Hollands Maandblad. Jaargang 2010 (746-757)

[p. 3]

Grunberg en de economie
Literatuur begint waar de staathuishoudkunde ophoudt
door David Hollanders

Onlangs verschenen twee wetenschappelijke publicaties over het oeuvre van Arnon Grunberg. De eerste is het themanummer ‘Een prototypische auteur: Arnon Grunberg’ van het Tijdschrift voor Nederlandse Taal- & Letterkunde (jaargang 126, 2010, nr. 3). De tweede is de bundel Het leven volgens Arnon Grunberg; De wereld als poppenkast (Klement/Pelckmans 2010) onder redactie van Johan Goud, de kersverse hoogleraar Religie en Zingeving in Literatuur en Kunst aan de Universiteit Utrecht.

Nu ja, u begrijpt het al, ik kan misschien beter ‘universitaire studies’ zeggen dan ‘wetenschappelijke studies’, want beide verzamelingen werden volgeschreven door neerlandici en theologen. Geen kwaad woord over academici die menen dat Grunbergs werk ‘vragen oproept over de grenzen van het object van literatuur en literatuurwetenschap’, neen, sterker nog, die menen dat ‘Grunbergs werk en optreden vragen oproepen over het schrijverschap, hoe het zich manifesteert in de multimediale en transnationale cultuur van vandaag’. Wat wel gezegd kan worden dat het in elk geval een fataal gemis is dat tussen de neerlandici en theologen en zingevingskundigen een econoom ontbreekt ter duiding van Grunbergs oeuvre. Indien er immers één kernthema in dat oeuvre is, dan is het wel de economie, of althans de opvatting dat de mens ten diepste een calculerende homo economicus is.

Wat dit betreft, is er een bijzonder raakvlak tussen Arnon Grunberg en Adam Smith, tussen Arnon Grunberg en John Maynard Keynes, en tevens tussen Arnon Grunberg en Milton Friedman. Net zoals in het werk van die economen draait in het oeuvre van Grunberg immers vrijwel alles om het ruilen en om het bepalen van de ruilwaarde. Wie Grunberg leest, stapt in een wereld waar alle menselijke omgang een zakelijke transactie is. Mensen zijn aardig tegen je omdat ze iets van je willen. En als je wilt dat mensen je aardig vinden, moet je ze iets te bieden hebben.

Dit is niet cynisch, zo is het leven, zo werkt economie. Het is elders al eerder gezegd: Arnon Grunberg heeft geen cynisch maar een economisch wereldbeeld, en dat wereldbeeld heeft hij zelf kort en bondig verwoord in de titel van zijn dichtbundel uit 1999 Liefde is business. En het is volstrekt geen toeval dat de hoofdpersoon in zijn meest recente roman Huid en haar een universitair docent economie is die zich bezighoudt met de geschiedenis van de bubbel (‘de geschiedenis van het menselijk bedrog’).

Er is ook een verschil, en dit is meteen het cruciale verschil. Niet voor niets is Grunberg geen econoom maar schrijver. Hij gebruikt geen economisch maar een literair vocabulaire om zijn wereldbeeld te verwoorden. Een groot verschil is bovendien dat economen ervan uitgaan dat niemand zich kan onttrekken aan de economische principes van ruil, waardebepaling en handel, terwijl de schrijver en zijn personages blijkbaar enige hoop koesteren te kunnen ontsnappen aan het eigen wereldbeeld. Hoewel ‘de wet van Grunberg’ stelt dat elk menselijk contact niets meer is dan ‘een transactie van illusies’, zoals Arjan Peters dat al tien jaar geleden in De Volkskrant schreef over de roman Fantoompijn, doen zijn hoofdpersonen boekenlang pogingen deze wet te ontduiken, te omzeilen of te overwinnen.

