Hollands Maandblad. Jaargang 2010 (746-757)

[p. 39]

Mannen die te kaapre varen
door Florus Wijsenbeek

Tegenwoordig kom ik nogal eens aan de Kaap, omdat mijn twee dochters wonen in het land waar precies twintig jaar geleden Nelson Mandela na 27 jaar gevangenschap werd vrijgelaten en waar komende zomer het wereldkampioenschap voetbal gaat plaatsvinden. Eigenlijk zijn mijn bezoeken aan Zuid-Afrika bijna zestig jaar te laat, want het lot leek mij voorbestemd te hebben om reeds als jongen van acht jaar oud naar het land mijner voorvaderen af te reizen.

Dat kwam zo. In 1952 richtte de ambassade van de Unie van Zuid-Afrika ter gelegenheid van de driehonderdjarige herdenking van de stichting der Kaapkolonie van de voc door Jan van Riebeeck in 1652 een schrijven aan het bestuur van het Koninklijk Nederlandsch Genootschap voor Geslacht- en Wapenkunde. In dit schrijven werd het verzoek gedaan om na te gaan of er ‘heden ten dage’, dat wil dus zeggen begin jaren vijftig van de vorige eeuw, ‘nog afstammelingen van Jan van Riebeeck’ bestonden in de Lage Landen.

Dit verzoek was niet aan dovemansoren gericht. Mijn vader, die om de een of ander reden lid was van genoemd genootschap en het blaadje trouw las, begon te juichen en deelde ons mee dat we uitgenodigd zouden worden om helemaal naar Zuid-Afrika te komen! Wij, althans in de eerste plaats mijn moeder, mijn broers en ik, waren immers ‘afstammeling’.

Nu moet meteen gezegd dat wij niet de enigen waren. Jan van Riebeeck was niet alleen buitengemeen vruchtbaar geweest in het planten van groenten en fruit in de heden ten dage nog steeds in hartje Kaapstad gelegen ‘Compagnies tuin’, maar tevens in de voortplanting in de vleselijke betekenis. Zijn eerste vrouw Maria de la Quellerie schonk hem acht kinderen en zijn tweede echtgenote, Maria Scipio, nog een zoon. Van deze negen kinderen bereikten er overigens slechts vijf de huwbare leeftijd, maar dat was genoeg voor een behoorlijke uitdijing van het nageslacht.

Uiteindelijk kwam de genealogische vorsing in 1952 uit op zo'n tweeduizend nog levende afstammelingen in Nederland, De naam van Riebeeck komt overigens niet meer voor sinds het geslacht met de dood van zijn achterkleindochter, die met de kasteelheer van Biljoen in Roozendaal was getrouwd, uitstierf in 1776, honderd-en-een jaar na het overlijden van de stamhouder. Huidige nazaten zijn dus allen in de vrouwelijke lijn, zoals schrijver dezes. Het is wel een troost dat de genealogische vereniging over hen meldt ‘dat een opmerkelijk feit is dat dezen zich over de eeuwen heen op een hoog maatschappelijk niveau hebben gehandhaafd’.

In 1952 was Nederland overigens nog zeer bevriend met Zuid-Afrika. Er leefden nog geen overwegende bezwaren tegen de toen - in Nederlandse ogen - nog niet erg scherpe Apartheidspolitiek, die in 1948 formeel was ingevoerd maar pas tien jaar later echt stringent werd doorgedrukt onder de in 1901 te Amsterdam geboren premier Hendrik Verwoerd. Desalniettemin vond de Zuid-Afrikaanse regering het uitnodigen van de circa tweeduizend nazaten toch wel wat bezwaarlijk. Mijn jongensdroom van een verre reis vervloog derhalve al snel. Ter compensatie boden de Zuid-Afrikanen aan om het huis te restaureren waar Jan van Riebeeck in 1619 als chirurgijnzoon te Culemborg werd geboren.

Dus in plaats van naar de Kaap toog ik met mijn twee broers naar Culemborg, waar het pand na de opknapbeurt feestelijk zou worden geopend. Wij gingen de onder begeleiding van mijn grootvader, die in 1879 als zoon van een textielfabrikant tevens wethouder juist in deze plaats was geboren. Van het gerestaureerde huis, dat trouwens nu een makelaarskantoor herbergt, staat me niet veel meer bij, maar iets anders staat me nog wel tot

[p. 40]

op de dag van vandaag helder voor de geest. Toen we over de Markt liepen, kwam er een stokoud mannetje op mijn grootvader af en riep: ‘Ha Siepie!’ Deze gebeurtenis maakte een diepe indruk op mij en mijn broers. Wij vroegen mijn grootvader hoe dat mannetje hem herkende, waarop hij antwoordde dat ze samen in dezelfde klas op de lagere school hadden gezeten. Daar begrepen wij niets van, hoe kon nou zo'n oud mannetje en onze rijzige, vitale en leeftijdloze Opa in de zelfde klas hebben gezeten!.

