Hollands Maandblad. Jaargang 2010 (746-757)

[p. 37]

Rousseau's priemgetallen
door Margriet de Koning Gans

Over het verpletterende succes van Paolo Giodano's debuutroman La solitudine dei numeri primi (2008; in het Nederlands in 2009 verschenen als De eenzaamheid van de priemgetallen) behoeft weinig meer te worden gezegd. Het boek is inmiddels in tweeëntwintig landen vertaald, terwijl er alleen al in Italië meer dan een miljoen exemplaren van werden verkocht. Giordano was zesentwintig toen hij zijn boek publiceerde, nog geen jaar nadat hij cum laude was afgestudeerd in de natuurkunde op een onderzoek naar de eigenschappen van bottom quarck-deeltjes (ook bekend als ‘beauty quarcks’). Na het verschijnen van zijn roman werd hij door de kritiek bejubeld en overladen met prijzen, waaronder de Premio Strega, de meest prestigieuze literaire prijs in Italië, die nog nooit aan zo'n jeugdige auteur was uitgereikt. Deze maand gaat de film van het boek in première op het filmfestival van Venetië.

Over De eenzaamheid van de priemgetallen zijn inmiddels eindeloos veel recensies en beschouwingen verschenen, terwijl op het internet talrijke forums, blogs en discussiegroepen zich over de inhoud hebben gebogen. Met thema's als individualiteit, moderne eenzaamheid, zelfrealisatie, autisme, verlatingsangst, perfectionisme, schaamte en de druk van hoge verwachtingen, lijkt de roman dan ook naadloos aan te sluiten bij de leefwereld van eigentijdse twintigers. Sterker nog, onder Italiaanse jongeren is het tegenwoordig bon ton om te zeggen ‘ik ben een priemgetal’, en iedereen dient dan te begrijpen dat de spreker even uitzonderlijk is als de hoofdfiguren van Giordano's roman.

Bij al dat vele dat reeds werd geschreven en gezegd over De eenzaamheid van de priemgetallen werd steevast gewezen over de eigentijdsheid van de thematiek en de goed getroffen sfeer van de leefwereld der moderne jeugd. Opmerkelijk genoeg is bij mijn weten nergens opgemerkt dat dit hippe boek niet alleen naadloos aansluit bij het levensgevoel van de eenentwintigste eeuw, maar ook nogal uitdrukkelijk bij een opvatting over jeugd en jong-zijn van vele eeuwen her. Giordano's roman ademt immers de onversneden geest van de Europese Romantiek in het algemeen en van Jean-Jacques Rousseau's levensvisie in het bijzonder op een wijze die in weinig eigentijdse boeken valt aan te wijzen.

De eenzaamheid van de priemgetallen beschrijft de parallelle levens van Alice en Mattia, een meisje en een jongen die elk op jonge leeftijd traumatische ervaringen ondergaan die van beslissende invloed zijn op hun persoonlijke ontwikkeling. Zij lijken voor elkaar voorbestemd, maar hebben vanaf hun vroegste jeugd alles tegen. De kleine Alice moet alleen met haar strenge vader naar de wintersport, want hij wil dat zijn dochter een sportief meisje wordt. Maar ze is onhandig en verlegen, en ze moet steeds plassen. Dat kan niet tijdens de les. Ze vlucht uit haar skiklasje en krijgt een ongeluk waardoor ze de rest van haar leven mank loopt en haar lichaam ontsierd wordt door een afgrijselijk litteken. Haar twee ouders onderdrukken hun schuldgevoel met angstremmers en tranquillizers en zijzelf schakelt over op anorexia.

De kleine Mattia heeft het nog minder getroffen. Bij hem was het in de baarmoeder al mis. Zijn tweelingzusje Michela is diep idioot en dat komt, zegt zijn moeder, omdat hij haar in de buik te hard heeft geschopt. Ze verwijt hem ook dat hij geen vriendjes heeft. Op een dag worden de twee kinderen toch op een verjaardagspartijtje uitgenodigd, waar moeder ze alleen naartoe laat gaan. Omdat Mattia vindt dat hij niet met Michela voor de dag kan komen, laat hij haar zolang in een park bij een beekje achter. Ze wordt nooit meer teruggevonden.

