Hollands Maandblad. Jaargang 2011 (758-769)

[p. 45]

Grand Hotel Afgrond en wij
Over tijd en engagement in ‘Der Zauberberg’
door Maarten Doorman

Dat het Amsterdams Historisch Museum onlangs het middendeel van zijn naam heeft geschrapt, is een symptoom van verlies aan historisch bewustzijn. Dat het Nationaal Historisch Museum nog voor het is opgericht, wordt wegbezuinigd, is dat wellicht ook. Ik ga niet klagen dat er geen belangstelling voor geschiedenis meer is, want zo'n dooddoener wordt gelogenstraft door de talloze prachtige boeken en historische tv-programma's van de afgelopen jaren. Maar het besef dat onze geschiedenis een bepaald verloop heeft, is na enkele decennia postmodernisme en een eeuw van vooruitgangskritiek ontegenzeglijk wel verschrompeld.

Dat bracht opluchting bij velen, niet in de laatste plaats bij de vroegere marxisten onder ons. En het bracht onverschilligheid. En soms, als bij mij, bracht het een licht onbehagen.

Ondanks de opkomst van een vak als ‘wereldgeschiedenis’ weten we dat het een illusie is om wat er allemaal gebeurt als een samenhangend proces te kunnen begrijpen. Maar het gemak waarmee scholen en universiteiten voorbijgaan aan het interpreteren van gebeurtenissen in de samenhang van grotere ontwikkelingen, is teleurstellend, om van kranten met hun naar eigen zeggen zo geprononceerde hang naar ‘duiding’ nog maar te zwijgen.

De opkomst van China, de veranderingen in het klimaat, de digitale revolutie, de worstelingen op het Afrikaanse continent, de War on Terror, de medische technologie, de rol van de kunst, ze worden uitvoerig besproken en bediscussieerd. Tegelijk zweven al dit nieuws en al die analyses en gesprekken in het vacuum van een tijdsbesef dat ze stuurloos maakt, en daardoor iets vrijblijvends geeft.

Onlangs herlas ik Der Zauberberg (‘De Toverberg’) van Thomas Mann en ik was verbluft over de actualiteit van deze roman van bijna een eeuw oud. Wat een meeslepende schets van een tijdsbeleving zonder ontwikkeling, en van hoe die feestelijke tijdloze tijd ten slotte wordt ingehaald door de meedogenloze, ja zelfs moorddadige vooruitgang van de geschiedenis...

Zoals je bij romantische landschapsschilderijen door het ontbreken van een voorgrond direct het doek in tuimelt en, als op vleugels, in een andere wereld wordt binnen gevoerd, zo ben je in Der Zauberberg al na luttele bladzijden in vreemde regionen. De hoofdpersoon, Hans Castorp, komt met een boemeltreintje in een bergdorp aan om zijn neef te bezoeken, die in een kuuroord verblijft vanwege tuberculose. Hij is een beetje duizelig, en onpasselijk door het hoogteverschil, het andere klimaat, de lange reis. Het landschap is zonderling, de geluiden nieuw. Zowat het eerste dat Castorp in het sanatorium hoort, is een ijselijke hoest die ‘klonk als een lugubere krachteloze woeling in een brij van organische ontbinding’.

Anders dan bij een schilderij van Caspar David Friedrich, John Constable of William Turner kun je de blik na die eerste bladzijden evenwel niet meer afwenden. Een kleine duizend pagina's houdt de schrijver je gevangen in een vaag misselijk makende en tegelijk sprookjesachtige wereld. En net als bij die schilderijen kun je je afvragen, of ze een geconcentreerde, misschien zelfs zuiverder vorm van de werkelijkheid afbeelden, of eerder een andere, ervan afgeleide realiteit beschrijven, een droomwereld, die ons laat ontsnappen aan de zorgen en het stompzinnig geblaat van alledag.

