De Huisvriend. Jaargang 1891

Het Agnitapark bij Delft.

Als er een onderwerp aan de orde van den dag is, dan mogen wij in de eerste plaats wel het sociale vraagstuk noemen; iedereen, van den hoogste tot den laagste, doet zijn best om het op te lossen.

De literatuur over dit onderwerp zou een groote bibliotheek kunnen vullen; men moet bekennen dat er ernstig gewerkt wordt om de groote klove, die kapitaal van arbeid scheidt, eenigermate te dempen. Met woord en daad tracht men een toenadering tusschen werklieden en werkgevers tot stand te brengen, en aan praetische resultaten ontbreekt het niet.

Een van die pogingen, welke tot nu toe met goed succès schijnt beloont te worden, danken wij in ons land aan den Heer van Marken te Delft, die in zijn Gist- en Spiritusfabriek een soort van modelinrichting heeft in het leven geroepen, waarbij het zijn voornaamste streven is geweest aan alle billijke wenschen der arbeiders te gemoet te komen.

Toch is deze inrichting, waarop zelfs het buitenland zijn aandacht heeft laten vallen, bij ons nog betrekkelijk onbekend; het zal dus niet ondienstig zijn de eigenaardige grondslagen, waarop deze fabriek rust, eens van meer nabij te beschouwen.

Het gronddenkbeeld, waarvan de Heer van Marken uitgaat is, dat in de eerste plaats het wantrouwen, hetwelk de werkman maar al te vaak tegenover zijn patroon bezielt, plaats moet maken voor vertrouwen en genegenheid; daarom was het dus noodig dat hij niet behandeld werd als een machine, die zijn werk ook, zooals een machine, machinaal doet, daarvoor meer of minder ruim betaald wordt en wiens belangen verder den meester koud laten.

Hij beschouwt hem veeleer als een factor, die onmisbaar is om een gemeenschappelijk belang te bereiken; vandaar, dat hij alle pogingen in het werk stelde, om hem een aan zijn arbeid evenredig aandeel in de winst te geven en verder zijn werkkracht trachtte te behouden en te vermeerderen, door hem in zijn vrije uren in de gelegenheid te stellen een menschwaardig bestaan te leiden.

Van dit grondbeginsel uitgaande, stichtte de Heer van Marken een maatschappij op aandeelen, aan welker hoofd hij als directeur stond en die de Gisten Spiritusfabriek te Delft exploiteert. Zij werd in April '70 geopend en hield einde '88 aan werklieden en beambten 244 mannen en 4 vrouwen aan het werk. De winst der onderneming werd oorspronkelijk zoo verdeeld, dat, nadat de aandeelhouders 5% rente van hun kapitaal ontvangen hadden, van het overschot 10% aan het reservefonds, 55%, als dividend, aan de aandeelhouders, 10% aan den Raad van Beheer en 25% aan den Directeur werden uitgekeerd. Op verzoek van den laatste werd hierin sedert het jaar '79 verandering gebracht, en wel zóó dat 10 pCt. van het overschot elk jaar den Directeur en den Raad van Beheer werden overgelaten om daarover in het belang van het personeel te beschikken. De dividenden der aandeelhouders en het aandeel van de winst des Directeurs werden dus door dezen maatregel verminderd, maar de arbeider kreeg nu een aandeel in de winst der onderneming, dat hem echter niet in gereed geld werd uitbetaald maar gebruikt werd om een pensioenfonds voor zijn ouderdom te stichten.

Aan dit pensioenfonds werd ook een spaarbank verbonden en nog andere kassen ter verzekering bij ziekten en ongevallen; het zijn echter niet de verzekerden zelf maar de Maatschappij, die van haar winst een gedeelte afzondert om de provisiën te betalen, waarvan allen, naar gelang van ouderdom, diensttijd, aantal kinderen enz., hun deel krijgen.

[p. 100]

Een andere oplossing van een moeilijk vraagstuk is door den Heer van Marken op zeer gelukkige wijze gevonden; wij bedoelen zijn methode om aan zijn arbeiders goedkoope en doelmatige woningen te verschaffen.

Reeds menige fabrikant trachtte dit doel te bereiken, maar gewoonlijk stuitte men op twee bezwaren: ten eerste, dat de arbeider, door een huis te bezitten, als het ware gebonden was aan dit stuk grond en bij mogelijk verlaten der inrichting gedwongen was het wellicht met verlies te verkoopen, verder de kans dat door het verschacheren van zulke eigendommen, zij in handen konden komen van winkeliers, herbergiers enz., en aldus het doel niet bereikt werd, waarvoor men de huizen bouwde.

