Hollands Maandblad. Jaargang 2011 (758-769)

[p. 3]

Dames en heren
door Arnon Grunberg

Over literaire prijzen - of men ze nu krijgt of niet - kan een auteur eigenlijk het beste zwijgen.

Een van de eerste prijzen die ik ontving, was de Anton Wachterprijs, die in de herfst van 1994 in Harlingen aan mij werd uitgereikt door de weduwe Vestdijk. Toen ze het beeldje van Anton Wachter in mijn handen had gedrukt, fluisterde de weduwe in mijn oor dat ze het boek waarvoor ik de prijs had gekregen, mijn debuutroman Blauwe maandagen, met grote moeite had uitgelezen. Dat ik de prijs niet had gekregen, als het aan haar had gelegen, maar dat ze toch hoopte dat het nog iets met me zou worden. Ik geloof dat ze deze korte speech, die voor de aanwezigen niet te horen was, afsloot met de woorden: ‘Groei snel.’

Ik vertel deze anekdote hier niet om de weduwe Vestdijk te ridiculiseren of haar ongelijk te willen benadrukken. Integendeel, mijn bewondering voor haar kordate optreden is in de loop der jaren toegenomen.

Maar sinds die plechtigheid in Harlingen meen ik in ieder jurylid altijd iets van de weduwe Vestdijk te zien. Een man of vrouw die met lichte tegenzin de prijs uitreikt; het liefst had de jury besloten maar geen prijs uit te reiken omdat er geen fatsoenlijke laureaat kon worden gevonden, en een juryrapport geschreven waarin staat: ‘Het was allemaal prutswerk, slechts X onsteeg het ternauwernood.’

Hiermee wil ik geen van de aanwezige juryleden beledigen. De werkelijkheid dringt tot ons door via diverse filters. Mijn associaties zeggen wellicht meer over mij dan over die werkelijkheid.

De uitreiking in Harlingen werd gevolgd door een feestelijk diner. Een van de aanwezigen was vegetariër, maar het restaurant had daar geen rekening mee gehouden. Een bestuurslid richtte zich op hoge toon tot de serveerster: ‘Waar blijft de vleesvervanging? Wij wachten al een kwartier op vleesvervanging.’

Zoals ik bij juryleden altijd weer moet denken aan de weduwe Vestdijk, zo brengen literaire prijzen en de daarbij behorende festiviteiten mij onvermijdelijk de vleesvervanging in herinnering.

Vleesvervanging is wellicht nu meer dan ooit een accurate metafoor voor het fenomeen literaire prijs. De criticus Arjen Fortuin schreef onlangs in NRC Handelsblad dat er met een Nederlandse roman nog wel een prijs valt te winnen. Daaraan voegde hij de retorische vraag toe: ‘Maar boeken verkopen?’

Literaire prijzen: vleesvervanging voor auteurs die in de ogen van recensenten, boekverkopers en uitgevers te weinig boeken verkopen.

Mocht dit niet al afdoende reden zijn om te zwijgen over literaire prijzen kan ik er nog dit aan toevoegen: zoals een soldaat die levend uit de oorlog komt zich niet zou mogen laten voorstaan op het feit dat hij die oorlog heeft overleefd, zo moet een schrijver niet opdraven om zich in het bijzijn van vrienden en familie te laten complimenteren met de smaak van de jury.

Hierbij zou ik het kunnen laten, ware het niet dat ik het sympathiek vind als een prijs is vernoemd naar een schrijver en ik van de gelegenheid gebruik wil

[p. 4]

maken om iets over Frans Kellendonk te zeggen. Meer in het bijzonder over die twee woorden van hem die het meest geciteerd worden, vaak ook door mensen die verder niets van hem gelezen lijken te hebben: ‘Oprecht veinzen.’

Een toepasselijk thema vanmiddag, want de beleefdheid schrijft voor dat de laureaat zich dankbaar betoont, en wat is beleefdheid anders dan oprecht veinzen?

