Hollands Maandblad. Jaargang 2010 (746-757)

[p. 33]

De zaak Kick Mors
door Max Niematz

Niet iets om over op te scheppen, maar ik had nooit van de schrijver Kick Mors gehoord toen ik door vrienden aan de beroemde man werd voorgesteld, bij hem thuis op zijn tachtigste verjaardag. Het was er druk en behalve ik scheen iedereen het er daverend gezellig te vinden. Het begon me juist te spijten dat ik me op sleeptouw had laten nemen, toen me opviel dat ik in mijn thee stond te roeren met een bijzonder lepeltje.

Het was een theelepel van de Katholieke Radio Omroep, met op het uiteinde een wapenschildje waarvan de voorzijde een maagd te zien gaf die, omgeven door ranken en andere plant- en bloemversieringen, in een microfoon zong. Tijd van ontstaan: ik schatte halverwege de jaren vijftig, vermoedelijk aangeboden in cassette van drie bij het aanmelden van een nieuw lid. Maar toen ik het beter bekeek, zag ik dat in de steel ‘40 jaar’ gegraveerd stond. Het moest een geschenk zijn geweest aan alle kro-leden ter gelegenheid van het veertigjarig bestaan van de omroep.

Als hulpconservator in het Museum voor Oude Religieuze Kunst te Utrecht ben ik altijd gespitst op nieuwe vondsten. Hoewel de zeldzaamheid van dit soort lepeltjes niet echt groot is en de waarde ervan dus vrijwel nihil, stapte ik op de gastheer toe, liet hem het ding zien en zei dat het een mooie aanwinst zou zijn voor onze collectie.

‘U bent?’ vroeg hij vriendelijk. Ik had me bij binnenkomst al aan hem voorgesteld en dus vertelde ik nogmaals hoe ik heette: Mark Bouchard; dat ik als conservator verbonden was aan het Museum voor Oude Religieuze Kunst te Utrecht en dat het museum voor dit lepeltje grote belangstelling had.

‘Is dit dan religieuze kunst?’ vroeg hij verrast, en pakte het uit mijn handen. Maar in plaats van het te bekijken, begon hij ermee in zijn bier te roeren en zei: ‘Ik ben a-kerkelijk, maar 't doet inderdaad gewijd aan.’

Een van zijn vrienden begon er zich mee te bemoeien. ‘Dat lepeltje is oud, Kick! Het is een óúd lepeltje!’

Ik vertelde de heer Mors dat de afdeling Varia buitengewoon vereerd zou zijn met zo'n acquisitie en vroeg hem of hij het tegen redelijke vergoeding wilde afstaan.

‘Uiteraard,’ zei hij, ‘je gaat je gang maar.’

Helaas vergat ik het bij mijn vertrek mee te nemen vanwege alle drukte bij het afscheid en de volgende dag herinnerde ik de heer Mors per brief aan zijn gift. Hij antwoordde een week of twee later en gaf me de verzekering: ‘Het is zo goed als verzendklaar.’

Er verstreek een hele tijd, ik hoorde maar niets. Uiteindelijk greep ik de telefoon en vroeg de heer Mors hoe het ermee zat.

‘Geachte heer,’ zei hij, ‘belt u me liever niet. Overigens spijt 't me zeer dat ik moet terugkomen op mijn eerder gedane toezegging. Ik voel plotseling onoverkomelijke emotionele en principiële bezwaren het lepeltje aan 't museum af te staan.’

[p. 34]

Ik nam hier geen genoegen mee en vroeg hem waarom hij van gedachten was veranderd, daarbij aanstippend dat de functie van dit bescheiden gebruiksvoorwerp door duizendeneen soortgelijke, zij het wellicht minder exclusieve, kon worden overgenomen.