Om dit dubbele nadeel te vermijden, kocht de Heer

gezicht op het agnitapark. (Zie blz. 99.)

f 100, daarvan verkreeg en tevens den grond van het park met zijn aanleg aan de maatschappij overliet voor f 29,000. De som van f 128,000, noodig voor het oprichten der woningen, werd door obligatiën van 4½ pCt. verkregen, waarvoor grond en woningen als hypothecaire zekerheid gegeven werden. Vrienden en aandeelhouders der fabriek namen deze obligatiën over. Als huurprijs werden nu 7½ pCt. voor de oprichtingskosten der woningen berekend. Uit de gezamenlijke opbrengst dezer huren werden de kosten van reparatie bestreden, verder de renten van obligatiën en acten; van die overblijvende winst werden 10 pCt. aan het reservefonds afgestaan en de rest voor amortisatie gebruikt, op zulk een wijze, dat de overblijvende winst aan de huurders in verhouding tot de huur, die zij betalen, niet uitgekeerd maar te goed geschreven wordt.

Het geld blijft in de gemeenschappelijke kas der van Marken een omstreeks 4 H.A. groot stuk grond, aan de fabriek grenzende, en herschiep dit door waterpartijen, vijvers, bruggen, grasperken, boschages en bloemperken, in een fraai park, dat hij naar zijn vrouw, Agnitapark noemde.

Hierin bouwde hij zijn eigen woonhuis en 78 arbeiderswoningen. Van vier tot zes zulke huizen zijn onder een dak vereenigd en ieder heeft een eigen tuintje. Het opmerkenswaardige in dit park is nu, dat de woningen niet in het private-eigendom der verschillende hoofden van familie's overgaan, maar gemeenschappelijk eigendom blijven.

Tot dit doel werd een maatschappij op aandeelen opgericht met een kapitaal van 160,000 gulden. De eerste inleg geschiedde door den Heer van Marken, die voor f 32,000, 320 stamaandeelen, elk voor Maatschappij en wordt tot inlossing der obligatiën gebruikt. Heeft elke huurder op die wijze f 100 te goed, dan krijgt hij een actie (spaaractie), die hem 3 pCt. rente opbrengt; de actiën zijn slechts met toestemming en door tusschenkomst van den Bestuursraad overdraagbaar. Na amortisatie der obligatiën worden de stamactiën en de eerst afgegeven spaaractiën gelost, de laatsten worden echter weer, na aflossing, door de bewoners der kolonie opnieuw gewonnen.

Wil de werkman dus de kolonie verlaten, dan behoeft hij geen huis maar alleen zijne spaaractiën te verkoopen, wat steeds zonder noemenswaardig verlies geschieden kan; hij heeft dus volle vrijheid om van woonplaats te veranderen. Van den anderen kant is de arbeider, die zijn huur geregeld betaalt, evenzoo zeker tegen opzegging en verhooging van de huur als ware de woning zijn eigendom. De eigendommen

[p. 101]

worden dus ook alleen bewoond door hen, voor wie zij gebouwd zijn.

Onze afbeeldingen vertoonen de huizen van het Agnitapark; de kleinste woningen der arbeiders hebben elk een woonkamer en een keuken in het gelijkvloers en twee dakkamers, de grootste bovendien een tweede kamer op het gelijkvloers. Zij zijn luchtig en licht en volgens de eischen der gezondheidsleer ingericht. Aan het bouwen werd geen weelde ten koste gelegd en met wijze spaarzaamheid alles ingericht naar de behoeften en middelen der huurders, maar toch heeft men aan alles een gezellig en aangenaam uitzicht gegeven.

Door afwisseling van gekleurde steenen, door een sierlijk uitgesneden houten lijst om het dak, door langs den muur geleide wilde wijnranken en meer dergelijke middelen, kon men in dit opzicht veel bereiken,

arbeiderswoningen in het agnitapark. (Zie blz. 99.)

zonder de kosten van het bouwen aanmerkelijk te verhoogen.

De arbeider bewoont dus niet een nummer, als in de lange eentonige straten, welke alleen door hun namen van andere straten onderscheiden zijn, maar zijn huis is een ander huis als dat zijner buren, zooals dit weer een ander is als het zijne.

De huurprijs der woningen verschilt tusschen f 1,70 en f 3 per week en is lager dan die welke in de stad wonende arbeiders voor veel slechtere woningen of liever kamers betalen. In Januari '89 werd het Agnitapark door 70 familiën bewoond, die uit 72 mannen, 71 vrouwen en 204 kinderen bestonden. Het gebeurt zelden, dat degenen, die eenmaal in het park wonen, het weer verlaten. De bewoners leven in de beste verstandhouding met elkander en vooral met mevrouw van Marken, tot wie zij zich bij alle onaangenaamheden, welke hun kunnen overkomen, wenden en die in alle moeilijke omstandigheden hun trouwe raadsvrouw en helpster is.