[p. 46]

De duizeligheid van het begin van de roman gaat al snel over in de koorts waaraan iedereen in het sanatorium wel meer of minder lijdt. Die koorts zorgt voor een nauwelijks merkbare betovering, of lichte hysterie, als je het nuchter zou bezien. Maar zulke nuchterheid is op deze hoogte en in deze omstandigheden niet zo makkelijk vol te houden, niet door de welgestelde teringlijders, niet door de prozaïsche Hans Castorp zelf, en dankzij Thomas Manns weergaloze stijl al snel niet meer door de lezer, die zich moeiteloos in de sympathieke, wat naïeve hoofdpersoon verplaatst. Castorp bezoekt er voor drie weken zijn neef met de gedachte vervolgens samen huiswaarts te keren; hij wordt echter onmiddellijk zelf tot patiënt gemaakt. Hij zal er zeven jaar blijven.

Het sanatoriumpubliek is een naar binnen gekeerde gemeenschap. De individuen komen van alle kanten. Door het strenge regime in het kuuroord zitten ze dagelijks een aantal keer bij elkaar aan tafel, ze zijn ongewild intiem met elkaar door hun gezamenlijke ziekte en de telkens dreigende, zij het altijd verzwegen dood. De buitenwereld wordt nooit ter sprake gebracht, kranten lijken er niet te bestaan en zodra iemand al dan niet tijdelijk verdwijnt, wordt er niet meer over hem of haar gesproken. Er heerst een vage minachting voor het ‘laagland’.

Die afzijdigheid mag begrijpelijk zijn in het nog televisie- en radioloze tijdperk van de jaren vlak voor de Eerste Wereldoorlog, maar de ontkenning van de wereld daar beneden is wel erg radicaal. Hoe diepgaand de bergbewoners van het laagland verschillen, blijkt vooral uit de geheel andere tijdsbeleving van de patiënten.

Dat Der Zauberberg onder veel meer een verhandeling over de tijd is, mag een open deur heten. Wie filosofische belangstelling heeft voor het ervaren van de tijd, kan zich niet tot Schopenhauer, Nietzsche, Bergson en Heidegger beperken. De Toverberg is een onmisbare aanvulling op de analyses van deze denkers, misschien zelfs meer nog dan Prousts À la recherche du temps perdu.

Niet dat Mann er voortdurend enorm wijsgerig over doet, integendeel. Zo hangt een van de gasten aan tafel, ‘het ivoorkleurige meisje Levi’, tegen de stoelleuning en ze zou op een dode lijken ‘als haar boezem niet zo heftig en metrisch op en neer gegaan was’. Dat woord metrisch is grappig: de mechanische kloktijd wordt hier gemeten door de tuberculeuze ritmiek van de ademhaling, die voortkomt uit een duistere binnenkant vol organische ontbinding.

In de droomwereld van het kuuroord valt een woord als ‘metrisch’ meteen op, want elk normaal tijdsbesef lijkt hier afwezig. Al zijn de bewoners aan een militair strakke dagindeling van kuren en maaltijden onderworpen, die hen voortdurend op de klok moet doen kijken, tegelijk bestaat voor hen buiten die dagelijkse cyclus - en die van de week en de jaarlijkse feestdagen - nauwelijks tijd. Of beter: de tijd is meedogenloos aanwezig, maar cyclisch, als een carrousel, terwijl zij lineair vrijwel ontbreekt.

Behalve Hans Castorp vertoont niemand in Der Zauberberg ook maar enige psychologische ontwikkeling. Ze mogen een, vaak fataal, ziekteverloop vertonen, verder blijven het zetstukken, als de paarden op een draaimolen. Er gebeurt veel in het sanatorium, maar er is geen geschiedenis. Wat is dat (na bijna honderd jaar) een mooie metafoor voor het tijdsbesef van het laatste decennium...