[p. 38]

Mattia lijkt op zijn zwijgzame vader, en zijn moeder is sinds de verdwijning van haar dochtertje ook niet meer aanspreekbaar - als ze dat ooit al was. Op het gymnasium blijkt hij een begaafd autist; een autist met een trauma en een torenhoog schuldgevoel, waar niemand enig benul van heeft. De leraren adviseren de ouders een andere school. Zo komt hij bij Alice in de klas. Zij voelt een zekere verwantschap met hem. Er groeit een schuchtere vertrouwdheid, maar er is een grens waar ze allebei niet overheen kunnen. De twee getraumatiseerde, eenzame pubers voelen zich tot elkaar aangetrokken, maar hun toenadering is gedoemd.

Na school wordt Alice niet zoals haar vader wil jurist, maar fotograaf. Ze houdt de wereld op afstand met een camera als buffer ertussen. Om Mattia af te straffen, die nooit zijn genegenheid voor haar toont, trouwt ze met iemand die wel in staat is zijn gevoelens voor haar te uiten. Dichter, beseft ze, kan ze het geluk niet naderen. Mattia, briljant wiskundige, vertrekt dan maar naar een universiteit ergens in Scandinavië. Toch voelen beiden deze scheiding als iets dat niet had moeten gebeuren, en hun leven wordt overschaduwd door een gevoel van gemis. Mattia beseft dat hij en Alice zijn als tweelingpriemgetallen, ‘alleen en verloren, vlak bij elkaar, maar niet dicht genoeg om elkaar echt aan te raken’.

Alice geeft Mattia jaren later nog eenmaal een kans, als haar huwelijk voorbij is en ze meent dat ze het verdwenen zusje heeft gezien. Ze denkt dat ze daarmee iets voor hem kan helen. Maar allebei beseffen ze, zonder het uit te spreken, dat door al de jaren zonder elkaar er een kloof is ontstaan die ze niet meer kunnen overbruggen. Mattia heeft een heel klein leventje opgebouwd, dat Alice hem niet mag afnemen. Hij gaat terug naar het noorden. Daar is een andere vrouw die op hem wacht, maar het lijkt niet waarschijnlijk dat het daarmee wel iets zal worden. Alice ziet in dat ze de illusie moet laten varen de plaats van Michela in te kunnen nemen.

Critici - en ook Giordano zelf - verwijzen in interviews naar de golf van succesvolle Italiaanse romans over eenzame kinderen, waar zijn roman bij aansluit. Succesauteurs als Niccolò Ammaniti, Melania Mazzucco en Sandro Veronesi hebben allemaal geschreven over de verkreukelde levens van kinderen en adolescenten in het moderne Italië, die eenzaam opgroeien in gebroken gezinnen, veel te jong onmogelijke keuzes moeten maken, omringd zijn door wrede en harteloze leeftijdgenoten terwijl ouders en andere volwassenen, verlamd door schuldgevoel en zelfzucht, slechts volkomen machteloos kunnen toekijken.

Heel herkenbaar. In de stedelijke gebieden van de Westerse wereld is het tegenwoordig bijna regel dat gezinnen bestaan uit één ouder of uit één of twee werkende ouders met niet meer dan één kind. Deze kinderen worden materieel verwend, maar emotioneel verwaarloosd. Beladen onder de zegeningen van de welvaart moeten ze uitblinken op school en op de universiteit, maar verder worden ze aan hun lot overgelaten. Het zijn sleutelkinderen, behangen met de verwachtingen en aspiraties van hun ouders. Het resultaat is moderne eenzaamheid: een feestende massa van verweesde onrijpe scholieren en studenten.

Maar in De eenzaamheid van de priemgetallen is het uitgangspunt nog extremer: het gaat om een autist die van nature geen sociaal talent heeft, en een meisje dat aan anorexia lijdt. In de gepsychologiseerde wereld van onze tijd lijkt autisme wel de laatste mode van de psychopathologie: de diagnose wordt te pas en te onpas gebruikt voor elk aangeboren onvermogen om met anderen om te gaan. Ook anorexia is een verschijnsel dat wij tegenwoordig haarscherp weten te duiden als de weigering om volwassen te worden en toe te treden tot de wereld van de verfoeide ouders. Wat Giordano beschrijft, lijkt derhalve een hedendaags en actueel drama van de bovenste plank.

