dan in onze Kalver- en Leidschestraten, en toch - toch, wie ooit Cassel bezocht zal 't gaarne nazeggen, 't is een heerlijke stad.

de groote fontein en apollo-tempel.

Wat heeft Cassel dan eigenlijk voor aantrekkelijks? Het heeft zijn schilderijen-museum met prachtige Rembrandts, en dan zijn onvergelijkelijke Karls-Aue, een bosch vol verrukkelijk hoog, zwaar geboomte, en smaakvol aangelegde groote vijvers, lieve eilandjes, onvergetelijke vergezichten, koele, lommerrijke plekken, alle poëzie van het echte Duitsche woud, vlak voor de poorten der stad, maar vóór alles, het heeft Wilhelmshöhe, het schoonste, schilderachtigste, rijkste, bevalligste, meest historische paleis misschien van Duitschland. 't Is het gebouw echter niet, dat ieder met bewondering vervult; het Hessische Versailles zou volmaakt wezen, als ook zijn middelpunt hooge bouwkunstige of ten minste aesthetische waarde bezat, als het tevens indruk maakte door kolossalen omvang als de lievelingsresidentie van Lodewijk XIV; als het, evenals Fontainebleau, een

[p. 202]

staalkaart als het ware vormde van alles wat de bouwstijlen van verschillende eeuwen schoons en bevalligs gaven, als het zijn sierlijke torentjes en luchtige balkons vroolijk tusschen het groen verhief als dat fraaiste der Duitsche kasteelen hij Wernigerode, of als Stolzenfels en Rheinstein. Neen! het paleis zelf heeft niets buitengewoons, niets aangenaams, maar - wat een park, wat een aanleg, wat kolossale boomen, wat mooie landelijke zitjes, wat trotsche waterpartijen en waterwerken! Waar de kunst begint, dat ziet men genoeg, maar waar zij eindigt, waar zij vol liefde opgaat in de heerlijke natuur, dat is moeilijker aan te wijzen.

Cassel zonder Wilhelmshöhe zou èn om zijn Rembrandts èn om zijn Karls-Aue, de moeite van een bezoek ruim geloond hebben, maar nu bezoekt niemand Cassel dan met het vaste voornemen in Wilhelmshöhe een of meer dagen door te brengen, liefst als de waterwerken spelen, des zondags; maar zelfs al mist het dit grootste der ‘great attractions’, dan nog is Wilhelmshöhe een plekje waar de toerist - op straffe van te heeten zijn beroep niet te verstaan - zich dient te vertoonen.

Misschien is 't er nog beter als het water zijn rol niet medespeelt in het concert der Wilhelmshöher schoonheden, want hoe indrukwekkend ook het gezicht is van het schuimende water, zich nederstortend van de reusachtige Herculestrap, toch wordt dit genot vergald door het drukke, giegelende, etende, dringende publiek, dat op die dagen het verrukkelijke park eenvoudig ongenietbaar maakt.

Natuurlijk, men kan de waterwerken op Zondagmiddag gaan zien, juist zooals men naar Versailles trekt wanneer daar de fonteinen springen, maar wie de geheimen wil afluisteren van het verleden, wie den zonnekoning en zijn hof, wie de laatste schoone dagen van het koningschap par excellence vóór den grooten zondvloed, die alles vernielde, nog eens voor zijn geestesoog wil doen herleven, die het volle contrast tusschen het schitterend verleden en het doodsche, sombere heden in grel licht wil zien, die kiest een anderen stillen dag, die volbrengt zijn pelgrimstocht naar dat Mekka van het koningschap alleen of met eenige gelijkgestemde zielen; hoe stiller en eenzamer om zich heen, hoe meer hij zich voelt aangegrepen door den geest van het voorheen, hoe duidelijker hij de schimmen van groote en kleine dooden in de eindelooze galerijen ziet opdoemen, hoe meer hij in de stijf aangelegde parken vol quinconces, in de groepeering van vijvers en beelden, den geest voelt voortleven van Louis XIV.

