Hollands Maandblad. Jaargang 2011 (758-769)

[p. 13]

Kunstenaar in de mist
Een brief over schrijven en beschreven worden
door Fredie Beckmans

hallo redacteur - Hoe kan ik jou en Hollands Maandblad zo in de steek laten? Heb me wel ingespannen, echt waar. Vier keer begonnen aan een verhaal over Rousseau's voorliefde om zich door jonge dames op zijn blote kont te laten slaan en over de tijd dat hij met zijn schoothondje Sultan over het Petersinsel nabij het Zwitserse Biel zwierf en de planten bestudeerde. Vier keer heb ik het verhaal niet afgemaakt. Wat wilde ik nou in godsnaam over Rousseau en mezelf vertellen. Het bleef steeds ergens steken.

Ik beken: in de tussentijd heb ik wel voor andere bladen geschreven. Voor een special over clubs van het Belgische literaire tijdschrift dwb natuurlijk over de worstclub. Voor de Amsterdamse Daklozenkrant over ossenworst. En voor Bouillon! over Avant le Mot, chocoladeletters en zelfs een blote kont in chocolade geschilderd, Chocopopo. En nog een stuk voor het kunstmagazine De Nieuwe waarvan ik zelf redacteur ben en als honorarium voor driehonderd euro per jaar gratis bier mag wegdrinken in Arti et Amicitiae.

Iemand vroeg drie dagen geleden naar aanleiding van het artikel in de daklozenkrant of ik voor een literaire prijs in aanmerking wilde komen. Ze hebben me op het oog. Als het echt wat wordt, laat ik het je weten. Het is in ieder geval een por tussen mijn ribben. Zit hier zielig alleen te zijn met al dagen alleen de hooglandnevel als gezelschap. Bijna de hele dag mist. Schijnt dat veel mensen hier in Biel daar last van hebben. Er is een remedie: met de plaatselijk funiculaire naar het volgende station op 1000 meter, daar schijnt de zon. Maar ik zit op 580 meter en daar heb ik de fut niet voor. Moet de houtkachel ook nog hoog opstoken. Vrienden die op het moment in Israël overwinteren lieten me weten dat er nog een zak met hout in hun schuurtje staat, kan ik twee dagen het huis warm houden. Dan door naar Bern wat geld schnorren bij een verzamelaar voor een volgende lading hout.

Eigenlijk moet ik me niet aanstellen. Mijn plaatsgenoot Gerrit Komrij beweerde dat hij ooit aan de Jachthuisweg te Winterswijk in de mist een koe ‘boe’ had horen zeggen en daarop besloot dichter te worden. Ik moet mijn hoofd hier door de wolken steken, anders blijf ik voor altijd een kunstschilder in de mist.

Tja, de verkoop van kunst is wat ingezakt, iedere verzamelaar in de wijde omtrek heeft al iets van me gekocht. Een jaar geleden kwam ik naar Biel en heb toen zo'n beetje al mijn geld aan de verhuizing uitgegeven. Verhuizen naar het duurste land ter wereld zonder geld, dan moet je wel weten waarom. Mijn vrouw was nog een keer aan de universiteit van Genève gaan studeren, wilde daar promoveren. En een weekendrelatie, daar had ik geen zin in. Heb dus hier aan de voet van de Alpen een atelier gezocht en wat gebeurde er: een atelier zo groot als een museumzaal kwam vrij. Bingo.

Zo'n 150 jaar geleden heeft een rijke kunstenaar hier een atelier van enorme

[p. 14]

omvang tegenover zijn huis laten bouwen om zo drie gigantische doeken te kunnen schilderen. De man heette Leo Paul Robert en hij was net bijgekomen uit een soort geestelijke omnachting, gevalletje van geloofswaanzin. Toen hij daaruit ontwaakte, kreeg hij de opdracht om in de entreehal van het nieuwe museum van Neuchatel drie doeken op te hangen. Je moet je zoiets voorstellen als de trap van de entreehal in het Stedelijk Museum toen dat museum aan het eind van de vorige eeuw nog open was.

