Hollands Maandblad. Jaargang 2011 (758-769)

[p. 39]

De kraai & de recensenten
Een tweede blik op het Boekenweekgeschenk 2011
door Margriet de Koning Gans

Een gegeven kraai mag je nooit in de bek kijken. Maar zo is het wel gegaan met De kraai, het Boekenweekgeschenk 2011 dat door Kader Abdolah werd geschreven. In de media werd het boek vrijwel unaniem afgekraakt door recenserend Nederland, van Arjan Peters in de Volkskrant tot Anne Jongeling op nu.nl (en zowat het gehele onafzienbare contingent literatuur-besprekers dat daartussen zit). Uitzonderingen met een positiever oordeel waren Jona Lenderink op recensieweb.nl, Joep Smaling op dejoop.nl, Mina Etemad op cultuurbewust.nl en wellicht Petra Kruijt op de website van de Viva, hoewel deze chicklit-schrijfster nog een slagje om de arm hield. Er wordt heel wat af gerecenseerd in ons land.

De communis opinio over De kraai werd wellicht het duidelijkst verwoord door Hanneke Groenteman bij de ingang van de Amsterdamse Stadsschouwburg bij de opening van het Boekenbal. Voor de camera haalde deze literaire connaisseur laatdunkend haar schouders op over het geschenk. Het was echt helemaal niks, voegde ze er nog aan toe. Daarmee bracht ze voor het publiek van het Achtuurjournaal het boekje de doodsteek toe, en werd Abdolah met één sneer van literaire knuffelallochtoon tot letterkundige loser. Tot Groentemans schrik stond het slachtoffer ineens naast haar, en hij had haar recensie gehoord. Grootmoedig antwoordde hij de camera dat iedereen recht had op zijn mening, en daarmee was voor hem de kous af.

Maar het kwaad was geschied: De kraai was afgeschoten in een collectieve slachtpartij. Tot mijn schande moet ik bekennen dat ik daardoor het Boekenweekgeschenk maandenlang onaangeroerd liet liggen. Dat veranderde plotseling toen P.F. Thomése op 27 oktober jl. in zijn Verwey-lezing aan de Universiteit van Leiden tekeer ging tegen Abdolah. Vanaf de katheder fulmineerde de schrijver van onder meer Schaduwkind en J. Kessels: the novel over ‘een multi-culticlown als het vergaderproduct Abdolah met zijn geraffineerde Iraanse straattoneel’.

Nu is er waarschijnlijk weinig belachelijker dan een man die vanachter een katheder ten overstaan van een gehoor het belang van de literatuur staat uit te leggen, om Thomése zelf te citeren, maar deze uitbarsting was intrigerend. De romans van Abdolah, zoals De reis van de lege flessen en Het huis van de Moskee, hadden bij mij niet de indruk achtergelaten van een clowneske schrijver wiens oeuvre op de redactie van een uitgeverij is samengesteld, maar met een auteur die zijn verhalen goed en in een eigen stijl kan vertellen. Indien het zo ernstig was als Thomése beweerde, dan moest ik dat Boekenweekgeschenk toch maar gaan lezen.

Nu ben ik als oud-docent en oud-redacteur uiterst gevoelig voor onbeholpen taalgebruik en ik weet dat Abdolah behoorlijk fors geredigeerd moet worden, maar ik vloog zonder problemen door de 90 bladzijden van De kraai heen. Waar waren eigenlijk die ‘onverstaanbare’ (Jeroen Vullings in Vrij Nederland) infantiele zinnen ‘op het niveau van scholieren’ (Maarten Moll in Het Parool) in ‘de taal van “Kleutertje Luister”’ (Arjan Peters in de Volkskrant) en de ‘kinderlijke manier van schrijven’ (Coen Peppelenbos in de Leeuwarder Courant) waar al die recensenten zo unisono over vielen? Ook de Nederlandse literaire fragmenten, die voor de boekbesprekers zo'n enorme steen des aanstoots bleken, vond ik verrassend knap gekozen binnen de

[p. 40]

verhaallijn. Het ging hierbij ook helemaal niet om een willekeurige ‘opeenvolging van anekdotes, citaten en nieuwe anekdotes’ die een ‘behaagzieke indruk maken’ (Arjen Fortuin in NRC Handelsblad).

Schoot mijn eigen literaire smaak hier nu pijnlijk tekort of had ik te maken met matig getalenteerde dagbladrecensenten die elkaar allemaal maar napraten en niet verder kijken dan hun neus lang is? Vonden ze werkelijk dat in De kraai een arrogante allochtoon iets wilde bijdragen aan ons debat over de multiculturele samenleving? Meenden ze nu oprecht dat Abdolah de door hem gebruikte Nederlandse literaire fragmenten zo maar een beetje ‘willekeurig’ had overgeschreven?

Het was kortom tijd voor een nadere, nauwgezette blik op dit Boekenweekgeschenk.

