Hollands Maandblad. Jaargang 2010 (746-757)

[p. 61]

Over John P., geluk, bewustzijn, dood en wat dies meer zij
door Rob Wentholt

woensdag, 3 februari 2010 - Gisteravond belde uit Amsterdam John P., eigenlijk vooral om te vertellen dat het nu niet lang meer zou duren. Hij is de enige vriend, echte vriend, van mijn leeftijd. Maud lichtte later toe dat hij nu zelfs niet meer wordt bestraald. De kanker is zeer actief. Hij verontschuldigde zich dat hij aan een antwoord op mijn brief (op zijn verzoek geschreven) niet meer toe zal komen. De krant had hem een spoedstuk ter bespreking toegestuurd, de nieuwe roman van Martin Amis, The Pregnant Widow, volgens Bart nu al controversieel wegens vrouwonvriendelijkheid, al verschijnt het boek officieel pas over enkele dagen. ‘Het is ook lezeronvriendelijk,’ zei John. Toch is hij vast van plan deze taak te voltooien. En er liggen nog andere.

De bedoeling is dat ik na mijn thuiskomst uit Gran Canaria op bezoek kom. Een afscheid. Hoe doe je zoiets? De meeste mensen vallen vanzelf terug op bestaande verwachtingspatronen; ze doen alsof hun neus bloedt of vertonen rolgedrag. Omdat de gevoelens van droefheid en meeleven zowel oprecht als beperkt zijn, voelen ze zich in het rolgedrag geen bedriegers, en zijn dat ook niet. Ik wel. Geen naturel. Ik moet me ergens een voorstelling van kunnen maken om iets te voelen.

Ik kon niet nalaten om John te vragen of hij zoals ik geen last heeft van doodsangst. Alsof er geen afkeer van het niets bestaat, angst voor het niets. Maar hij leek geen moeite te hebben met mijn vraag. Zelfbedrog komt niet eens bij hem op, zozeer leeft hij nu vanuit de gevoelens die van moment tot moment bestaan. Ik had net de voorafgaande nacht gedroomd dat ik gestorven was en inspecteerde wat de nabestaanden er vervolgens mee deden. De behoefte van velen om je eigen uitvaart bewust mee te maken, deelde ik dus.

‘Hoe lang behoud je het individuele bewustzijn als overledene?’ vroeg ik me ook af. Een antwoord was er al. ‘Vermoedelijk dooft het vanzelf geleidelijk uit.’ De nachtkaarstheorie.

Vannacht terug bij de meer gebruikelijke dromen. Geen van de collega's wilde nog iets met me te maken hebben. Zelfs eeuwig lachende Louk Hulsman, de abolitionist, fleurig gekleed in een licht zomers kostuum met een gespikkelde das, keek weg toen hij me zag; hij wilde langslopen zonder te groeten.

‘Dag Louk!’ riep ik nadrukkelijk en dacht: ‘Hypocriet.’ Wat zag hij er goed uit. Toch is hij vorig jaar gestorven, 86 al. Zijn overtuiging dat de criminaliteit uit de wereld zou verdwijnen als je het woord afschafte, was nog even zeker als veertig jaar terug. Het stond in de krant. Ik heb nooit beseft dat hij ouder was dan ik.

[p. 62]

maandag, 8 februari 2010 - De guaves hier. In Indonesië is me als kind de geur van djamboe nooit opgevallen. Die dingen spraken toen vanzelf. Nu lijkt hun geur bijna goddelijk. En zo krachtig dat je er, zoals Bart registreerde, de stank van een afvalemmer met restjes vis mee maskeert. Niet voor niets luidt de titel van een boek van Gabriel Garcia Marquez De geur van guave.

Nieuwe tradities. Elke ochtend als Bart opstaat, blijf ik op bed liggen. Eerst komt hij met een glaasje vers uitgeperst sinaasappelsap, dan met twee in heet water gedrenkte wattenschijfjes voor mijn ogen. Daarmee begint de gymnastiek voor de ogen die de gehele dag haar weldadige uitwerking behoudt. Om half negen arriveert de door Bart geadopteerde zwarte kat voor haar ochtendmaaltijd. Haar tweede vaste eettijd is 's avonds half zes. Eerst was ze zo schuw dat ze niet binnen durfde komen en haar kopje-krauw instinct op de deur moest uitleven in plaats van op te charmeren mensenbenen. Nu houdt ze ons 's avonds gezelschap op een speciaal door Bart ingericht dekenplekje onder de tv-kast. Over een week moet ze het alweer proberen met anderen. Ze is in korte tijd een stuk mooier geworden; de ogen etteren niet meer, zijn helder groen, Egyptisch, de vacht glanst.

Er is iets dat ik van mezelf slecht begrijp. In plaats van op te gaan in iets goeds stel ik het moment van de beleving naar de toekomst uit en beleef het dan als iets van het verleden. Ik weet dat het een van die onvoorziene gevolgen van het menselijk bewustzijn is, een algemeen probleem, maar ik heb het in extreme mate. Dan lig ik op ons terrasje op een ligbank in de zon, kijk uit op het fraaie geboomte dat de blauwe lucht een profiel geeft, en weet dat ik straks, weer thuis, heimwee zal hebben naar wat ik nu zie en op dit moment vanzelfsprekend en gewoon vind. Waarom is het nu zo gewoon? Omdat het nu is? Alleen nu is het gewoon. Wat zou John hier van vinden?