Ik heb de doeken gezien en ze zijn werkelijk imposant. Groot, heel groot. Maar de voorstellingen deugen niet. Die Robert was een fijnschilder, beroemd geworden om zijn echt meesterlijke schilderijtjes van rupsen! Door de omvang van de doeken in het trappenhuis en veel te veel details zie je eigenlijk niets. Alles is te ver weg. Je ziet alleen drie enorme doeken en precies waar het om gaat, kun je veel beter bekijken op de briefkaarten in de museumwinkel. Maar wat zie je dan? Een soort religieuze kitsch. Links twee gevallen engelen die in een wijds weidelandschap zijn neergestort en die met elkaar vechten. In het midden de terugkeer van Jezus Christus op aarde. En rechts laat hij zijn afkeer voor de moderniteit zien, het interieur van een fabriek en vuurspuwende draken. De hel.

Het mooiste aan die fabriek op het rechter doek is dat er horloges worden gemaakt. Robert heeft het toen al gezien. Tot voor kort zat het hoofdkantoor van Rolex nog in Biel, maar dat is verhuisd naar Genève. Nu worden in Biel geen beslissingen meer genomen, maar alleen nog de horloges gemaakt. De fabriek lijkt op een paleis en is opgetrokken uit groen marmer. Onlangs ben ik er langs gefietst. Unheimisch. Dat het streng verboden gebied is, komt waarschijnlijk omdat niemand mag zien hoe de Rolexhorloges als massaproduct van de band rollen. Het zou me niet verbazen wanneer ze er ook meteen de imitaties voor de Chinese markt maken. Dat is tenslotte lucratieve handel.

Het enorme atelier van Leo Paul Robert is nu de plek waar ik woon en werk. Hij verliet het meteen nadat de drie schilderijen klaar waren. Misschien ook omdat er toen een spoorlijn pal langs het gebouw werd aangelegd. Veel te veel lawaai. Vier maal daags een stoomtrein. Nu komen er elk uur vier treinen voorbij, maar ik heb ze nog niet gehoord. Hij moet een sensibel mens zijn geweest. Met vrouw en zeven kinderen is hij de bergen ingetrokken en heeft daar een indrukwekkend oeuvre aan vogelschilderijtjes gemaakt.

Het atelier is zo groot dat ik aan een drieluik van twee bij vijf meter ben begonnen. Dat is nog steeds tien keer kleiner als het werk van mijn illustere voorganger maar de voorstellingen op het doek zijn tien keer zo groot. Nou ja, dat was de bedoeling. Ben een half jaar geleden ergens op de drie doeken blijven steken. Kreeg bijna elke dag bezoek. Het ging als een lopend vuurtje dat je bij mij binnen kon lopen. Altijd wijn en bier op tafel en als je om zes uur kwam, kon je zo aanschuiven voor het nachtessen. Dat is waarlijk het gekste woord in het Zwitser-Duits. ‘Nachtessen’, dat noemen wij avondeten. Had me thuis al eens volgepropt omdat ik voor een nachtessen was uitgenodigd. Wist ik veel. Een half uur later kon ik aanschuiven. Twee maaltijden binnen een uur, ik ontplofte bijna.

Maar nu komen al die Zwitsers naar mij. Oudjes uit het bejaardenhuis hier tegenover, een Nederlandse psychologe, museumdirecteuren, lokale kunstenaars en een vriendin van Elfride Jelinek en ook Jerry een jonge schilder, zesde generatie nageslacht van Leo Paul Robert. Zelfs de dames van de plaatselijke

[p. 15]

Rotary zijn bij mijn galeriehouder geweest, hebben gekocht en willen nu bij mij in mijn atelier op bezoek komen. Ze betalen tien franken entree en zijn met zijn twintigen. Mijn galeriehouder lachte me uit. Hij had vijftien franken per persoon gevraagd. Maar ik had helemaal niets gevraagd. Ze gaven het gewoon. Belachelijk, maar als ze zo graag willen, soit.

Het wordt pas echt gezellig en iedereen neemt pas een kunstwerk mee naar huis als ik de lokaal gedestilleerde absint met de naam Groene Fee op tafel heb gezet. Gevaarlijk spul. Ben al een paar keer de weg kwijtgeraakt na bij kennissen wat glaasjes onverdunde Groene Fee te hebben gedronken. Zwitserland is geen land om de weg kwijt te raken.

De doorbraak met mijn grote doek kwam gisteren. Ik had een keer wat minder gedronken en kreeg de geest. Links en rechts op het drieluik vogels en bloemen.