De kraai is een klein boekje, een novelle zouden we vroeger hebben gezegd, waarin Multatuli's Max Havelaar zowel inhoudelijk als stilistisch wordt gespiegeld. Dat blijkt al ogenblikkelijk in de eerste woorden: ‘Lezer! Ik ben makelaar in koffie, en woon op Lauriergracht, no 37.’ De openingszin van Max Havelaar wordt hier echter uitgesproken door de hoofdpersoon van De kraai, de Perzische vluchteling Refiq Foad. Zowel het Boekenweekgeschenk als de heilige graal van de Nederlandse literatuur zijn het verhaal van een obsessie, die erin wordt gehamerd met het stijlmiddel van de herhaling. Het verdient dan ook aanbeveling, Max Havelaar paraat te hebben voordat men oordeelt over De kraai, dat in al zijn beknoptheid en op een ander niveau ook een hoofdpersoon heeft met diverse namen en ook een verhaal met een gelaagd perspectief en ook handelt over de botsing van de gewenste werkelijkheid en de geleefde werkelijkheid.

De Max Havelaar verscheen in 1860, anderhalve eeuw voor dit Boekenweekgeschenk. Kraaien kunnen wel honderd jaar oud worden, en zijn daardoor getuige van heel wat historische gebeurtenissen. Kraaien staan daardoor symbool voor verandering. Kraaien begeleiden ook de omwentelingen die het leven van de Iraanse student-revolutionairschrijver Foad overhoop gooien totdat hij uiteindelijk op de Lauriergracht 37 makelaar in koffie is. Vlakbij op de Prinsengracht, in de boom van Anne Frank, woont zo'n oude kraai. Hij weet wat er de afgelopen decennia in Amsterdam is gebeurd. Anne Frank heeft hij gekend. Zij is, net als Eduard Douwes Dekker en de Iraanse vluchteling anderhalve eeuw later, schrijver geworden ‘in een tijd die daar niet geschikt voor was’. De kraai is de verbindende schakel tussen het een en het ander; hij is de go-between en getuige.

De Iraanse vluchteling-koffiehandelaar is een poëet. Anno 2011 zijn op de Lauriergracht 37 de rollen omgekeerd: niet langer huist hier Batavus Droogstoppel maar een dichtende vreemdeling. En toch is er in de wereld nog niets veranderd. Alleen is de makelaar in koffie nu de onderliggende partij; voor hem is niet de handel het belangrijkst, maar de literatuur. Gelukkig heeft hij weinig te doen, want Hollanders willen geen afgekeurde koffiebonen die allochtonen juist zo lekker vinden. Daardoor kan hij de hele dag schrijven. Zijn handel heeft hij in België en Duitsland, waar hij soms naar toe gaat om zijn medevluchtelingen te ontmoeten en waar hij zijn geld verdient.

Ook hierin zit een omkering: Douwes Dekker was in Nederland persona non grata. Eerst week hij uit naar Brussel, later keerde hij Nederland de rug toe en ging in Duitsland wonen, in zelf verkozen ballingschap. Alles verandert in het Boekenweekgeschenk, maar alles keert ook in een nieuwe gedaante weer terug.

Vroeger, in het Iran van de sjah, wilde de hoofdpersoon van De kraai al schrijver worden. Schrijver over de liefde en de schoonheid van het bestaan. Boeken, leerde hij, waren belangrijk. Hij werd grootgebracht met de Perzische poëzie, die eeuwenlang een kenmerk van beschaving had vertegenwoordigd. In die traditie wilde hij staan, tot de werkelijkheid daar een stokje voor stak. Hij kwam in het studentenverzet tegen de sjah en nadien verzeilde hij in het Koerdische verzet tegen het Iran van de ayatollahs. Hij moest vluchten met achterlating van vrouw en kind. Omdat hij zijn eigen naam niet kon gebruiken, nam hij als schrijver de naam aan van de geëxecuteerde Koer-

[p. 41]

dische verzetsheld en arts, zijn vriend Refiq Foad. De tegenvoeter van Multatuli, hij die ‘veel had gedragen’. Na lange omzwervingen bewijst de schrijver Foad nog steeds de eer die hem toekomt, door zich ook als makelaar in koffie op de Lauriergracht te vestigen onder diens naam. Alle Koerden kennen hem. Maar als schrijver van het Boekenweekgeschenk 2011 noemt de gevluchte Iraniër die dit alles schrijft zich Kader Abdolah, wat ook zijn ware naam niet is.

Op een dag moest Refiq Foad Nederlands leren, de taal van een land waar hij nog nooit van had gehoord. Het waren vooral vrouwen, en een enkele man, die hem tot schrijven inspireerden. Eerst was er zijn buurmeisje Leela, toen een naamloze studente in Ispahan, vervolgens de Koerdische Zahra. In Iran was er zijn oom Djalal, de fotograaf, en ook in Nederland is er een fotograaf die hem verder helpt. Schrijven begint immers met goed kijken. De laatste vrouw heet Miranda (Latijn voor: ‘aanschouwend’, ‘al kijkend’, ‘bewonderend’). Zij brengt hem Nederlandse gedichten, omdat hij poëzie nodig heeft om als arbeider aan de lopende band te overleven. En omdat hij Nederlands moet leren, als hij ooit nog schrijver wil worden. Net als bij Max Havelaar Eduard Douwes Dekker en Multatuli versmelten, versmelten hier Tariq Foad en Kader Abdolah.