‘U zegt 't goed,’ zei hij, ‘'t is een gebruiksvoorwerp. Ooit was 't een kro-geschenk, maar 't is door de jaren meer en meer alleen maar iets geworden dat ik dagelijks gebruik, waaraan ik gehecht ben geraakt en dat ik node zou missen. Na mijn dood kan het altijd nog in 't museum. Als u er prijs op stelt, wil ik dit met alle plezier notarieel laten vastleggen. De vraag is: wanneer is 't tijd voor een voorwerp om te worden bijgezet? Wie 't weet, mag 't hebben. Is 't voldoende te zeggen dat mijn lepel gemakkelijk door een minder onschatbaar exemplaar kan worden vervangen? Ik dacht van niet. De moloch Tijd vergruist en verpulvert alles, en ik zie 't als mijn taak dat vernietigingsproces zo lang mogelijk en met koele verachting te traineren. En dus, zolang u niet met 'n bevredigende formule op de proppen weet te komen omtrent bovengenoemd vraagstuk van de opportuniteit, blijft 't in mijn bezit.’

We hingen op en ik liet het erbij zitten, zag van verdere pogingen af, niet omdat het hier een bijzonder maar au fond vrij banaal voorwerp betrof, doch enkel uit respect voor de leeftijd en de opvattingen van de bezitter ervan. Helaas had ik het lepeltje toen al laten registreren bij ‘Aan te kopen voorwerpen’ en het bestuur wilde het ding koste wat kost in bezit krijgen. Derhalve gaf ik de heer Mors per aangetekende brief alsnog vriendelijk in overweging of het niet mogelijk was op zijn laatste besluit terug te komen.

Hij antwoordde als volgt: ‘Geachte heer Bouchard, aangezien ik nauwelijks slaap, was de wereld verlaten vannacht. Maar het mechaniek rust niet, ik hoorde de klepel van de kerkklok vier keer slaan. Wat moet toch die hovaardij? dacht ik. Wat is toch die gewoonte van sommigen om de medemens elk halfuur van de dag te kwellen met de gedachte dat zijn tijd eindig is? En nu gaat u me dat ook al onder de neus wrijven! En niet alleen 's nachts, ook overdag doet u dat. Want indien ik u het kwestieuze voorwerp afsta, zal me dat spijten, elke morgen dat ik het klamme bed verlaat om in mijn thee te roeren. Wat hebt u daarop te zeggen?’

Ik ben eraan gewend dat sommige acquisities jaren in beslag nemen voor ze een feit zijn. De tijd z'n werk laten doen - het is een vereiste waaraan een conservator van nature moet voldoen. Of anders leert hij het wel door zijn dagelijkse omgang met rariteiten die grotere stormen hebben overleefd. Desondanks kon ik het niet laten een zeker ongeduld in mijn antwoord te leggen.

‘Geachte heer Mors,’ schreef ik. ‘Vóór wij opnieuw een jaar of twee met elkaar in de clinch gaan over opportuniteit c.q. continuïteit, zou ik namens het bestuur nogmaals een dringend beroep op u willen doen om uw culturele verantwoordelijkheid onder ogen te zien, uw aanvankelijke toezegging gestand te doen en het betreffende artikel aan ons museum te doneren.’

Deze menselijke noot toegevoegd aan een ambtelijk schrijven had effect. De heer Mors liet me weten: ‘Mag ik openhartig met u zijn? Ik ben schrijver van beroep. Als zodanig is het mijn taak problemen niet alleen te signaleren en op te lossen, maar ze ook te veroorzaken. Als men niet vanzelf gek wordt, moet men de gekte wel zoeken. Daarom heb ik besloten afstand te doen van mijn theelepel. Scheld mij de argumenten voor mijn gulheid kwijt. Ik kan u alleen zeggen dat ik een geloofsgenoot heb geraadpleegd, hem de vraag heb voorgelegd,

[p. 35]

wanneer het volgens hem “nog net geen tijd” of juist “de hoogste tijd” is om een bepaald voorwerp bij te zetten. Zijn antwoord verraste me hogelijk: “Het is altijd tijd om iets bij te zetten. Vanaf het moment van vervaardiging is het al zo ver...” Tegen kerkelijke edicten kan ik op, tegen u en het museumwezen ook, maar als je eigen collega's zo gaan denken... Hetgeen me dus heeft doen besluiten mijn verzet te staken. Hoewel het slechts een pleister op de wonde is, stel ik echter één voorwaarde: dat ik als donor vermeld zal staan zowel op het bordje in de vitrine als in de Annalen voor Oude Religieuze Kunst, en niet slechts met initialen of onder pseudoniem, maar onder volledige eigennaam, en dat er in toepasselijke bewoordingen bij wordt vermeld hoeveel het doneren mij gevoels- en beginselmatig heeft gekost.’