[p. 16]

In het midden zie je hoe ik een naakte getatoeëerde vrouw schilder die plaatjes in een vogelboek bekijkt. Het linker paneel was slecht, ronduit stupide. Een aalscholver met zijn uitgespreide vleugels. Zie je vaak als ze hun veren laten drogen. De aalscholver zit op een dode tak die uit het water komt en op het water drijvend, een prachtige bloem, de lotus. In het Hindi heet die bloem Kamala en zo heet mijn half Indiase vrouw ook.

De aalscholver met zijn uitgespreide vleugels is een oud verhaal. Het is een Indische prins die met een boot vol zilver en juwelen over de oceaan vaart. De boot vergaat en de Indische prins is als een aalscholver teruggekomen en zoekt nog steeds naar zijn verloren schat in het water. In de Amsterdamse haven heb je trouwens plekken waar nog heel veel van die prinselijke aalscholvers zitten te turen over het water naar vergane schatten. De lotus, die lotus is zo'n mooie bloem om te schilderen maar tegelijk ook zo'n cliché. Gisteren heb ik de bloem overschilderd. In plaats daarvan zit de aalscholver nu boven een zee van groene lotusbladeren. Op zoek naar de schat ziet hij niet dat ieder lotusblad de vorm van een hart heeft.

Redacteur, zo kom ik toch weer op Rousseau waarover ik voor Hollands Maandblad had willen schrijven. De kunstcommissie van de stad Biel was pas geleden ook op bezoek in mijn atelier. Zes mensen en ze brachten een doos wijn mee. Kwam mijn eigen wijn nog bij. Op een gegeven moment was de wijn op. Glaasje absint dan maar. Alles voor de kunst, nietwaar? Op het laatst heeft de halve commissie wierookstaafjes gerookt. Die lagen hier nog in een lade van de vorige bewoonster. Ik bedoel dat ze de staafjes hebben verpulverd en door de tabak hebben gedaan en opgerookt. Iemand die zijn hasj was vergeten zei dat dat spul hetzelfde werkt. Twee leden van de kunstcommissie liepen uiteindelijk kokhalzend naar buiten en de volgende dag riep een vrouw door de telefoon dat ik haar partner had proberen te vergiftigen.

Drie dagen later nog een telefoontje. De commissie. Ik kon mijn spullen wel pakken, dacht ik. Maar nee, ze hadden besloten voor de collectie van de stad Biel vier tekeningen met paddenstoelen van me te kopen. Dat was door het oog van de naald. Daarna ging het snel, ik zag een oproep van de gemeente dat je als kunstenaar een voorstel kon indienen als je een goed plan had. En ik heb altijd goede plannen!

Mijn nieuwe plan had betrekking op Rousseau. Hij heeft zegge en schrijve zes weken op het St. Petersinsel in de Bieler See gewoond en daaraan een essay over geluk gewijd in zijn beroemde wandelboek. Daarnaast heeft hij alle planten van het eiland in kaart gebracht. Het was in zijn tijd grote mode bij de wat verlichte mens om zelf een herbarium te maken. Een boek maken met de planten die jezelf hebt gevonden en die planten dan van hunner naam voorzien. Die herbariumboeken van Rousseau zijn later op de markt gekomen en voor goud geld verkocht.

Uiteindelijk wilde Rousseau de rest van zijn leven blijven wonen op het afgeschermde eiland met enkel een herberg annex boerderij en daar zijn dagen slijten met het aanleggen van herbaria. Weemoedig schud ik mijn hoofd. Hoe heeft een verlichte geest als Jean-Jacques Rousseau moedwillig zo kunnen wegkijken van de werkelijkheid? Hij verbleef op het eiland van maandag 9 september tot donderdag 25 oktober 1765 en heeft niet een paddenstoel gezien? Met een lampje om bij te schijnen was hij gestruikeld over die kinderen der duisternis! Maar nee, paddenstoelen zijn natuurlijk weer te duister voor de Verlichting!