Dat neemt niet weg dat de overeenkomst tussen de economische wetenschap en het wereldbeeld van Arnon Grunberg veel te groot is om toevallig te zijn, of om te negeren, zoals

[p. 4]

de neerlandici doen. De kern van economie is door de invloedrijke Ierse filosoof en econoom Francis Ysidro Edgeworth (1845-1926) in zijn Mathematical Psychics; An essay on the application of mathematics to the moral sciences uit 1881 als volgt verwoord: ‘The first principle of economics is that every agent is actuated only by self-interest. The workings of this principle may be viewed under two aspects, according as the agent acts without, or with, the consent of others affected by his actions. In wide senses, the first species of action may be called war; the second, contract.’

Anders gezegd: ruil is één manier waarop transacties kunnen plaatsvinden, oorlog is de andere. Vooral in zijn column ‘Yasha’ (zijn tweede voornaam) in de vpro-gids heeft Grunberg talrijke malen deze zienswijze onderschreven. Bij hem klinkt dat dan zo: ‘Oorlog is niet alleen de logische voortzetting van competitie, hij is het natuurlijke gevolg ervan. De mededeling dat oorlog onbeschaafd is, betekent niet meer dan dat het onbeschaafd is dat er naast Albert Heijn nog andere supermarkten bestaan.’

Kortom: oorlog is niet het tegendeel van de vrije markt, maar is er de voortzetting van. De vpro-column Yasha van Grunberg begon in 1994 als een verzameling literaire beginselverklaringen en polemieken maar is in de loop van de tijd steeds meer maatschappelijk commentaar gaan bevatten, of preciezer gezegd commentaar op dat commentaar.

Grunberg beseft uiteraard dat Yasha's stelling natuurlijk niet de officiële verklaring is voor welke oorlog dan ook, maar officiële verklaringen zijn in de eerste plaats officieel en pas in de laatste plaats een verklaring. Derhalve concludeert Yasha onomwonden: ‘Oorlogen worden gevoerd om strategische redenen; de moraal is marketing.’ Anders gezegd; de kost gaat voor de baat uit, en de baat gaat voor alles uit.

Dit is een standpunt waarin ook economen zich soms wel kunnen vinden. Neem de woorden die de oud-president van de Amerikaanse centrale bank Alan Greenspan opschreef in zijn memoires The Age of Turbulence uit 2007: ‘I am saddened that it is politically inconvenient to acknowledge what everyone knows: the Iraq war is largely about oil.’

Weliswaar nam Greenspan deze uitspraak later deels terug, maar dit kwam misschien alleen omdat politiek opportunisme het bij nader inzien toch won van zijn droefheid. Dat zou dan weer naadloos in het economisch wereldbeeld van Grunberg passen, waar opportunisme het altijd wint.

De opvatting dat opportunisme altijd wint, zien we bij Grunberg dan ook terugkeren op vrijwel elk gebied waarover hij zich uitlaat. Neem ontwikkelingshulp. Hier blijkt Grunberg zijn oor te luisteren te hebben gelegd bij sceptici zoals William Easterly. Al jarenlang hekelt deze Amerikaanse ontwikkelingseconoom al die goedbedoelde inspanningen, die hij in zijn spraakmakende The White Man's Burden: Why the West's Efforts to Aid the Rest Have Done So Much III and So Little Good (2006) benoemde als ‘een dubbele tragedie’. De eerste tragedie is dat de Derde Wereld arm is, de tweede is dat de elk decennium verdubbelde ontwikkelingshulp hier vrijwel niets aan verandert, vooral omdat het gedoneerde geld niet aankomt op de plekken waarvoor het bedoeld is. Steeds weer blijkt de wens geld aan goede doelen te geven groter dan het verlangen te controleren of het ook zinvol wordt gebruikt.