Dat idee van oprecht veinzen komt uit een lezing van Kellendonk uit 1986 getiteld ‘Idolen’, met de ondertitel ‘Over het tweede gebod’. Dit betoog werd een jaar later opgenomen in zijn essaybundel De veren van de zwaan en gaat, zoals die ondertitel al aangeeft, over het tweede van de Tien Geboden: ‘Gij zult u geen godenbeeld maken, noch enig beeld van wat in de hemel is daarboven, op de aarde beneden, of in het water onder de aarde.’

Veel meer nog dan over dit tweede gebod gaat ‘Idolen’ over realisme en werkelijkheid en de moeizame relatie tussen die twee. Realisme, zegt Kellendonk, kan worden gekarakteriseerd met de slagzin: ‘We weten waar we het over hebben.’

Natuurlijk weten we dat niet. Dat ik bijvoorbeeld bij literaire prijzen aan vleesvervanging moet denken, is een particuliere associatie. En als mijn vriendin tijdens seks ligt te hijgen, meen ik met werkelijk genot te maken te hebben, met hartstocht wellicht, maar misschien is dat gehijg een voorbeeld van vakkundig doen alsof, van oprecht veinzen.

Het realisme gaat niet alleen uit van een gedeeld referentiekader, het realisme begaat de fout, de zonde misschien, dat het doet alsof er maar één referentiekader is.

Deze zonde van het realisme verleidt Kellendonk ertoe een aantal apodictische uitspraken te doen. Bijvoorbeeld: ‘Alleen kunst die eerlijk uitkomt voor haar kunstmatigheid is geoorloofd.’ En iets verderop: ‘Kunst moet nadrukkelijk onecht zijn.’

Wij kunnen niet geheel doordringen tot de werkelijkheid, die Kellendonk dan ook een mysterie noemt, we kunnen er nooit helemaal zeker van zijn of we met een literaire prijs of met vleesvervanging te maken hebben, met genot of acteerkunst, en daarom rest ons geen andere keus dan te doen alsof we weten waarover we het hebben.

Als we die werkelijkheid enigszins voor bewoning geschikt willen maken, kunnen we niet volhouden dat we echt niet weten waarover we het hebben, dat we moeten doen alsof, zonder te vergeten dat we doen alsof, dat we spelen. Dit is ook Kellendonks definitie van ironie: oprecht veinzen. Een voorbehoud dus. Het tegenovergestelde van ‘ik sta hier en ik kan niet anders’; we kunnen vrijwel altijd anders, maar van alle houdingen die ik zou kunnen aannemen, kies ik deze, zonder te vergeten dat ook een geheel andere houding mogelijk was geweest.

Dit voorbehoud laat Kellendonk los als het om kunst gaat.

In zijn voorschriften die ik net geciteerd heb, is van ironie weinig te merken.

In een ander essay, ‘Ons wilde Westen - Literatuur en publieke opinie’, verwijt Kellendonk de journalistiek een galmende toon, menig krantenstuk doet hem aan het Urker Mannenkoor denken.

Maar Kellendonks voorschriften voor de kunst ontkomen zelf ook niet helemaal aan de galm van het Urker Mannenkoor.

Zijn diagnose is nog altijd haarscherp, maar zijn medicijn roept tegenspraak op.

[p. 5]

Er zijn situaties waarbij wij niet langer kunnen volhouden dat we niet weten waar we het over hebben. Niet in de kunst, en zeker niet daarbuiten. Op het moment dat het lichaam niets dan pijn is, als een mens op de pijnbank van de beul ligt, is het alleen de beul die kan stellen dat we niet weten waarover wij het hebben, het is alleen nog de beul die de werkelijkheid een mysterie kan noemen. En het lijkt me niet onwaarschijnlijk dat de beul het martelen als zijn kunst beschouwt, die vooral kunstmatig moet blijven.