Wie Wilhelmshöhe genieten wil, ten volle genieten, bezoeke het op deze wijze, hoewel - het moet gezegd worden - de macht der historische herinneringen in geen vergelijking staat met die, welke ieder maar eenigszins ontwikkeld mensch, in Versailles overstelpt.

Er is in Versailles misschien evenveel, zoo niet meer feestgevierd en gezondigd dan in Wilhelmshöhe. Tranen, zuchten, bloedig zweet kleven aan die sierlijk samengevoegde steenen, maar waar ter wereld werd ooit iets tot stand gebracht dat geestdrift en bewondering opwekt, iets grootsch en iets schoons, dat niet gekocht werd door het lijden en zwoegen van duizenden ongenoemden, zwakken, kleinen? Zou Versailles, zou Wilhelmshöhe aan meer bitterheid, meer ellende, haar bestaan danken dan de wonderen der industrie op een der laatste wereld-tentoonstellingen? Wie geniet van de voordeelen der snelle reisgelegenheden, van de goedkoope fabrikaten op elk gebied, en denkt aan het lijden der werklieden in de kolenmijnen, aan het stikken en pikken der arme naaisters voor een ongeloofelijk klein loon? Wie lijdt er mede met de ellendige fabrieksarbeiders, mannen, vrouwen, kinderen, in benauwde lokalen, in vunzige krotten, hun ‘te huis’ zoogenaamd?

Is menige geldkoning tegenwoordig in de stemming om den eersten steen te werpen op een despoot als Lodewijk XIV? De omstandigheden verschillen, maar 't is de groote vraag of de som van het lijden, dat de menschheid thans te dragen heeft, grooter is dan voorheen; door het prisma van het verleden gezien neemt alles grootere verhoudingen aan, het schoone en het leelijke, het edele en het lage, het goede en het slechte. Vandaar ook dat Versailles voor onze oogen nog steeds troont in volle majesteit, een gevallen koningin, maar een vorstin nog steeds; de schepping van iemand die koning was en zich koning voelde, die het koningschap zoo hoog opvoerde als het op te voeren was, en bij wiens lijkbaar een Massillon, alleen de grootheid van God nog grooter dan de zijne noemen kon; hij was 't die Versailles schiep, het heldendicht bij uitnemendheid van het koningschap, en vandaar dat Versailles alleen staat en hoog verheven boven alle andere talrijke nabootsingen, die postiches, caricaturen zijn, meer niet.

Een daarvan, de fraaiste misschien, heet Wilhelmshöhe; maar hoe 't in menig opzicht boven Versailles e staan mag, het terzijde gaan kan het niet, want de kloof, die beide lusthuizen van elkander scheidt, is dezelfde niet te overkomen grenslijn tusschen origineel en copie, tusschen genie en talent.

Stellig, Wilhelmshöhe wint het in menig opzicht van Versailles, vooral door zijn ligging, die het mogelijk maakte de waterwerken op zulk een reusachtige schaal aan te leggen, door zijn verrukkelijk woud, door zijn bergen en dalen, en toch kan men de gedachte niet van zich afzetten: zonder Versailles zou Wilhelmhöhe er nooit geweest zijn.

Geen koningsfantaisie was ooit vruchtbaarder dan die van Lodewijk XIV; zijn Versailles liet aan groote en kleine potentaten geen rust; ieder duodecimovorstje moest zijn paleis, zijn park à la le Nôtre, zijn waterwerken, standbeelden, rotondes, koepels enz. hebben. De laatste, die door deze navolgingsmanie zijn geld en verstand kwijt raakte, was de arme koning van Beieren, Ludwig II.

Nog andere dingen, veel minder navolgenswaardig, zagen zij van hun groot voorbeeld af, en toen ging het ook met hun geslacht als met dat der Bourbons. Hun zonen sloegen den weg der verbanning in en hun paleizen staan leeg en verlaten, nog maar alleen bezocht door toeristen van alle taal en natie; hun parken werden gevuld door vroolijke zondagvierders, door pic-nic-gasten en door droomers. Maar al mist Wilhelmshöhe dat waas van herinneringspoëzie, al is zijn stichter met diens stoet van nakomelingen op verre na zoo belangrijk niet als de schepper van

[p. 203]

Versailles, op zich zelf genomen en zonder bijgedachte is het een ideaal van een vorstelijke residentie.