Maar dat is het niet. Wie hier alleen moderne thematiek ziet, sluit de ogen voor de rechtstreekse verwijzing in De eenzaamheid van de priemgetallen naar het postulaat van Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) over kinderen en de kindertijd. Vooral in zijn geschriften Discours sur l'origine et les fondements de l'inégalité parmi les hommes (‘Vertoog over de oorsprong en de grondslagen van de ongelijkheid tus-

[p. 39]

sen mensen’, 1755) en Emile ou de l'éducation (‘Emile; over de opvoeding’, 1762) stelde de schrijver, componist, filosoof en botanicus uit Genève dat kinderen ‘van nature’ goed zijn. Zolang ze in de harmonie van een natuurlijke omgeving, zoals het platteland, opgroeien, kunnen ze goede volwassenen worden. Maar de maatschappij, zo betoogde de Romanticus Rousseau, verhindert dit. De mens wordt door de slechte ervaringen die hij ondergaat in de maatschappelijke werkelijkheid van zijn oorspronkelijk goede natuur afgesneden. Wat opvoeders tegenover dit noodlot der omstandigheden, ‘le hasard des circonstances’, kunnen stellen, zijn slechts pogingen om kinderen sociale vaardigheden bij te brengen en ze hun eigen talenten te laten ontwikkelen.

Giordano toont ons de huidige wereld, waarin ‘le hasard des circonstances’ het enige is wat overblijft als de leidende hand van een liefdevolle ouder of verstandige leraar ontbreekt. De puberende klasgenootjes van Alice en Mattia zijn wreed en amoreel; ze hebben van hun ouders geen enkele aanwijzing omtrent sociaal gedrag meegekregen. Ze blijven hun eigen instinct en impulsen volgen, zonder door iemand te worden gestuurd of gecorrigeerd. Het klaslokaal waar ze op elkaar worden losgelaten, is een jungle vol etterbakken en losers.

Hoewel zijn Emile ou de l'éducation aanvankelijk in Parijs en Genève werden verboden en verbrand (vooral vanwege een afwijkende geloofsbelijdenis die erin stond) bracht Rousseau uiteindelijk een revolutie teweeg in het denken over de opvoeding van het kind. Tot zijn tijd was de wijsgerige blik op opvoeding, voor zover die bestond, gebaseerd op het neoplatonisme en het christelijke creationisme. Men ging er vanuit dat elk mens geboren werd met het doel zijn natuur te vervolma-

[p. 40]

ken tot het (goddelijke) ideaal waartoe hij was voorbestemd. Derhalve diende het kind aan de verwachtingen van het boven hem gestelde gezag voldoen, wat dat wist zijn lotsbestemming en wat goed voor hem was. Als dit lot tegen de aard van het kind indruiste, dan had het kind pech gehad.

Rousseau stelde daar tegenover dat de opvoeder de taak had de natuur van elk individueel kind te ontdekken en hem mogelijkheden te bieden waarin de specifieke talenten van het kind dan naar voren zouden kunnen komen. Vervolgens zou de opvoeder het kind moeten helpen deze talenten te ontwikkelen, zodat hij ook als volwassene zoveel mogelijk naar zijn eigen natuur zou kunnen leven. Dit was in zijn visie de enige manier om een gelukkig en goed functionerend mens te worden, en het vormt dan ook de kern van zijn Emile ou de l'éducation. In deze programmatische roman is de ik-figuur nu eens Emile die een voorbeeldige opvoeding krijgt en dan weer Rousseau zelf die iets over de opvoeding in het algemeen naar voren brengt. De twee ‘ikken’ lopen naadloos in elkaar over.

In zijn een jaar eerder verschenen roman Julie, ou la Nouvelle Héloïse (1761) had Rousseau geprobeerd aan te tonen dat de beschadigende effecten van ‘le hasard des circonstances’ (die hij ‘néfaste’ noemt) zijn te overwinnen als iedereen maar naar hem zou luisteren. Deze roman-in-brieven wordt door sommigen gezien als het aanwijsbare begin van de Romantiek, en vormt in elk geval een duidelijke breuk met het neoplatonisme en de toenmalige christelijke moraal. Julie, ‘de nieuwe Héloise’, verwijst uiteraard naar de twaalfde-eeuwse Héloïse, de geliefde van de geleerde monnik Abélard. Hij kon haar niet trouwen omdat hij in de maatschappij van toen een hogere, goddelijke roeping had. Deze omstandigheid, een ‘cause célèbre’ in het Franse collectief geheugen, was een schrijnend voorbeeld van le hasard des circonstances waar Rousseau op doelt: de heersende moraal maakte dat de twee gelieven hun eigenlijke, goede natuur niet konden volgen en als gevolg van maatschappelijke regels en bezwaren gedoemd waren ongelukkig te worden. Zijn Julie is de nieuwe Héloïse, die haar ware gevoelens wel trouw blijft, in een situatie waarin dat voorheen onmogelijk zou zijn geweest.