Grunberg stelt zich bij monde van Yasha achter deze visie wanneer hij betoogt dat armoedebestrijding vooral goed is voor de armoedebestrijders: ‘Van elke tien dollar uitgegeven aan armoedebestrijding, gaan er negen dollars naar de armoedebestrijders, één dollar gaat naar de arme zelf.’ En in bredere zin is in zijn ogen engagement niets anders dan een vorm van ijdelheid, waarvan het symptoom is, zo stelt Yasha, dat ‘min of meer bekende personen naar gebieden reizen waar ze met een gerust geweten kunnen verklaren “vreselijk, vreselijk, vreselijk”.’

In het universum van Grunberg is armoedebestrijding dus de voortzetting van eigenbelang met andere middelen. Een en ander gaat weliswaar steevast vergezeld van vrome verklaringen, doch dat maakt het eigenbelang er niet minder om. Alleen maar groter, eigenlijk.

[p. 5]

Een ander voorbeeld van Grunbergs economisch wereldbeeld is te vinden in Yasha's visie op verkiezingen. Het heeft veel economen altijd verbaasd dat mensen bij verkiezingen daadwerkelijk gaan stemmen. De moeite van het stemmen is weliswaar een kleine kostenpost, maar toch niet verwaarloosbaar, terwijl de kans dat juist deze ene stem de doorslag zal geven dat wel is. Rationele stemmers stemmen niet, luidt dan ook de bekende ‘stem-paradox’. In Grunbergs Yasha-column vinden we deze paradox als volgt terug: ‘In een klein hokje een vakje rood maken en dan denken dat je macht uitoefent, is een vorm van bijgeloof.’

Overigens volgt uit de paradox niet noodzakelijkerwijs dat democratie afkeurenswaardig is, want de schijn van invloed valt volgens Grunberg ‘te verkiezen boven een staat die niet meer de moeite neemt dergelijke schijn uit te delen’. Alle pogingen van barricadelopers, pamflettisten, pennenklimmers, actievoerders om de schijn van invloed om te zetten in daadwerkelijke invloed is in Grunbergs ogen bovendien ook maar weer slechts nieuwe schijn, want ‘systeembestrijders zijn er voornamelijk op uit om onder gunstigere voorwaarden deel te nemen aan dat systeem’.

Deze zienswijze doet denken aan de democratiseringsthese van de economen Daron Acemoglu en James A. Robinson die onder meer in hun befaamde en met prijzen overladen Economic Origins of Dictatorship and Democracy (2006) betoogden dat democratisering het middel van de elite is om revolutie af

[p. 6]

te kopen wanneer repressie te kostbaar geworden is. Een definitie van democratie is dan, nu weer in Grunbergs woorden bij monde van Yasha, ‘een systeem waarbij de leiders niet al te veel last hebben van het volk en het volk niet al te veel last van de leiders’.

De schrijfstijl van Arnon Grunberg onderscheidt zich door talrijke staccato achter elkaar geplaatste aforismen en oneliners. Hem wordt dan ook wel verweten dat hij te weinig verschil maakt tussen poneren en betogen. Grunberg beweert veel, zo heet het dan, maar hij doet geen moeite zijn beweringen te onderbouwen met een uitgewerkte argumentatie of theorie, die moet de lezer er zelf maar bij bedenken.

En hier reikt niet zozeer de zingevingskunde of de neerlandistiek maar wel de economie de helpende hand aan de lezer van Grunbergs werk. In zekere zin is staathuishoudkunde immers de verzwegen theorie die ten grondslag ligt aan zijn oeuvre. Maar dit is pas de eerste stap, het vertrekpunt de lanceerbasis van de talrijke boeken, columns en andere schrijverij. Beter is het wellicht te constateren dat Grunbergs werk weliswaar wortelt in de economie, maar ook verder gaat waar de economie ophoudt. Zo nonchalant Grunberg aforismen debiteert, zo zorgvuldig en onontkoombaar is zijn wereldbeeld opgebouwd en reikt hij vanuit een economisch wereldbeeld voorbij dat economisch wereldbeeld.