Wat de Groothertogen van Hessen ook op hun

de aquaduct in wilhelmshöhe.

geweten mogen hebben, die eer moet men hun gunnen, zij hadden een uitstekend oog op natuurschoon. Wilhelmshöhe ligt onverbeterlijk mooi aan den voet van een heuvel, door hen herschapen in de beroemde watertrap van Hercules met zijne 842 treden. Links en rechts donker geboomte, dat den heuvel opgaat, vlak er voor een vijver en verder alles gevat in een lijst van groen in alle schakeeringen. Die deze keuze deed, was de landgraaf Karel van Hessen, wien in het begin der 18de eeuw ook de spin der bouwmanie stak.

Vroeger was dit bevoorrechte plekje door monniken - zooals men weet, óók uitstekende kiezers op het gebied van schoone liggingen - uitgekozen, om er een klooster, Weissenstein geheeten, te vestigen. Toen Karel zijn terrein had, riep hij den Italiaanschen bouwmeester Guarneri naar Hessen, om daar een meesterstuk te scheppen, dat Versailles gerust naar de kroon mocht steken.

In Guarneri vond hij den man om zijn bouwkunstige droomen te verwezenlijken; graaf Karel had namelijk grootsche plannen, 't dwarrelde nog wat in zijn hoofd: het paleis moest natuurlijk iets van Versailles hebben, maar de waterwerken, dat moest iets eenigs, iets onovertreffelijks worden, en hij herinnerde zich den beroemden waterval van Tivoli, de grootsche waterkunstwerken der villa Aldobrandini, welke hij op zijn reis door Italië - want onze graaf was voor zijn tijd een wakkere toerist - gezien had. Daar, waar hij 't plekje gekozen had, stond reeds een zeer idyllisch slotje, ‘Moritzheim’ genaamd, dat op de plaats van het door de Hervormingsoorlogen verwoeste klooster stond. Alles was aan Moritzheim zeer bescheiden; er waren wel eenige waterwerken, maar alles zeer verwaarloosd, want de laatste landgraven hadden naar Moritzheim niet veel omgezien.

Nu begon het bouwen met allen moed, ijver en lust; zooveel haast zette landgraaf Karel er achter, dat in den betrekkelijk korten tijd van dertien jaren (van 1701 tot 1714) het grootste wonderwerk van Wilhelmshöhe, de octogoon en de cascadentrap, werd tot stand gebracht.

[p. 204]

Een waar reuzenwerk - een achtste wereldwonder, als er niet reeds zooveel wonderen dien achtsten rang innamen - werd hier gewrocht, dat thans nog den geest van den toeschouwer met verbazing vervult, vooral wanneer men slechts nagaat, wat er eerst gedaan moest worden - met de gebrekkige middelen van dien tijd - om het bouwwerk mogelijk te maken.

De geheele oostelijke helling van den Karlsberg moest tot aan het Habichtswoud, waar het paleis zou komen te staan, uitgegraven en bewerkt worden; daar de grond meestal uit rots bestond, was het noodig den steen telkens te laten springen.

De octogoon bestaat uit drie verdiepingen, die 70 Meter doorsnede hebben en een gezamenlijke hoogte bereiken van 29 Meter. De beide onderste verdiepingen moeten rotsen en grotten verbeelden, de bovenste is een koepel, gesteund door 102 massieve toscaansche kolommen, en draagt op zijn tongewelven een

het paleis van wilhelmshöhe.

scholen; ook zijn Wilhelmshöhe was een monument, te zwaar om op zijn klein land te drukken; misschien werd het wel oorzaak van zijn ondergang.

Van den octogoon daalt naar het westen, aan de helling van den berg, de beroemde cyclopentrap der watervallen af. Achthonderd twee en veertig treden, zeiden wij reeds, is de trap aan weerszijden der cascaden lang; vijfmaal wordt hij onderbroken door vijf waterbassins en werpt het water zich over de Neptunus-groep in een 70 Meter breed bassin; de watervallen zijn 36 in getal en 13 Meter breed; boven verblijft in een 8 Meter hooge grot een reusachtige Polyphemus, die door middel van een kunstig verzonnen waterorgel op zijn zevenstemmige herdersfluit blaast.