De achtergrond van het boek is een affaire (een van de vele) die Rousseau zelf overkwam. Hij was al over de veertig toen hij dodelijk verliefd werd op Madame d'Houderot. Hoewel de liefde wederzijds was, is ze toch bij haar echtgenoot gebleven en heeft met Rousseau gebroken. Hij was ervan overtuigd dat zij zichzelf en hem daarmee onnodig ongelukkig maakte. Het had anders gekund en gemoeten, meende hij. In de roman werkte hij zijn alternatief uit. De twee gelieven Julie en Saint-Preux blijven in hun briefwisseling trouw aan hun gevoelens van liefde, die immers een natuurlijke deugd is en wortelt in de oorspronkelijke goede kern van de mens. Zelfs de bedrogen echtgenoot erkent dat hij niets tegen de liefde tussen de twee romanfiguren kan inbrengen. De mannen kunnen als goede mensen gewoon vrienden zijn. Zo hoeft er niemand ongelukkig te worden.

Aldus schiep Rousseau een utopie die voor sommigen een schrikbeeld van bandeloosheid was en voor anderen een Romantische idylle. Een van die anderen was Gérard de Nerval (pseudoniem van Gérard Labrunie, 1808-1855), de eerste poète maudit in de Franse Romantiek. Dat hij een volgeling werd van Rousseau's opvattingen, was misschien niet vreemd. Hij voelde zich in zijn levenslot verwant aan zijn voorbeeld en evenzeer aan diens Emile, beide moederloze jongens, op het platteland grootgebracht en laverend door een slagveld van ongelukkige liefdes.

Vanaf 1822 kwam er een stroom gedichten op gang en werd duidelijk dat het Nervals lotsbestemming was dichter en schrijver te worden. In 1827, negentien jaar oud, maakte hij een briljante vertaling van Goethe's Faust, zonder behoorlijk Duits te kennen. Goethe zelf was verrukt en schreef dat hij zich nooit eerder zo goed begrepen had gevoeld, terwijl Berlioz later delen eruit zou gebruiken voor zijn symfonie La damnation de Faust. Inmiddels had Nerval in Parijs een brandende liefde opgevat voor een actrice, die hem versmaadde en vrij jong is gestorven. Zij is evenwel altijd zijn muze gebleven en komt in verschillende gedaanten in zijn werk voor.

[p. 41]

Nerval leefde kort maar heftig. Zijn bestaan als bohémien was gelardeerd met drank, drugs, gevangenisstraffen, drugs en psychoses. Alles wat hem in zijn korte leven gevormd heeft, balde hij samen in zijn laatste roman, die tevens zijn beroemdste is: Sylvie, uitgekomen in 1853, twee jaar voordat hij zelfmoord pleegde.

De roman is een hommage aan Rousseau en wordt geciteerd door Paolo Giordano in De eenzaamheid van de priemgetallen. Aldus ontstaat een schakeling van Emilie via Sylvie naar Mattia en Alice, die bepaald programmatisch is.

Het is geen toeval dat Sylvie van Nerval zich afspeelt in in Rousseau's woonplaats Montmorency en bij zijn graf op het Île des Peupliers in Ermenonville is, vlak ten noorden van Parijs. De ik-figuur lijkt op Rousseau en Emile, maar ook op de schrijver zelf. Het verhaal is een variant op Julie, ou la nouvelle Héloïse en werkt Rousseaus gedachtegoed rond de driehoeksverhouding uit. De roman beschrijft in de ik-vorm het leven van een jongeman die als kind in grote harmonie op het platteland is grootgebracht en de zekerheid koestert van de wederzijdse liefde tussen hem en het even oude dorpsmeisje Sylvie. Hij kijkt als volwassene op die jeugd terug en ziet onder ogen hoe hij Sylvie eenmaal in gedachten ontrouw is geweest.

Dit gebeurde toen hij in een toneelstuk een etherisch meisje zag dat verwant was met de Franse koningen, korte tijd later in het klooster ging en nog iets later scheen te zijn gestorven. Voor haar vatte hij een vurige liefde op, die nooit beantwoord zou worden. Sylvie heeft gevoeld dat dit meisje tussen hen in was gekomen. Na een erfenis ging de jongen in Parijs rechten studeren, zoals dat van

[p. 42]

hem werd verwacht. Aldus bleek dat le hasard des circonstances maakte dat hij was voorbestemd het Arcadië van zijn kinderjaren kwijt te raken. De studiekeuze sloot niet aan bij zijn natuur, hij werd onzeker en besluiteloos, en in navolging van zijn Parijse kennissen verlieft hij zich dan maar van verre op een actrice. In verwarring over zijn gevoelens onderneemt hij geen enkele poging meer om Sylvie te behouden. Zij trekt dan haar eigen conclusies en besluit een ander te trouwen. Het is de vriend van zijn jeugd, de zoon van zijn min, die dezelfde moedermelk heeft gedronken, aan wie hij Sylvie kwijtraakt.