Gisteren, zondag, de warmste dag tot nog toe (27 graden), namen we een taxi naar de vuurtoren aan de andere kant van duinen, meer een mini Sahara, keken naar de branding en de planksurfcapriolen van de jeugd van het eiland en genoten van het natuurlijke coloriet en de waardigheid van de bebouwing. Niets was lelijk gemaakt. Ik liet me de gehele wandelboulevard lang voortduwen in de rolstoel; de geringste inspanning werd afgestraft met een aanval van benauwdheid. Bart trakteerde op een Italiaanse maaltijd. Het gesprek kwam op het menselijk onvermogen zich te verliezen in de genietingen van het moment. Hij heeft daar nog het minst last van. (Als dat problematisch uitpakt, word ik altijd kwaad en snauw: ‘Denk toch eens na, man!’)

Maar ook Bart blijft mens. Ten bewijze daarvan, voerde ik aan: ‘Als ik straks dood ben, zul jij terugdenken aan de periode met mij als de gelukkigste jaren van je leven.’ Zijn ogen vulden zich nog net niet met tranen, hij zei met moeite: ‘Dat doe ik nu al.’

Om mijn botheid goed te maken, opperde ik: ‘We zullen onze zilveren gedenkdag nog best halen, denk je ook niet? April 2011 zijn we vijfentwintig jaar samen.’ We vroegen ons af, hoe dat te vieren.

dinsdag 9 februari 2010 - John P. ergert zich aan die modieuze nadruk op het belang van persoonlijk geluk, eigen aan de individualistische verwende westerse wereld van nu. Daar gaat het helemaal niet om, zegt hij. Mij lijkt dat meer een kwestie van definitie. Waardoor een mens zich goed voelt, kan erg verschillen, van tijdperk tot tijdperk, van cultuur tot cultuur, van persoon tot persoon.

[p. 63]

bergen

Maar dat men zich goed moet voelen in wat men doet, daar komt niemand omheen.

woensdag, 10 februari 2010 - Ik denk veel aan de zomermaanden van 1972 op Bordighera aan de Italiaanse Rivièra, waarom is niet duidelijk. Misschien roepen de zon en het februarilicht op Gran Canaria een vergelijkbare stemming op. En ook daar wilde ik werk verrichten waar te weinig van terechtkwam. Iedereen die het in zijn hoofd haalde langs te komen, werd welkom geheten. Altijd lachende Louk Hulsman kwam met zijn nieuwe vrouw Marian en in zijn kielzog later ook zijn bij mij studerende zoon, de fraaie Lodewijk; die verscheen overal waar zijn vader was geweest. Dit gaf mijn dochter Maria de kans de Prins van het Kralingen Popfestival te leren kennen, haar idool uit de hoogste klas van het Montessori Lyceum toen zij aantrad in de eerste. Nu hij geïnteresseerd was in haar, was zij dat niet meer in hem. Maria was gearriveerd met vijf vrienden. Haar eigen vriend mocht ook bij mij logeren, de rest werd naar een camping gestuurd.

Joan kreeg geen uitnodiging en was te trots om zichzelf uit te nodigen. Zij kon thuisblijven, op de hond passen in Rotterdam. Zij was, voor het eerst na zestien jaar, teruggeweest naar Nieuw-Zeeland.

[p. 64]

Vóór haar vertrek had Joan gezegd: ik kan me niet voorstellen met iemand anders oud te worden, ik wil met niemand anders oud worden dan met jou. Na haar terugkomst deugde er niets aan me en had ze opnieuw een dodelijke haat opgevat tegen Caspar, die op haar initiatief zeven jaar eerder met ons was meeverhuisd van Den Haag naar Rotterdam. Er was in Nieuw-Zeeland niets gebeurd. Behalve dan dat de herinneringen van de mensen aldaar haar hadden teruggeplaatst in de idyllische tijd toen alles nog eenvoudig leek. Of het kwam door de sentimentaliteit van Rodney Kennedy die als verklaring opperde: ‘You love that bastard, don't you?’

Daar gingen ze dan, al die gedichten van Charles Brasch over onze kleine commune in Rotterdam. Lofliederen op ons lucide inzicht, onze verdraagzaamheid en menselijke achting voor elkaar: de irrationele krachten van rancune, afgunst, wraak weggezet. Was dat maar voor even?

Tegenwoordig wordt er in Nieuw-Zeeland over Charles en Rodney geschreven als een homostel, omdat ze jaren hebben samengewoond. Charles was in 1972 bij Poetry International te gast geweest, hij kwam ook logeren in Bordighera die zomer. ‘Hebben Rodney en jij eigenlijk met elkaar gevreeën?’ vroeg ik hem.