Mijn expeditie naar Culemborg was voor vele jaren alles wat ik met Zuid-Afrika van doen heb gehad. Nu ja, er woonde ergens in Johannesburg een nicht die was getrouwd met een Poolse oorlogsheld. Hij was bij de landingen in Italië als eerste van boord gestapt en had dit zowat als enige overleefd. Daarna was zijn energie om verder nog iets te doen wel zo'n beetje opgebruikt. Hij is eenmaal met de nicht voor een familiebezoek overgekomen en kon toen mooie verhalen vertellen.

Toch heb ik sinds mijn reis die niet doorging het land in het oog gehouden. Toen ik eenmaal lid van het Europees Parlement was en de apartheid aan de Kaap was verdwenen, meldde ik mij derhalve onmiddellijk voor een parlementair bezoek aan de jonge Zuid-Afrikaanse democratie onder Mandela. Die reis was meer dan interessant.

Hoewel er in Zuid-Afrika al heel lang een parlement bestond (voor blanken), vroegen de parlementariërs ons honderduit naar gewoontes en regels bij ons in Europa. Ze meenden dat alles zoals het daar tot dan toe was verlopen, inclusief het parlement, toch eigenlijk niet meer gehandhaafd kon blijven. Gelukkig wisten vooral de collega's uit Groot-Brittannië, waarvandaan de meeste instituties en gewoontes waren overgenomen, ze ervan te overtuigen dat juist wat het parlement betrof ze alles maar beter zo kon laten. Er waren genoeg andere zaken te veranderen in Zuid-Afrika!

Dat was ongetwijfeld waar, maar vreemd genoeg bleek ook dat in de praktijk nogal mee te vallen. Heel veel van de wetten en instellingen uit de Republiek van voor de omwenteling werden onder Mandela gehandhaafd. Het blijkt dat de apartheid een soort onsmakelijk schil was geweest om een op zichzelf bruikbare staatsinrichting en wetgeving. Daardoor kon de machtsovergang van de Nationale Partij van W.F. de Klerck naar het anc van Nelson Mandela ook zonder veel wanklank verlopen en kregen beiden daar terecht de Nobelprijs voor de Vrede voor.

In dit verband heeft tijdens die reis vooral een bezoek aan de Waarheidscommissie onder voorzitterschap van bisschop Tutu bij ons als leden van het Europees Parlement een buitengewoon diepe indruk achtergelaten. Nelson Mandela heeft met zijn exemplarische houding van verzoening en nationbuilding de machtsovergang in Zuid-Afrika tot een wereldvoorbeeld verheven, maar het is waarschijnlijk juist de waarheidscommissie van Tutu geweest die met haar even geduldige als hartverscheurende en traumatische werk dit proces emotioneel mogelijk heeft gemaakt.

Later, want ik ben niet iemand die snel opgeeft, ben ik nog een keer met mijn jongste dochter naar het Fort van Riebeeck in Kaapstad gegaan om ons erfdeel op te eisen. Ik was gewapend met een fotokopie van de bladzijde in het afstammelingenboek waar ik op stond als nazaat van de stichter, maar de dienstdoende conservator vond het geen wettig en overtuigend bewijs. Hij legde ons uit dat het Fort van Riebeeck weliswaar zo heet omdat de oorspronkelijke versterking van de voc inderdaad op deze plaats door Jan was gebouwd, maar wel van hout en palen en zeker niet in de, overigens wel zeventiende-eeuwse, vorm waarin het nu staat. Bovendien was het oorspronkelijke Zand Fort Kaap die Goeie Hoop al in 1647 gebouwd door Nederlandse schipbreukelingen en daarenboven was de nederzetting Stellenbosch die in 1679 door Simon van der Stel vijftig kilometer oostwaarts van de Kaap werd opgericht veel belangrijker voor de economische ontwikkeling van Zuid-Afrika geweest dan Van Riebeecks fortje.