Het ontbreken van een lineaire tijd is op deze grote hoogte merkbaar aan de sneeuwbuien in augustus en de warmte op zonnige dagen in de winter. Van de opeenvolging van seizoenen kun je hier niet goed op aan. En als je wel op de seizoenen let, keren natuurlijk steeds dezelfde terug en gaat de tijd zo bekeken ook niet verder... De inmiddels geacclimatiseerde Hans Castorp legt aan zijn minder beschouwelijk aangelegde neef uit, dat er geen sprake is ‘van richtingsduur, en de eeuwigheid betekent niet “rechtdoor”, maar “in de rondte”’.

Waar steeds hetzelfde gebeurt, zo had Thomas Mann bij Schopenhauer gelezen, houdt de tijd eigenlijk op te bestaan. Een schitterend beeld hiervoor is de omstandigheid, dat de gasten boven de loofboomgrens zitten: het eeuwige groen van de naaldbomen

[p. 47]

onderstreept nog eens dat op deze hoogte van tijd in de gewone zin geen sprake meer is.

Welnu, het is deze tijdloosheid, die de bewoners van het sanatorium zo vergaand van mensen in de gewone wereld onderscheidt. Hoewel Thomas Mann (in een brief aan de literatuurwetenschapper Richard Thieberger) ontkende dat hij ooit iets van Henri Bergson had gelezen, zien we in Der Zauberberg zeer duidelijk het verschil tussen Bergsons mechanische tijd, de wetenschappelijk gemeten objectieve kloktijd, de voortschrijdende geschiedenis, kortom, de tijd van het laagland, en anderzijds de durée vecue, de geleefde tijd, zoals die subjectief ervaren wordt. De mensen op de berg leven in een droom, in een subjectieve wereld, binnen de lijst van een romantisch schilderij, zou je kunnen zeggen, al ervaren zij zelf de wereld daar beneden juist als oppervlakkig, als schijn.

Het leven op de Toverberg is decadent, althans wanneer we het als Hans Castorp beleven. Ergens noemt hij de ziekte iets feestelijks, geheel in de lijn van een zijner mentoren, de twistzieke jezuïet Naphta, die mens-zijn aan ziek-zijn gelijk probeert te stellen. Vestdijk schrijft, in De zieke mens in de romanliteratuur, dat op de Toverberg de ziekte niet alleen het leven beheerst, maar het leven zelfs schept. In deze koortsachtige toestand wordt Castorp gevoelig voor de grote paradoxen van het leven, voor het ongezonde, voor een wereld die

[p. 48]

hij als rechtlijnig ingenieur in het laagland nooit ontdekt zou hebben.

Der Zauberberg is daarmee tegelijk een echte Bildungsroman; Castorp wordt steeds onafhankelijker te midden van zijn leermeesters en de door hem aanvankelijk met zoveel ontzag bejegende autoriteiten, hij gaat, zo suggereert het boek, behoren tot een hogere beschaving. Hij vertegenwoordigt zo de esthetisch-melancholieke levenshouding van de toch al niet meer zo jonge Thomas Mann, die afzijdigheid van de politiek en het actuele maatschappelijke debat propageerde, zelfs nog na de slachtpartijen van de Eerste Wereldoorlog; Betrachtungen eines Unpolitischen verscheen in 1918. En die in Der Tod in Venedig (1912) dood en erotiek, bederf en leven zo verleidelijk ineen had weten te vlechten.

Het is dit leven dat de filosoof en literatuurwetenschapper Georg Lukács trefzeker veroordeelde bij een van Thomas Manns filosofische leermeesters, Arthur Schopenhauer, die immers dagelijks in Frankfurt vorstelijk dineerde en het theater bezocht onder verkondiging van een pessimisme dat uitliep op een pleidooi voor ascetisme. ‘Grand Hotel Afgrond’ noemde Lukács het polemisch in Die Zerstörung der Vernunft (1954); je boven de massa verheven voelen en koketteren met lijden en dood om op die wijze zo nog extra genot te kunnen puren uit een verfijnde, decadente levenswijze.