Als geremde maar gevoelige Brit werd Charles daar in Italië op slag een eenvoudig, openhartig mens. Hij zei: ‘Ik wilde wel, maar Rodney weigerde. Volgens hem was dat als incest in de familie.’

Die uitspraak kwam goed van pas toen Charles een dag of wat later, gek geworden van de lichtzinnige Italiaanse sfeer en de mannen om ons heen, me vroeg: ‘Rob, ik hou het niet meer, zou je mij een kleine dienst willen bewijzen?’

Het kostte moeite om niet in de lach te schieten; seks als ‘a little service’. Ik zei onbarmhartig: ‘O nee, Charles, dat gaat toch niet? Ik zou me net voelen als Rodney.’

Anderhalf jaar later stierf Charles in Nieuw-Zeeland aan leukemie en had ik spijt. Waarom had ik dat niet gewoon voor hem overgehad? Bovendien had hij mij dan misschien ook een legaat nagelaten, dat zou mooi meegenomen zijn geweest.

Maar voor het hebben van seks bestond slechts één reden die deugde, naar mijn overtuiging in de progressieve jaren zeventig: oprechte zin erin. Vreemd, de manier waarop de dingen in elkaar grijpen. Die opvatting had ik al eerder van Joan geleerd; het was de reden van mijn bewondering voor haar.

Op zoek naar een zuiver leven? Wie zoekt er nu zuiverheid in seks! Zo schuif je alsnog de verantwoordelijkheid voor van alles wat jij hebt gedaan op een ander.

Vermoedelijk is die zomer van Bordighera de laatste periode geweest van enige tijdsduur, achteraf, van een blauwe hemel zonder bedreiging door wolken op de achtergrond. Ik bedoel: van een zo niet onbekommerd, dan toch onbelemmerd, opgaan in de dingen. Drie jaren Timor Koepang, betoverd kind. Drie kampjaren, jongmens niet verantwoordelijk voor zijn lot. Een jaar Seacliff: de schellen vielen van de ogen. Drie maanden Bordighera, onbewust van wat ging komen. En op dit moment op Gran Canaria een laatste week zomervakantie in de winter. Bevrijding uit het bewustzijn. Geluk als onbelemmerd opgaan in de dingen. Is dat waar het om gaat?

donderdag 11 februari 2010 - Een van de hoogtepunten van deze vier weken zomer in de winter was voor mij een mailtje van Maria, waarin zij schreef:

[p. 65]

‘Wat ouder worden betreft; ik ken haast niemand die dat zo goed doet als jij. Ik heb niet eens het idee dat je oud bent. De geestelijke veerkracht en vitaliteit is toch bepalend. De fysieke achteruitgang (qua gezondheid bedoel ik) zie ik wel natuurlijk. En dat je die niet allesbepalend laat zijn is zo'n teken van geestelijke veerkracht.’

Ik kon wel dansen van vreugde toen ik dat las. Of dat nu vooral kwam doordat ik me begrepen voelde, of vooral doordat ik me door Maria begrepen voelde, weet ik niet precies.

Wat Maria over mij schrijft, gold op een andere manier eigenlijk meer voor John. Niet klein te krijgen door leeftijd en handicaps zolang hij nog in zijn zo snelle bolide 's nachts dwars door Parijs kon racen op weg naar huis. En zolang hij als dat moest in weer en wind Amsterdam op de fiets van zuid naar noord en oost tot west als vanzelf doorkruiste. Koppig of dwars, hoe dan ook klasse, die weigering om je leven anders in te richten dan naar hoe je je voelt. Dat is pas zelfbedrog als de gevoelsrealiteit wordt afgestraft door een objectieve daarnaast. En daarvan was tot aan dit laatste levensjaar waarin alles opeens drastisch dwingend anders verliep, geen sprake.

Is dat een onderwerp waar we het over kunnen hebben: verschil en overeenkomst tussen momenten van onbelemmerd opgaan in de dingen en de eeuwigheid van de dood? Nee, het is nu te laat voor mijn abstracties. Ik zal hem geen laatste bezoek brengen. Ik bied alleen abstracties. En doen alsof er niets aan de hand is, kan ik niet. Ook ben ik een beetje bang.

Als ik weer eens in Haarlem in een ziekenhuis lag, was John mijn trouwste bezoeker, zoveel natuurlijker dan ik. Hij was er gewoon. Dat was voordat de rollen plotseling werden omgedraaid. Hij kwam nooit met lege handen. ‘John, ik krijg al die boeken niet uit,’ zei ik dan. En elke keer werd hij wel door iemand herkend: een middenstandster die kleding aan de familie had verkocht, een oude barones die als jongmeisje met hem uit dansen was geweest.

Hij is de jongen gebleven die cricket speelde in Haarlem, met een moeilijke vader en een Engelse moeder die hem op handen droeg. Hij heeft zich altijd ondergewaardeerd gevoeld.

Maar nu bevecht, accommodeert, of accepteert hij de dood. Ik kan volstaan met volgen. En in de verbeelding lees ik hem voor, verbijsterd, desalniettemin begeesterd, dat dit tegelijk, dat kan toch niet, zowel verdriet als geluk betekent. Eind goed, al goed: het is waar.