Vóór alles zijn het de kinderen, voor wie het meeste zorg gedragen wordt. In een bewaarschool kunnen de kinderen van 2 tot 6 jaar oud, van 9 uur tot 's middags en van 2-4 uur, onder toezicht eener onderwijzeres, een onderkomen vinden; dan kunnen de arbeidersvrouwen zich geheel aan hun huishouden wijden. Het is echter een goed teeken dat de meeste vrouwen liever haar kinderen bij zich houden.

Nog meer bijval heeft de kinderspeeltuin met zijn talrijke schommels, caroussel, gymnastietoestellen enz. verworven; vooral Zondags wordt hij door de kinderen overstroomd, terwijl de ouders in het park gaan wandelen en rondom de tent luisteren naar de zomerconcerten, en in den uitspanningstuin hun glas bier drinken.

Het park, zoowel als het daarin aanwezige gezelschapslokaal met leeszaal en billardkamer, is voor allen die aan de fabriek verbonden zijn, tegen de geringe bijdrage van 25 cts jaarlijks geopend. Bier, limonade, koffie, chocolade worden tegen lage prijzen verstrekt.

Zondags worden allerlei amusementen aan de leden aangeboden; groote aantrekkingskracht oefenen 's zomers de concerten uit, van het uit dertig beambten en werklieden bestaande muziekkorps, de wedstrijden van de kegelclub, van de schiet- en turnvereenigingen, het roeien op de vijvers, enz.

Inplaats daarvan komen 's winters het schaatsenrijden, concerten en tooneelvoorstellingen in de groote zaal en twee of drie bals. Welk een aantrekkelijk beeld bieden ons deze uitspanningen aan, vergeleken met de ruwe vermaken, die de ledige uren der arbeidersbevolking in de steden vullen, vermaken die slechts door jenever worden in het leven geroepen. Als bijzonder kenschetsend willen wij hier

[p. 102]

nog aanstippen dat de Heer en Mevrouw van Marken in den regel deze samenkomsten bijwonen, en dat nog nooit een ongeregeldheid heeft plaats gehad, waardoor zulk een deelneming zou worden onmogelijk gemaakt.

Wij kunnen slechts in het voorbijgaan meerdere instellingen vermelden, die in het Agnitapark te vinden zijn. De winkelvereeniging, waarvan het lokaal zich ook in het Park bevindt, en die in het jaar '88 een omzet had van 59,000 gulden; de badinrichtingen, de brandweer, de bibliotheek, die 2000 Nos. bevat, de scholen voor de jeugd, de naaischool voor de meisjes, een instelling voor volksvoordrachten en vooral het comité ter behartiging van de belangen der werklieden, dat gedeeltelijk uit afgevaardigden van het werkpersoneel, gedeeltelijk uit leden van het Bestuur bestaat, welke met onderling overleg, onder voorzitterschap van één der Directeuren, alle vragen, die het welzijn der werklieden betreffen, in behandeling nemen.

Meer dan iets anders draagt deze instelling er toe bij het wantrouwen en de vooroordeelen tusschen patroon en personeel uit den weg te ruimen, en een innigen hand te sluiten tusschen hun wederkeerige belangen.

Wat het stoffelijke resultaat dezer modelfabriek betreft, zoo kan zij zich in de laatste jaren over een vrij goede uitkomst verheugen. De Heer van Marken zelf is zeer tevreden; terwijl andere fabrikanten bitter jammeren over de slechte tijden, beweert hij geen reden tot klagen te hebben. De voordeelen, welke zijn fabriek geniet, schrijft hij toe noch aan omstandigheden, die hun industrie toevallig gunstig zijn, noch aan speculatiën, die op het oogenblik zeer voordeelig, op den duur echter hoogst gevaarlijk worden, maar eenvoudig aan de toewijding van het fabriekspersoneel, een toewijding, die het fabrikaat zekeren graad van volmaaktheid deed bereiken, waardoor het zich meer en meer een welverdiende reputatie en een grooteren kring van afnemers verwierf.

Nog een kenschetsende bijzonderheid mag hier niet ontbreken: onlangs nam de Heer van Marken deel aan een vergadering van sociaal-democraten en noodigde op het einde daarvan, de leden van het Bestuur uit, eens kennis te nemen van hetgeen hij van zijn kant gedaan had ter oplossing van het sociale vraagstuk.

‘Gij bederft onze geheele agitatie’, was hun afscheidswoord aan den schepper van het Agnitapark.

Schooner lofspraak kon men hem zeker niet geven, maar ook scherper veroordeeling van het onverstandige drijven der socialistische partij, kon haar niet treffen, dan door deze woorden uit den mond van een harer vurigste voorvechters.