Het dertig jaar daarvoor verschenen Der Zauberberg is evenwel zo omvattend dat de kritiek op een dergelijke levenswijze er reeds in is opgenomen - en misschien zelfs wel het merg van dit meesterwerk is. Niet omdat Lukács zelf tot zijn verbazing model had gestaan voor de zojuist genoemde radicaal Naphta, maar omdat het boek tegelijk een beschrijving en een afrekening is met die esthetische, decadente levensopvatting.

Weliswaar is het verblijf boven voor Castorp niet louter een decadente vlucht voor de verantwoordelijkheden is die hij in het laagland als burger heeft, want hij leert er veel en hij leert intens, zoals wij lezers er ook veel opsteken, over de tijd, de liefde, het sterven en wat niet al. Maar Thomas Mann pepert zijn hoofdpersoon - en daarmee zijn vroegere onpolitieke zelf - genadeloos in dat de tijd elders lineair doortikt en keihard terugslaat.

Onopvallend kondigt de onvermijdelijke vooruitgang van de geschiedenis daar beneden zich aan in een nieuwe verworvenheid: het sanatorium schaft namelijk een grammofoon aan. ‘Laatste triomf der techniek,’ roept de geneesheer-directeur uit wanneer hij het ding presenteert. Het resultaat ervan lijkt tot het rijk hierboven te horen, want wat past beter bij deze subjectieve, broeierige, feestelijke wereld waar de tijd nauwelijks vat op heeft dan muziek? En reken maar dat Mann hier weer uitpakt met Schubert en Offenbach en de Aïda.

Wat een mooi symbool is deze grammofoon voor het cyclische tijdsbesef van de luisteraars, met zijn steeds maar ronddraaiende zwarte schijf waar men gebiologeerd naar kijkt! De platenspeler is bovendien een goed symbool, omdat het zo dubbelzinnig is, want precies deze voortgang van techniek zal zich binnen luttele maanden in een andere gedaante in het laagland doen gelden. Daar zal een goed ontwikkeld spoorwegnet miljoenen soldaten tot elkaar brengen onder wolken van dodelijk gas en explosies op een nog nooit eerder vertoonde schaal.

Aan het eind van het boek breekt de Eerste Wereldoorlog uit en pakt iedereen plots zijn biezen. Ook Hans Castorp, die geen horloge meer draagt en al jaren geen kalender meer onder ogen heeft gekregen, verwisselt nu hals over kop het schimmenrijk van het hooggebergte voor het echte leven in het laagland. Al zorgt Manns superieure ironie ervoor dat dit echte leven bij Castorp waarschijnlijk binnen de kortste keer op de dood uitloopt, aangezien hij op de laatste bladzijden soldaat blijkt te zijn geworden en oprukt naar het front, waar hem fluitende granaatscherven om de oren zullen vliegen.

Hoe dan ook: we donderen het schilderij uit, een paar illusies rijker en een paar illusies armer. In de echte wereld is het namelijk oorlog en daar konden weinigen zich aan onttrekken. De betovering van een circulaire, subjectieve tijd is verbroken en bleek niet houdbaar. De lineaire tijd, de vooruitgang, die zo subtiel hoorbaar werd in de mechanisch piepende ademhaling van het ivoor-

[p. 49]

kleurige meisje Levi, en in de muziek van de grammofoon, lijkt onontkoombaar.

Zo bezien is Der Zauberberg ook het slot van een tijdperk, van een negentiende-eeuwse beschaving die nooit meer terug zal keren, een afscheid dat Mann op een andere manier al in zijn debuutroman Buddenbrooks (1901) had beschreven, om niet te zeggen: gevierd, een werk waarin een ooit bloeiende familie generatie-gewijs afsterft. Op die manier is het een pendant van À la recherche du temps perdu en, als we het boek naast deze giganten noemen mogen, de fin de siècle-roman Rood Paleis van Bordewijk. Maar we kunnen De Toverberg ook lezen als een aanmaning voor nu, voor de zielloze beleving van geschiedenis die het Amsterdams Historisch Museum tot een Amsterdams Museum reduceert uit angst voor diepgang en voor besef van het verleden. Wacht maar, de geschiedenis slaat terug.