Verraderlijke waterstraaltjes maken de nabijheid van onzen herder onveilig voor den argeloozen wandelaar; elke stap doet een kwaadaardig spuitje ontspringen en maakt hem druipnat. Ter zijde van de door tinnen gekroond plat dak. Aan den voorkant verheft zich een pyramide, ter hoogte van 31 Meter, en daarboven staat het 10 Meter hooge standbeeld van Hercules, in koper gedreven, door den toenmaligen hofkopersmid Otto Kopper, want het geheele monument is Hercules ter eere opgericht.

Het schijnt dat het kleine landgraafje van een bitter klein landje een bijzondere vereering had voor den sterken, reusachtigen Hercules, de verpersoonlijking van brutale, domme lichaamskracht. De hulde, hem gebracht, was nog niet groot genoeg; in zijn verbeelding zag hij hem daar hoog boven den Karlsberg gehouwen in steen, maar deze kolos, die alles wat van dien aard ooit was gemaakt, overtreffen zou, kon niet op zijn standplaats geheschen worden; men vreesde dat het onderwerk 't gevaarte niet dragen kon, en nu moest, tot zijn grooten spijt, Karel een koperen Hercules voor lief nemen.

Hij zag de vingerwijzing niet, in dat voorval vergrot staan in uit de rots gehouwen nissen een Faun en een Centaur de wacht te houden; beiden blazen uit koperen hoornen en brengen wonderlijke, maar toch harmonische tonen voort, die verkregen worden door den luchtdruk, welken de waterval uitoefent. Dieper naar onder gluurt de reus van onder een rots en werpt uit zijn machtige keel een straal van 16 Meter omhoog.

En nu stelle men zich het tooneel voor, wanneer alles in vollen glans en heerlijkheid schittert, als het water, kokend, bruischend, schuimend met donderend geweld van den berg komt rollen, wanneer het, ondanks zijn snelle vaart, gehoorzaam de bevelen van graaf Karel en diens bouwmeester Guarneri komt volgen, hier omhoog rijst, daar neervalt en eindelijk met razend geweld over de Neptunus-grot stort en het beeld van den watergod hult in een wazige wolk van fijn paarlgruis, een sluier van zilverstof, en als dan de zon daarover glanst en aan

[p. 205]

het water een rijkdom bijzet van robijnen, saffieren, smaragden, topazen; als alle kleuren en tinten stoeien en dartelen in de schuimende massa en alles omhoog spat, zingt, klettert en schittert, dan heeft men een schouwspel gezien, dat stellig in Europa zijn gelijke niet heeft en waarbij het waterspel van het Neptunusbassin in Versailles zelfs in 't niet verzinkt.

Van waar men het ook ziet, altijd is het tooneel verrukkelijk, betooverend, van onder of van boven, op zijde, altijd blijft het onovertroffen. Wil men het schoone in vollen omvang zien, men doe dan de moeite om - te kruipen in de knods van Hercules; er is daar plaats voor zes personen, en van daar is het uitzicht onvergelijkelijk, eerst op de watervallen, die tusschen hun muren van oude dennen een zilveren plaat schijnen in donkere lijst gezet, dan verder diep in het park met zijn boschachtige heuvels, fluweelen weiden, zijn verborgen vijvers en kleine watervallen, zijn kasteeltjes en koepels; verderop de vruchtbare vlakte der Fulda, waaraan Cassel ligt, met zijn torens en zijn Karls Aue, en verder de Waldecker en Westfaalsche bergen.

Dit is het werk, waarvan landgraaf Karel droomde en dat misschien minder zijn karakter en verstand, maar toch stellig zijn smaak alle eer aandeed.