Tsja, en toen moest ik mijn jongste dochter nog bekennen dat ik al langer wist dat de

[p. 41]

heldenverering van onze voorvader inmiddels door historisch onderzoek aan ernstige erosie onderhevig was geraakt. Ook in 1952 was al bekend dat Jan van Riebeeck enige tijd niet in dienst van de voc was, omdat hij was ontslagen als Koopman-secunde op Decima, de vestiging van de Compagnie te Japan, wegens ‘particuliere handel’, dus zelfverrijking buiten de Compagnie om. Weliswaar was dit euvel wijd verbreid, maar zeker niet toegestaan. Dat hij in 1651 weer in dienst mocht treden, was om een bevoorradings- en ravitailleringstation aan de Kaap op te richten nadat de schipbreukelingen hadden gemeld hoe goed toeven het er was. De mogelijkheden tot privéhandel waren ter plekke nihil. Van Riebeeck werd pas definitief weer in genade aangenomen na tien jaar ‘ballingschap’ op de Kaap en mocht na een korte periode in de Raad van Justitie ten slotte Commandeur worden van Malakka,

[p. 42]

ook al geen post in het centrum van de macht. Pas na drie jaar aldaar werd hij secretaris van de Raad van de Compagnie te Batavia, waar hij in 1677 overleed.

Zuid-Afrika heeft sinds het einde van de apartheid een stormachtige ontwikkeling meegemaakt. De verschillen tussen arm en rijk zijn nog immens, maar de welvaart van iedereen gaat zienderogen vooruit. Althans volgens mijn waarneming, want volgens de officiële statistieken zakte het land in de ‘index van de menselijke ontwikkeling’ van de Verenigde Naties van een 85ste plek (ten tijde van de machtsovergang in de jaren negentig) naar de 125ste plaats in 2008 (van de 177 geïndexeerde naties).

Wie denkt dat Nederland problemen heeft, moet hier z'n licht eens opsteken. De grote vraag is: gaat de ontwikkeling snel genoeg? Niet naar de zin van een aantal radicalen, die de gewelddadige landverdeling in Zimbabwe onder Mugabe (met rampzalige gevolgen, maar wel met stilzwijgende instemming van de huidige machthebbers in Pretoria), als voorbeeld zien. Inmiddels is meer dan een derde van de Zimbabweaanse bevolking naar Zuid-Afrika gevlucht, hetgeen een constante neerwaartse druk op de lonen tot gevolg heeft. Omdat de in feite illegale vluchtelingen bereid zijn om ook voor vrijwel niets te werken, eroderen de inkomsten van juist de armste Zuid-Afrikanen. Ten voordele van de anc-regering moet wel gezegd worden dat er voortvarend is gewerkt aan de bouw van acceptabele woningen in de townships, die inmiddels aanzienlijk zijn opgeknapt ten opzichte van de verzameling krotten en kartonnen hutjes van nog maar enkele jaren geleden.

De komst van Jacob Zuma en zijn kleptocraten-vriendjes in de leiding van de anc als opvolger van de afstandelijke technocraat Thabo Mbeke is geen goed nieuws voor het land. Hierdoor is de braindrain van goed opgeleide academici en zakenlieden nog versneld. Toch blijft het een land waar de scholing en ontwikkeling nog steeds stukken hoger ligt dan in de rest van sub-Sahara Afrika en is binnen de drie hoogste inkomenscategorieën in Zuid-Afrika nu bijna de helft van de mensen zwart.

Wellicht is de opkomst van de cope (Coalition of the People) van politici die onder Mbeki regeringsverantwoordelijkheid bekleedden en niet met Zuma wilden werken een hoopval teken. In tegenstelling tot de oppositie van de liberale Democratie Alliance onder leiding van de burgemeester van Kaapstad Helen Zille, ondervinden zij niet alleen steun bij de blanken en kleurlingen aan de Kaap, maar in het gehele land en onder alle bevolkingsgroepen, met name onder de opkomende zwarte middenklasse. Hierdoor ontstaat de mogelijkheid dat de hegemonie van het anc gebroken wordt en een echte meerpartijendemocratie ontstaat. Volgens ingewijden beseft Zuma deze dreiging voor hem heel goed en is hij bovendien dermate beperkt in zijn kennis en kunde dat hij noodgedwongen moet terugvallen op de experts in het ambtelijk apparaat die er gelukkig nog zijn.

Soms, in een stil moment, denk ik wel eens dat mijn voorvader Jan van Riebeeck zijn ogen niet zou geloven als hij zou zien hoe er van de volstrekt lege plek waar hij eens de compagniestuin stichtte een werkelijke wereldstad is geworden. En nog minder zou hij geloven dat Nederlanders en Zuid-Afrikanen binnenkort hier in zijn tuin in korte broek over het grasveld gaan rennen om met elkaar te strijden om het wereldkampioenschap voetbal.