Waar schuilt nu volgens Thomas Mann in onze wereld de cultuur, de beschaving, de kunst? In het isolement, op de hoogte van het sanatorium, die inspirerende broedplaats, waar zo volop gestorven wordt, waar de tijd feestelijk ronddraait als was het leven een carrousel, zolang tenminste de koorts niet oploopt en die carrousel een tredmolen blijkt te zijn waarin elke stap zwaarder wordt tot de dood erop volgt? Of is de cultuur toch geworteld in die verachte laagvlakte van de samenleving, waar eigenlijk niet minder gestorven wordt terwijl je er wordt opgenomen in een voortdenderende geschiedenis?

We zitten met Der Zauberberg op een keerpunt in Thomas Manns oeuvre, waar hij zijn estheticisme en onmaatschappelijkheid herroept en inwisselt voor een soort elitair humanisme, dat inmiddels overigens ook een behoorlijke gedateerde indruk maakt. (Gelukkig steekt hij er in dit boek tegelijkertijd weer de draak mee door de slepende manier, waarop de door Castorp aanbeden Kaukasische Madame Chauchat het woord menselijk uitspreekt, als ‘mèènselijk’.) Een keerpunt waarop hij zich verzoent met zijn geëngageerde broer Heinrich Mann, en een keerpunt waarop hij zich afkeert van een estheticisme dat enkele jaren later met verve werd bestreden door de Engelse schrijver en criticus Edmund Wilson in zijn nog altijd prachtige essaybundel Axel's Castle (1931). Wilson tekent in dit boek bezwaar aan tegen grote modernistische schrijvers die zich in zijn ogen als erflaters van het symbolisme evenzeer van de wereld hadden afgewend, waaronder Valérie, Proust, Joyce en Yeats.

Wat zou het een prachtig geschenk zijn, wanneer de deelnemers aan het in ons land elke zeven jaar terugkerende debat over de dood, de noodzaak dan wel de maatschappelijke relevantie van de roman eerst Der Zauberberg zouden lezen, en daar eens een weekje, al kurend, over na zouden denken. Zulks zouden zij dienen te doen alvorens weer opgewonden op hun toetsenbord los te gaan en een column af te scheiden zonder zich veel aan de geschiedenis en dit meesterwerk gelegen te laten liggen. Manns boek verdisconteert moeiteloos het journalistieke gesoebat over engagement in de kunst, het van argumenten en een wereldbeeld voorziet en het op een niveau zou kunnen brengen van op zijn minst halverwege het laagland en de besneeuwde bergen in hun betoverend licht!

De worsteling van Thomas Mann, eerder dan de uitkomst van die worsteling, zou een goede leidraad zijn voor iedereen die van zins is wat te berde te brengen over engagement en literatuur. Als iets van het meesterschap in zijn stijl, de verbluffende eruditie, het filosofische raffinement, de meedogenloze karaktertekening en zijn superieure en allerminst goedkope ironie in de volgende ronde van dat debat zou kunnen doorwerken, dan heeft Mann de betoverde patiënten daarboven niet voor niets laten sterven.

En dat geldt evenzeer voor ons decennium in het algemeen, voor onze onderwijsvernieuwers, onze opiniemakers en onze cultuurduiders. Aangestoken als wij zijn door de verleidelijke droomwereld van de Toverberg, waarin geen verandering bestaat, zullen wij door dit hypnotiserende boek ten slotte ruw wakker worden geschud uit de ontkenning van een geschiedenis die ongetwijfeld terug zal slaan zonder weerga. Want in die zin kun je altijd van de geschiedenis op aan.