Maar met dit meesterstuk waren heer Karel's opvolgers nog niet tevreden; het park was zoo groot, en misschien stak het bouwwerk van hun vóórvader hun de oogen uit; daarom wilden zij ieder het hunne er toe bijdragen om het park en het paleis te verfraaien. 't Is vooral de keurvorst Wilhelm I, die zich verdienstelijk maakte jegens het paleis, dat naar hem genoemd werd; hij was 't, die van 1787 tot 1794, naar de plannen van du Rys en Jussow, het slot in Italiaanschen renaissancestijl liet bouwen en den anderen beroemden waterval, naar den bouwmeester Steinhofer genaamd, de Duivelsbrug en de groote fontein liet aanleggen. Keurvorst Wilhelm II komt de eer toe van den aanleg van den nieuwen waterval.

Watervallen dus genoeg; zijn ze allen in werking, dan meent men het donderend gedruisch te hooren van de branding der zee. De schoonste en meest natuurlijke waterval is die van Steinhofer; het water valt daar tusschen donkere boomen en struiken van een steilen bergweg af en baant zich over rotsblokken in razende vaart, schuimend en bruischend, een weg, om iets verder kalm en effen zijn loop voort te zetten.

Niet ver van daar spant zich de Duivelsbrug over een anderen waterval; hoog tusschen de rotsen, omringd door een duister woud van de schoonste boomen, dennen, beuken, eiken, werpt zich het water als een stortvloed van diamanten in den afgrond en stroomt van daar naar het aquaduct, dat, in navolging der Romeinsche waterwegen, op hooge bogen is aangelegd; hier klotst het water in een woesten val van 30 M weer naar beneden. Op wonderbare wijze is er partij

de duivelsbrug van wilhelmshöhe.

[p. 206]

getrokken van de wouden, rotsen en water, om een geheel te vormen vol landelijke harmonie.

De groote fontein van 55 M. hoogte stijgt uit het reusachtige bassin omhoog en vormt een waardig besluit voor de wereldberoemde waterwerken van Wilhelmshöhe. Het water laat hier met zich spelen, het gehoorzaamt elk bevel, het kronkelt, het slingert, het valt, het bruischt en schuimt en ziedt, het springt omhoog tot een duizelingwekkende hoogte, het speelt het wildste, grilligste spel, juist zooals men wenscht; het laat zich zien in zijn schoonste, poëtische vormen en 't blijft altijd even onschuldig, even liefelijk; het doet door zijn gedweeheid schier vergeten dat het een element is en dat het doodelijk, gevaarlijk, onbedwingbaar kan worden.

Het water is het grootste pronkjuweel van Wilhelmshöhe; wanneer het gezegde waar is, dat water aan een landschap hetzelfde sieraad bijzet als diamanten aan het toilet eener schoone vrouw, dan mag Wilhelmshöhe zich wel in de schitterendste parure van brillanten verheugen; nergens misschien ter wereld kan een park zich beroemen op zulke waterwerken, die zoo harmonisch passen in de lijst van het reeds op zich zelf zoo schoone landschap.

Behalve al die watervallen en fonteinen bevat het park van Wilhelmshöhe nog andere verrassingen. Kunstmatige grafmonumenten, liefst van Virgilius en Homerus, een Egyptische pyramide, een koepel, waarin God Apollo troont, verbergen zich hier en daar in het dichte bosch.

Maar wat den vreemdelingen onweerstaanbaar aantrekt, het is het kleine ridderslot de ‘Löwenburg’. Wat ziet het er oud, somber en vervallen uit, die half verwoeste burcht met zijn gekanteelde torens, zijn tinnen en dikke muren, met klimop begroeid; wat heeft de tand des tijds daaraan onvermoeid geknaagd!

Maar ziet men het van meer nabij, dan bemerkt men spoedig, dat ook hier niets dan kunst aan het werk is geweest. Het kasteeltje staat er nauwelijks honderd jaar. Keurvorst Wilhelm I liet het bouwen en maakte er kunstmatig een antiquiteit van.

Er werd hierbinnen vroolijk geleefd, zegt men; de groote drinkbekers, roemers en kannen in de ouderwetsche kasten leggen er een onverdacht getuigenis van af; zij hielden van feestvieren en drinken, van wijn, vrouwen en gezang, die Hessische heeren, en de Löwenburg moet het tooneel van menige dolle slemppartij geweest zijn.