Ik had de heer Mors deze toezegging natuurlijk gemakkelijk kunnen doen, maar het zou een loze belofte zijn geweest. Door ruimtegebrek kunnen wij na-

[p. 36]

melijk maar vijftien procent van de collectie daadwerkelijk tentoonstellen - de rest bevindt zich in depot, is op aanvraag toegankelijk en komt er slechts eens in de zoveel jaar uit. Iets van die strekking, maar dan liet ik de heer Mors weten.

Dit keer hoefde ik geen maanden te wachten.

‘Geachte heer Bouchard,’ zo begon de brief. ‘Ik voel mij diep in u teleurgesteld. U hebt nooit met een woord gerept over een depot, mij daarentegen al die tijd in de waan gelaten dat de lepel, die een deel van mijn leven is, niet slechts op verzoek, doch en effet toegankelijk zou zijn voor het publiek. Indien zulks niet mogelijk mocht blijken, kan de donatie niet doorgaan. Bij deze dubieuze gang van zaken meen ik zelfs een supplementaire eis te moeten stellen, namelijk dat mijn lepel een waardige ambiance krijgt en nimmer aan het publiek vertoond zal worden te midden van profane voorwerpen zoals beddensteken, krultangen of wafelijzers, doch uitsluitend bij het oude serviesgoed in uw collectie, bij voorkeur Moors, want ik ben voor integratie.’

Het spreekt vanzelf dat ik onmogelijk aan deze eis kon voldoen en daarmee was de kous af. Dit schreef ik de heer Mors: ‘Ik kan u niet zeggen met welk gevoel van dank ik het afgelopen jaar met u mocht onderhandelen. Ik leg me bij uw beslissing neer, het is niet anders. Mag ik u één tip geven? Als u ooit nog de behoefte zou voelen uw lepel af te staan, biedt u hem dan aan het Letterkundig Museum te Den Haag aan, om uitgestald te worden bij deze correspondentie, zodat het publiek met eigen ogen kan zien om wat voor een futiliteit het gaat. Beter toch is het ons uw kleinood te schenken of zo u wilt, het in eeuwig bruikleen te geven. Want heus, meneer Mors, maakt u zich geen zorgen, het is bij ons in goede handen. Wij bewaren het wel voor u.’

De heer Mors had geruime tijd nodig om dit antwoord te verwerken en liet me toen weten: ‘Ik mag voor u hopen, beste meneer Bouchard, dat u uw laatste brief heb geschreven op persoonlijke titel, dat wil zeggen buiten medeweten van uw Raad van Bestuur. Wat onverlet laat dat u mij dan nog verantwoording schuldig bent. Uw opmerking betreffende het Letterkundig Museum raakt kant noch wal, daar hoeven we 't niet over te hebben. En dan het derogatieve in uw karakterisering van mijn geliefde roerijzer. Voor een “futiliteit” zou men met des te groter gemak een plaats moeten kunnen inruimen, zou ik zeggen. Mijn voorwaarden blijven onverminderd van kracht, zolang ik leef, te weten: 1: volledige vermelding van de schenker en 2: een juiste ambiance voor het voorwerp. Aan dit laatste zou ik ter precisering nog willen toevoegen dat ik ervan uitga dat mijn lepel vooraan in de vitrine komt te liggen. Een actieve kijker zal het weinig kunnen schelen, maar de meeste museumbezoekers zijn nu eenmaal lui en dus moet het vooraan liggen, in de lichtbundel van een spotlight, op een sokkel omkleed met vacht van albinokonijn. Het is dus een van de twee: of u bent bereid te erkennen dat deze condities allesbehalve buitensporig zijn, of ik zal de rest van mijn leven iets moeten bezitten waarvan de aanblik dankzij u mijn weerzin wekt, me schrik aanjaagt, iets nochtans waarvan het gemis mij vele malen zwaarder zou vallen. Met vriendelijke groet, K. Mors.’

Zo is dit object in ons bezit gekomen. Aan alle voorwaarden is voldaan. Want ‘zolang ik leef...’ - dat leek ons een periode die wel te overzien is. Waarna het in depot kan.