Teleurgesteld vertrekt hij weer naar Parijs en besluit dan maar werk te maken van de actrice. Maar zij merkt dat hij niet van haar houdt en prefereert na een tijdje een ander. Als schrale troost blijft de ik-figuur altijd welkom bij Sylvie en zijn jeugdvriend, die samen steeds meer kindertjes krijgen. Sylvie, dat spreekt vanzelf, is net als de Julie van Rousseau de goedheid zelve, een lieve vriendin en een uitstekend opvoedster van de kinderen. Zo tracht Nerval in zijn roman de illusie waar te maken die Rousseau in zijn Julie, ou la nouvelle Héloïse vergeefs van het lot probeerde af te dwingen.

Eén scène heeft een centrale plaats in Sylvie en vormt het scharnierpunt van deze roman. Het is wanneer de ik-figuur de eerste keer uit Parijs terugkomt en samen met Sylvie een tante gaat bezoeken die weduwe is geworden. Nog jong en speels, verkleden ze zich in de slaapkamer van de tante als bruid en bruidegom en komen in die ouderwetse kleren uit de tijd van de grote Rousseau naar beneden. Tante is verrukt: ze zijn voor elkaar voorbestemd! Vanaf dat moment gaat alles mis.

Het is precies deze scène, die Giordano als motto voorin De eenzaamheid van de priemgetallen citeert. Het is ook een soortgelijke scène, die in zijn eigen roman het centrale scharnierpunt vormt. Ook hier neemt het meisje het initiatief om de jongen te tonen dat ze op hem wacht. En ook hier vangt de jongen het signaal niet op, maar blijft zich opsluiten in zijn eigen benauwde universum.

Dat motto staat er niet voor niets. Beide romans gaan over een man tussen drie vrouwen. De eerste is de onbereikbare vrouw, die verdwijnt als een luchtspiegeling. In Sylvie is dat het meisje dat in het klooster gaat, in De eenzaamheid van de priemgetallen het verdwenen zusje Michela. De tweede vrouw waarmee de jongens in de romans te maken krijgen is het meisje dat voor hen is bestemd maar toch onbereikbaar blijft, omdat ze te eenzaam en onzeker van zichzelf zijn. De derde vrouw is de vrouw die dan wel gemakkelijk en beschikbaar is, maar voor wie ze in wezen niets voelen.

Giordano heeft in De eenzaamheid van de priemgetallen met de scène waarin zijn hoofdfiguren zich verkleden in bruidskleren, duidelijk aangegeven dat Sylvie van Gérard de Nerval - en daarmee Rousseau's Emile ou de l'éducation - zijn leidraad is geweest. Kennelijk wil hij zeggen dat de Romantiek in de Westerse wereld (en speciaal het Italië van nu), definitief voorbij is. Het kind wordt niet langer liefdevol grootgebracht of in staat gesteld de eigen talenten te ontwikkelen, maar integendeel nonchalant overgeleverd aan de nefaste krachten van le hasard des circonstances.

In aanzienlijke mate lijkt De eenzaamheid van de priemgetallen de opvatting van Rousseau te volgen dat opgroeiende kinderen en jonge volwassenen in de moderne samenleving alleen nog worden geleid door een vage notie van wat ooit hun natuurlijke neigingen moeten zijn geweest. Gevangen in een web van materiële overvloed, maatschappelijke pressie en torenhoge verwachtingen, is het hun onmogelijk geworden oorspronkelijk en derhalve gelukkig te zijn. Overmand door een gevoel van defaitisme hebben ze geen andere keus dan zich daar maar bij neer te leggen en zich in zichzelf te keren.

Niet voor niets zijn de hoofdfiguren uit De eenzaamheid van de priemgetallen net zo gekwetst als Rousseau zelf aan het eind van zijn leven was. Hij werd ten slotte zelfs paranoïde en keerde zich vrijwel geheel van zijn medemensen af. Geluksmomenten kon hij in de eenzaamheid van de natuur ervaren, meende hij. Zelfs die troost heeft Giordano zijn eenzame priemgetallen niet gegund. De natuur wordt hun al in hun prille jeugd noodlottig.