[p. 17]

Mijn voorstel naar de gemeente was derhalve om mijn licht op het eiland te laten schijnen en in dezelfde tijd als Rousseau maar dan bijna 250 jaar later, elke dag met een boot van Biel naar het St Petersinsel te varen. En dan zou ik die paddenstoelen in kaart brengen. Die Zwitsers zijn gek of beter gezegd: ongelooflijke kunstliefhebbers: het plan werd gehonoreerd. Ik heb ze toen bijna allemaal gezien, ten minste degene die zich aan mij wilden laten zien: zwammen en boleten, mushrooms en toadstools, Pilze en Schwämme. Ik zal er een paar noemen en dan begrijp je dat het was of ik een moord heb moeten oplossen: Dodemansvingers, Judasoren, Kogelzwam en Biefstukzwam, Braakrussula en de langstelige Lakzwam (die je in China bij juiste dosering onsterfelijk maakt).

En dan waren er nog de nodige slijmkruipers ofwel slikschimmels, zoals Hekseboter (dat in Engeland Dog Vomit Mold Slime heet). Dit zijn de myxo-myceten, die allang niet meer behoren tot het rijk der paddenstoelen. Ze kun-

[p. 18]

nen kruipen en leven soms als duizenden kernen samen in een celwand, en als ze gaan drukken aan één kant begint het geval te kruipen met een duidelijk slijmspoor achter zich.

Rousseau moet het allemaal gezien en geweten hebben, maar hij was eenkennig. Hij heeft weggekeken. Zo'n hoopje gelige poep dat aan het kruipen is, paste niet in zijn wereldbeeld. Dat is geen Verlichting, dat is Caca de Luna, zoals ze in Mexico die heksenboter noemen - en daar vinden ze het nog lekker ook.

Geloof me, redacteur, het opsporen van die paddenstoelen was niet mijn belangrijkste bezigheid. Ik wilde een stuk schrijven voor Hollands Maandblad! Daarom werd het eerste half uur van mijn dagelijkse eilandtochten vaak gekenmerkt door zelfreflectie en bezinning. Dan vond ik geen paddenstoel. Meestal werd ik na zo'n half uur wakker en repeteerde dan de stelling van Freud en Kafavis: zoeken is belangrijker dan vinden. Ik zocht mijn geluk, mijn jeugd, mijn paddenstoelen en mijn verloren gegane gedachten. Allemaal ten behoeve van mijn essay! Maar voordat ik kon gaan schrijven, wilde ik me ook zelf verwonderen over paddenstoelen die ik nog nooit had gezien en bovendien hoopte ik ook mijn lievelingspaddenstoel te vinden, de judasoor.

Zes weken heb ik het eiland ondersteboven gekeerd op zoek naar deze auricularia auricula-judae. Elke vlier waar hij zo graag op groeit, heb ik bekeken. Judas verhing zich aan een vlier, vandaar. Maar geen judasoor te bekennen. Je weet dat deze paddenstoel veel wordt gebruikt in de Chinese en Japanse keuken, maar dat hij ook witrot veroorzaakt wanneer hij als parasiet op een levende gastheer leeft. Als hij de gastheer heeft leeggezogen en vermoord, wordt het judasoor een saprofyt. Ik kan er niets aan doen, maar ik houd nu eenmaal van necrotrofe parasieten.

Gisteren besloot ik het project af te ronden. De laatste paddenstoel die ik vond, was de berkenboleet, ik maakte snel een foto en moest me haasten om de laatste boot terug naar Biel te halen. Het was mooi geweest, geen judasoor gevonden en nog veel andere paddenstoelen en zwammen niet gevonden. Misschien moest ik toch niet te hard oordelen over Rousseau. En toen, tijdens mijn gehaast naar de boot, kwam de herinnering zo maar binnen dwarrelen. Een ontmoeting jaren geleden in Leiden. Ik was spreekstalmeester tijdens het jaarlijkse dichtersfestival. Ik moest de beroemdste sterrenkundige van Nederland aankondigen: Vincent Icke. Prachtig hoe hij in gewoon Nederlands een hoop kan vertellen over sterren en het heelal. Hij zou een gedicht van een oude Leidse dichter voordragen.

Van zulke korte ontmoetingen word ik altijd helemaal gelukkig, totdat er in mijn achterhoofd iets begint te tikken. Dat is mijn tijdmachine die mij waarschuwt dat ik wil meedraaien in het spel van de groten der aarde. Vooruit alsmaar vooruit en wellicht ooit sneller dan het licht, wil ik. We kunnen al sneller dan het geluid, dus geen kapsones. Ik wilde het Vincent zeggen, maar waar draaide het op uit? Vincent, loog ik, ik ben ook een expert op het gebied van de sterren, zeg maar astronomoloog. Hij keek me aan, zag hij een collega in me? Ik waagde het erop.