De kraai gaat net als de Max Havelaar over onrecht in de wereld, over onderdrukking en verzet. De ik-figuur in het boek heeft in Iran te maken met de twintigste-eeuwse voortzetting van het kolonialisme: het Amerikaanse imperialisme. Hij vertegenwoordigt de andere kant van hetzelfde verhaal als in de Max Havelaar wordt verteld. Hij verzucht dat het Amerikaanse imperialisme geen democratie in Iran en Irak heeft gebracht, maar alleen opleverde dat de moslims nu massaal in het westen zitten. Ook voor het Nederlandse kolonialisme gaat dit op. Hoeveel Indo's, Mo-

[p. 42]

lukkers, Antillianen en Surinamers kwamen niet naar Nederland omdat ze in hun land van herkomst geen toekomst hadden?

Onze allochtone makelaar in koffie staat open voor de ander. Dat betekent dat hij tolerantie, liefde en compassie voelt. Liefde voor het Arabisch en de Arabische literatuur die hij als Iraniër wordt geacht te haten. Compassie met zijn drie Arabische vriendinnen die koffie bij hem komen drinken. Tolerantie voor koffie, want Iraniërs drinken thee. Liefde voor Istanbul, een stad van wreedheid en onrecht, waar de Perzische vluchtelingen door de Turken als beesten werden behandeld, maar dat hij met andere ogen leert zien door het boek van Orhan Pamuk. Compassie met zijn geleerde medevluchtelingen, die stikken van frustratie in hun taxi's en groentewinkels. De Iraanse vluchteling, die als revolutionair heeft geleerd tegen Amerika te zijn, wordt in Nederland ten slotte verlost van zijn lot aan de lopende band, door de compassie van een Amerikaan.

Als dichter beseft de Iraanse makelaar in koffie waar poëzie over gaat. Hij begrijpt de Mei van Gorter en Smart van Achterberg. En hij herkent de angst en onzekerheid die klinkt uit In de mist van het schimmenrijk, het Boekenweekgeschenk uit 1993 van W.F. Hermans. Die gedichten en verhalen zeggen hetzelfde als de Iraanse poëzie die hij kent, en de angsten die hij heeft moeten doorstaan op zijn vlucht naar het onbekende. Hij is net als de dromer Stern, de romantische tegenstem in Max Havelaar, want poëzie is voor hem belangrijker dan de handel in koffie.

Geen wonder dat zijn winkel vol ligt met een steeds hogere stapel zelf beschreven papier. Het is het nieuwe pak van een nieuwe Sjaalman. En net als het oude pak, moet het nieuwe ooit eens uitgegeven worden. En als dat gebeurt, dan hoopt hij in de laatste alinea van zijn kleine Boekenweekgeschenk, dat eindelijk de koningin in zijn nering komt en hem erkenning geeft. Net zoals Douwes Dekker in de laatste alinea van Max Havelaar de hoop uitsprak dat koning Willem iii hem erkenning zou geven.

Negentig bladzijden telt het Boekenweekgeschenk dat dit alles - en meer - bevat. De kraai is een klein huldeblijk aan de belangrijkste roman die Nederland ooit heeft voortgebracht; het is een intelligent en glashelder klein spiegelpaleis. Daarom is het zo hilarisch dat De kraai van Kader Abdolah op precies dezelfde manier is bejegend door de gezeten literaire klasse als destijds Multatuli's Max Havelaar. Wij literaten laten ons door betweters en buitenstaanders immers de les niet lezen! Wat verbeeldt die man zich wel? En nog wel met zo'n chaotisch, infantiel en weeïg boek!

De conclusie is glashelder: de huidige generatie literaire recensenten heeft uit luiigheid en intellectueel onvermogen bij De kraai de plank nogal faliekant misgeslagen. Misschien was het een kwestie van even onderling de literaire pikorde bepalen, misschien weten ze echt geen bal meer van onze literatuur, laat staan van de Perzische, en ze snappen er net zoveel van als destijds Batavus Droogstoppel, handelaar in koffie, Lauriergracht 37 te Amsterdam. En wellicht kennen ze Multatuli's Max Havelaar echt alleen nog maar in de door NRC Handelsblad geproduceerde en door dezelfde krant bejubelde ‘hertaalde’ versie met woorden van één lettergreep.

Op naar het volgende Boekenweekgeschenk dan maar, van onze knuffelbelg Tom Lanoye. Ik voorspel dat zijn werkje de hemel in wordt geprezen, ook al behoort hij in het denkpatroon van Thomése net zo goed tot de toneelspelers en potsenmakers die onder invloed van de reclamemakers en de tv het literaire bedrijf hebben overgenomen.