Zo leest men in Grunbergs roman Figuranten uit 1997: ‘Economie valt in vier woorden samen te vatten: geluk is te koop. En iets dat te koop is, daar ga je niet op zitten wachten aan de kant van de weg. Daar ga je op af. Met je portemonnee. En als je geen portemonnee hebt met je creditcard. En als je ook geen creditcard hebt met de portemonnee van iemand anders.’

Zie daar, geluk is te koop. Maar indien dit inderdaad zo zou zijn, althans als de auteur hier werkelijk van overtuigd was, dan zou zijn boek geen functie hebben, ja dan zou alle literatuur futiel zijn. Toch heeft Grunberg gekozen voor het onzekere schrijverschap, en niet voor een betrekking als bankier, actuaris dan wel advocaat of een ander beroep met een zeker bovenmodaal inkomen. Hij is er blijkbaar toch niet geheel zeker van dat geluk te koop is met een creditcard alleen.

En op dit punt wordt de verhouding tussen economie en literatuur relevant. Grunberg schrijft in hetzelfde Figuranten: ‘Alles wat je met geld kon kopen, moest je met geld kopen, en woorden moest je gebruiken voor dat wat niet met geld kan worden gekocht. Gemist worden bijvoorbeeld.’ Uit alles in dit boek en in Grunbergs gehele oeuvre blijkt dat het uiteindelijk om dit punt gaat, om gemist worden, dat wil zeggen: om menselijk contact. Dan is geld toch niet genoeg, daar is meer voor nodig, daar zijn woorden voor nodig, daar is literatuur voor nodig.

Grunbergs literaire universum wordt overigens bevolkt door mensen die ogenschijnlijk gemist willen worden. Om dit te bereiken, zetten ze alle middelen in die ze tot hun beschikking hebben, en uiteindelijk blijken dat alleen woorden te zijn. Voordat zijn officiële romandebuut Blauwe maandagen in 1994 uitkwam, publiceerde Grunberg in eigen beheer onder meer Brief aan M. Van zijn vroege publicaties is dit epistel (na meer dan tweehonderd eerdere) van de toen twintigjarige onbekende schrijver aan Mariette, serveerster in het Amsterdamse etablissement Panini, een sleutelwerk. Niet alleen schrijft Grunberg over zijn onbeantwoorde liefde en over zijn wanhoop daaromtrent, maar tevens over het schrijven zelf. Woorden moeten doen wat de schrijver zelf niet kan: de begeerde, genaamd M., veroveren. De brief mist evenwel doel, en was ook eigenlijk nooit meer dan een wanhoopsoffensief van een jongeling wiens behoefte tot contact slechts overtroffen werd door de angst daarvoor. Vandaar de zin: ‘Ik weet weinig van de dingen waar het werkelijk om gaat. Veel tijd besteed ik aan vluchtwegen.’

Worden de personages in Grunbergs vroege werk vooral beheerst door angst, in de roman Fantoompijn uit 2000 heeft de hoofdpersoon de vrees overwonnen. De angst heeft plaatsgemaakt voor de overtuiging dat alles spel is en dat woorden een middel zijn om dat spel te winnen. In het bijzonder is een relatie

[p. 7]

een spel om te kijken wie er als eerste kapot gaat aan het spel. Er is in deze roman nog wel behoefte aan contact, maar er is ook de zekerheid dat dit contact vroeg of laat op de klippen zal lopen. En om de onvermijdelijke pijn daarover te ontlopen, om onkwetsbaar te worden, om de angst niet meer te voelen, moet de relatie opgevat worden als een spel.

Het spel dat leven heet dient overigens met ernst gespeeld te worden, dat wel. In Fantoompijn is de hoofdpersoon Robert Mehlman bezig zijn relatie voor zich te winnen door een permanente staat van eloquentie. Hij wil de ander altijd kunnen aftroeven, nooit zonder woorden zijn. De hoofdpersoon meent eindelijk te doorzien hoe zijn verlangen gemist te worden kan worden ingelost. Woorden inzetten zoals een generaal zijn soldaten inzet: de ander moet omsingeld worden en overwonnen, waarna afhankelijkheid volgt.