Mijn kennis van de sterren betreft de Geastrum, de Aardster. Had hij nog nooit van gehoord! Geeft niet, Vincent, het zijn er een heleboel. Mijn favorieten zijn de geastrum corollinum (tepel-aardster) en de geastrum coliforme (peperbus-aardster). En dan doe ik vooral onderzoek of ze wel of niet in hun vroegste stadium eetbaar zijn. Eetbare of oneetbare sterren is mijn vakgebied. Vincent

[p. 19]

kende alleen oneetbare sterren heel ver weg. Ik moest nu over de brug komen. Aardsterren, zijn schimmels die eruit zien als paddenstoelen. Ondergronds zijn ze wellicht eetbaar, bovengronds staan ze alleen nog maar te stralen en zijn dan zoals alle grote sterren en kleine sterretjes oneetbaar.

Vincent droeg zijn gedicht voor en daarna heb ik hem niet meer gezien.

Zulke herinneringen en gedachten raasden in het bos door me heen en dan heb ik vaak moeite me te concentreren op het zoeken. Maar dat had ik nu gelukkig afgesloten. Ik was klaar om aan mijn stuk voor Hollands Maandblad te beginnen, en in gestrekte draf ging ik op weg om de laatste boot te halen. En precies toen kwam ik aan een omgevallen paal voorbij die daar in een bosje lag, bezaaid met judasoren. Ik kon mijn geluk niet op en dacht de woorden: Hij die niet zoekt zal vinden.

Morgen ga ik gewoon voor de laatste keer terug en zal ik alle judasoren in kaart brengen! Misschien moet ik mijn vriend Claude Gigon mee vragen, met wie ik onlangs de kunstenaarsgroep Mangeur de Chance heb opgericht. Hij is Franstalig en vond het wel grappig dat ik het Hollandse onzinwoord ‘gelukseter’ probeerde te vertalen. - Ja, ik weet het zeker; morgen wil ik voor een laatste keer het geluk eten en een bezoek brengen aan mijn kinderen der duisternis. En dan met de laatste boot naar Biel terug. Morgen is het 25 oktober, dezelfde dag waarop Rousseau van het eiland werd weggejaagd. Daarna is het de bedoeling dat ik binnenkort hier een voordracht hou over Rousseau, het eiland en zijn zwammen. En dan vooral de dodemansvinger, judasoor en tepel-aardster bespreken. Hoe en waar je ze wel of niet kunt vinden en wat je er mee kan doen of een ander aandoen. Daarna is het kinderspel om het essay te schrijven!

Redacteur, ik moet nu stoppen, heb een afspraak bij mijn buurman. Stephan heet hij en hij was ooit bevriend met Nina Simone, hij liet me pas nog een aansteker met haar initialen zien. Hij rookt Gaulloise zonder filter, zijn bril lijkt van schildpadhoorn en hij kleedt zich net als zijn vrouw altijd in het zwart. Dit terzijde. Stephan heeft een eenmans-schroevenfabriek. Hij maakt schroeven op maat. Grote, kleine en bijna onzichtbare. Als ik hem om een Drahtlose Schraube vraag, begrijpt hij me niet. Ik beschrijf de schroef en hij begrijpt me. Gewindelose Schrauben! Kanjer van een vertaalfout, ik mag dan tweetalig zijn opgegroeid maar een draadloze schroef is nog lang geen Drahtlose Schraube. En hij is best nieuwsgierig naar wat ik met een draadloze schroef wil beginnen. Stof voor een beschouwing.

Bij uitvluchten en onzinvragen van mijn kant komt het er altijd op neer dat ik aan mijn tijdmachine zit te sleutelen, en nu heb ik iets nodig om eindelijk eens vooruit te komen. Draadloze schroeven, dan ontstaat er ook geen weerstand. Stephan heeft het begrepen en nu heb ik die afspraak zodat hij speciaal voor mij draadloze schroeven maakt. Gelukkig vroeg hij niet waarom ik dan geen spijkers gebruik. Simpel, een spijker heeft geen kruis in zijn kop. Het verschil tussen schroef en spijker decimeren en op die manier de problemen met mijn tijdmachine wegnemen. Daar gaat het om.

Redacteur, dat stuk, dat komt er, echt, maar ik moet opschieten nu.