Jammer van het heerlijke woud, van de plechtige stilte in het park, dat zij verstrooid, ontheiligd werd door de klanken der brooddronken pretmakers, die uit de zalen van het slotje door het woud weergalmden, de echo's wekten en de arme bosch- en waternixen van angst deden wegschuilen.

Zij hadden veel geld noodig: het bouwen en het feestvieren kost ontzettend veel in alle tijden en alle landen. Wat nood? De vaderlijke vorsten lieten dan maar de zonen van hun onderdanen oppakken en verkochten hen als slaven aan Amerikaansche zwervers, en de slavernij heette afgeschaft! De duitsche potentaatjes speelden toen even gaarne de Cesars van Rome als de Lodewijk den XIVden in het klein.

Maar er kwam een tijd dat ook zij hun lievelings-paleizen moesten ruimen; een vreemdeling kwam in hun huis, aan hun tafel heerschen; hij liet hun waterwerken spelen voor hem, hij verlichtte hun zalen voor zijn feesten, en het ging er in Wilhelmshöhe, dat toen Napoleonshöhe genoemd werd, weer even wild en dol toe als voorheen. Koning Jerôme Bonaparte gaf zijn Hessischen voorgangers in lust tot genot niets toe. De feesten, die hij gaf in paleis en park, waren misschien even buitensporig, maar stellig minder grof en ruw dan die van de Hessen.

Maar ook zijn rijk duurde niet lang; er kwam een dag van wanorde, van verwarring, van vlucht, en toen keerden de oude heeren weer in hun erf terug, om na ruim vijftig jaar opnieuw weg te trekken, en nu voorgoed, want waren zij vroeger reeds begonnen hun onderdanen stuk voor stuk of bij partijen te verschacheren, thans verkochten zij land en volk tegelijk aan Pruisen.

De laatste keurvorst Friedrich Wilhelm I had het benauwd; hij verkeerde in een chronischen toestand van geldnood; zijn morganatisch gezin, bestaande uit de gescheidene vrouw van een luitenant en negen kinderen, maakte het hem zoo lastig, dat hij eindelijk besloot het regeeren er maar aan te geven en zich uit de zaak terug te trekken.

De pruisische roofarend liet zich niet wachten; hij zette zijn klauwen in Keur-Hessen en nam het tot zijn eigendom. Van dien tijd maken Cassel en Wilhelmshöhe met omliggend land deel uit van het groote Duitsche rijk; wie er aan twijfelt, zie maar eens naar de militairen. Als men in Cassel, evenals in de meeste duitsche steden, vier mannen tegenkomt, kan men er zeker van wezen dat er minstens twee en een half soldaat van zijn.

Nog eens kwam de naam Wilhelmshöhe in aller mond; het was toen het in zekeren zin weer Napoleonshöhe geworden was. Den krijgsgevangen Napoleon III werd het na den slag van Sedan tot verblijfplaats aangewezen.

Van binnen is het paleis rijk gemeubeld, rijker en minder smakeloos dan andere duitsche paleizen. Dames staan in verrukking over het prachtige borduurwerk op stoelen, canapés, schutten en vuurschermen in eenige der zalen. De kamers, door Napoleon bewoond wekken nog de meeste belangstelling; en het drukste wordt zijn rozenhouten schrijftafeltje, waarin zijn sigaar een zwarte plek heeft gebrand, door den zwerm reizigers aangegaapt.

Die zwarte plek is alles wat er van de Napoleons is overgebleven.

Jerôme als koning, Louis als gevangene, beiden in hetzelfde duitsche paleis, wonderlijke samenloop van gebeurtenissen! Nu echter ontwaakt Wilhelmshöhe slechts zelden uit zijn slaap; 't is dan alleen, als de onvermoeide keizer in zijn reislust Cassel aandoet; dan worden de ramen geopend, dan leven de gangen en zalen weer voor den ‘Allerhöchsten Herr’, dan buigen en krommen zich de ruggen der Hessen opnieuw, zooals eertijds voor hun keurvorsten of voor den koning van Westfalen.

Maar anders staat het daar in de volle pracht en majesteit, geboren uit de gelukkige vereeniging van kunst en natuur, die hier in het park jubelend en juichend hun schoonsten hoogtijd vieren.