Oog in oog met zulke relaties is de vraag op zijn plaats of datgene wat de winnaar hier wint het winnen wel waard is. Wat dit betreft biedt Fantoompijn zowel een interessante proloog als een belangwekkende epiloog. In deze stukken neemt de zoon van de hoofdpersoon afstand van zijn vader. De zoon kan en wil niet in de werkelijkheid van zijn vader leven, omdat die werkelijkheid onleefbaar is. Die werkelijkheid is failliet; zijn vader eindigt niet voor niets als een eenzame, fabulerende mythomaan. Contact is niet dichterbij gekomen, ook literatuur en woorden zijn uitstel van het onvermijdelijke gebleken. Men kan nauwelijks ontkomen aan de gevolgtrekking dat het in feite Grunberg is die hier afstand doet van zijn jongere ik-van-vroeger, en dit vermoeden groeit met elk boek dat na Fantoompijn is verschenen steeds meer uit tot een zekerheid.

Grunbergs recentste romans (zoals De asielzoeker, De joodse messias, Tirza, Onze oom) tonen immers mensen die uitgespeeld zijn, mensen die nog maar één rol hebben, hun laatste, en daar dan ook aan vasthouden. Het gaat niet meer om mensen die niet meer gemist willen worden, maar om mensen die gewoon niet meer gemist worden. Woorden kunnen daaraan niets veranderen, die kunnen deze tragische conditie hoogstens formuleren. Wat rest iemand nog die niet meer gemist wordt, die verlaten is en overtollig verklaard? Tegen beter weten in kan er dan alleen nog een daad gesteld worden - zoals een aanslag in De asielzoeker, een moord in Tirza, een militaire operatie in Onze oom.

In de laatste roman Huid en haar onderneemt de hoofdpersoon definitief geen poging meer om contact te leggen met anderen. Voor de hoofdpersoon econoom Roland Oberstein is menselijk contact een noodzakelijk kwaad (‘ik ben niet zelfvoorzienend’) dat tussen hem en zijn werk staat. Relaties verschaffen niet eens meer de illusie van verlossing. Ze maken de onmogelijkheid daarvan duidelijk, een relatie is de ‘binnenplaats van de gevangenis’. De pijnstillende verdoving die Oberstein zichzelf toedient door zich op zijn werk te storten, blijkt aan het einde uitgewerkt. Hij zal alles verliezen. Het spel is uit.

Daarmee wordt antwoord gegeven op de door de jonge Grunberg in Brief aan M. opgeworpen vraag: ‘Ik dacht na over wat er met hoop gebeurt als zij door niets meer wordt gevoed.’ Precies dit maakt Grunbergs oeuvre zo interessant: het beantwoordt de vragen die het zelf opwerpt.

Uiteindelijk blijkt de relatie tussen het economische wereldbeeld van Grunberg en de economische wetenschap dan ook complexer dan soms lijkt in zijn columns als ‘Yasha’ en in artikelen die overlopen met aforismen vol ‘economische’ stelligheid. Alles is doortrokken van ruil en waarde, maar toch heeft de economie niet het laatste woord bij Grunberg. Literatuur begint bij hem waar economie ophoudt; de romans verkennen gebied waar de columns niet kunnen komen.

In de eerste romans zijn er woorden voor alles wat niet met geld te koop is: ze bieden een oplossing voor de angst gemist te worden. Zijn laatste romans verwoorden de teleurstelling over de valse munt die ook woorden blijken te zijn. Menselijk contact is een transactie die niet werkelijk tot stand komt. Alle woorden ten spijt. Deze laatste teleurstelling, alleen daarover gaat literatuur dan nog maar.

[p. 8]