Het Zuid-Vietnamese leger folterde met de slogan: ‘Als je onschuldig bent, slaan we net zo lang tot je schuldig bent. En als je schuldig bent, slaan we net zo lang tot je verlost bent.’

Zo'n uitspraak kun je alleen doen als het slaan geen relatie meer heeft met de werkelijkheid. Ze is de uiterste consequentie van de gedachte dat we niet weten waarover we het hebben.

Het oprechte veinzen, de kunst die zijn eigen kunstmatigheid viert, kan

[p. 6]

alleen bestaan in een wereld waarbij het geweld, en dat hoeft niet eens fysiek geweld te zijn, buiten de deur is gehouden. Waar de mens wordt gereduceerd tot zijn lichaam heeft het oprechte veinzen geen functie meer en verklaart de kunst die de eigen kunstmatigheid boven alles stelt zichzelf failliet.

In het essay ‘Idolen’ citeert Kellendonk Aristoteles, die beweerde dat een goede tragedie huiver en medeleven oproept. Dan schrijft Kellendonk: ‘Hoe moedig een kunstwerk is, kun je altijd afmeten aan de spanning tussen die twee tegengestelde bewegingen.’

Er bestaat een hogere vorm van mededogen die voorop stelt dat wij niet goed kunnen weten waarover we het hebben, waarbij medeleven eerst en vooral de ander met rust laten betekent, respect is voor de eenzaamheid van de ander.

Maar er is ook een andere vorm van mededogen die dit voorbehoud niet kan en wil maken en die beweert te weten waarover wij het hebben.

In het verhaal ‘Glas’ van W.F. Hermans, dat verscheen in de bundel Paranoia uit 1953, zegt de verpleegster Elena dat er geen andere waarheid dan het lichaam bestaat.

Waar het lichaam de waarheid is geworden, kan het mededogen zich niet meer beroepen op respect voor de eenzaamheid van de ander. Waar nagels worden uitgetrokken, kunnen wij niet meer verwijzen naar het mysterie van de werkelijkheid.

Het is de uitspraak van Hermans' verpleegster Elena en de wet van Aristoteles die ons steeds weer zullen manen tot realisme wanneer de werkelijkheid daarom vraagt.

Kellendonk stelt terecht dat kunst zich nooit kan beroepen op ‘het leven’ maar dat betekent niet dat de weg niet wordt gewezen door het leven.

Het geeft wellicht geen pas om op een prijsuitreiking over beulen en beulswerk te spreken. Ik kan u troosten door erop te wijzen dat het altijd nog erger kan.

Toen Thomas Bernhard in 1970 de Georg Büchner-prijs kreeg, een van de belangrijkste Duitse prijzen, zei hij in een korte toespraak: ‘Wij hebben, zeggen we, recht op het recht, maar wij hebben alleen recht op het onrecht...’

In een andere tekst, bij het aanvaarden van de Oostenrijkse Staatsprijs in 1968, beklaagt Bernhard zich erover dat hij de Kleine Staatsprijs heeft gekregen, terwijl hij meent dat hij de Grote Staatsprijs heeft verdiend. Hij noemt zijn prijs ‘een ongelooflijke rotstreek’ en ook ‘een straf’.

Op de vraag waarom hij die prijs dan toch aanvaardt, antwoordt Bernhard: ‘Ik ben niet van zins vijfentwintigduizend schilling te weigeren, [...] ik ben inhalig, ik ben karakterloos, ik ben zelf een smeerlap.’

Ik dank de jury voor de prijs.

Ooit maakte ik bekend dat ik alle prijzen die ik zou winnen, zou schenken aan een goed doel. Het prijzengeld van de Frans Kellendonkprijs geef ik aan de Stichting Hermann en Hannelore Grünberg, die literaire vertalingen subsidieert.

Ik dank u voor uw aandacht.

(Dankwoord uitgesproken bij de aanvaarding van de Frans Kellendonkprijs op 14 februari jl. te Nijmegen)