Hollands Maandblad. Jaargang 2009 (734-745)

[p. 21]

De zaak Du P.
door Antoine de Kom

Vandaag ben ik langer dan gebruikelijk is in de kliniek gebleven. Buiten is het grauw, vroeg donker en spiegelglad. Alhoewel mijn programma uitloopt, wil ik toch nog kennismaken met verdachte, die vandaag is binnengebracht. Eenmaal op de afdeling aangekomen, word ik gewaarschuwd.

‘Mevrouw komt de afdeling niet op. Ze ligt al de hele dag diep onder de dekens weggedoken. De gordijnen zijn gesloten. Haar koffer met daarop haar hoed staat onuitgepakt middenin het vertrek. Ze heeft zelfs haar schoenen niet uitgedaan. Niets zegt ze tegen ons, helemaal niets. Ze eet niet, ze drinkt niet, we maken ons grote zorgen. Als afdelingsmedewerker sta je meteen met je rug tegen de muur.’

Drie paar ogen kijken mij bezorgd aan. Ik krijg ineens het gevoel dat het bij dit weer niet eens zo'n slecht idee is om zomaar de hele dag onder te duiken. Waarom duikt zij trouwens onder de dekens? Zou verdachte soms iets willen ontwijken, of iets willen koesteren, of zou zij wat te verbergen hebben?

Ik besluit om met een van de begeleiders naar haar kamer te gaan. Ik klop op de gesloten deur en zeg wie ik ben. Geen reactie.

We kondigen aan dat we binnenkomen. Doodse stilte. De deur gaat open: duisternis.

‘Mevrouw, ik ben Antoine de Kom, psychiater, en hier naast mij staat Hilde, uw persoonlijk begeleidster.’ Er volgt geen enkele reactie. Daar onder de deken in het duister beweegt er niets. Ik kijk Hilde aan.

‘Hilde, ik zie dat mevrouw onder haar deken ligt en dat zij kennelijk niets kan of wil zeggen. Ook zie ik dat zij niet beweegt.’

‘Mevrouw, wij maken ons zorgen over uw gezondheid,’ probeert Hilde. Ik vind ondertussen dat deze kamer een beklemmende grafrust uitstraalt. Ik kom in de verleiding om naar binnen te stappen, de gordijnen open te schuiven en de dekens terug te slaan. Ik zie Hilde aarzelen. Zij doet een stap terug en vraagt om overleg.

‘Mevrouw, we willen graag met u in contact komen maar weten gewoon niet hoe. Misschien heeft u wensen, wij gaan overleggen en komen daarna bij u terug,’ probeer ik opnieuw.

Dan klinkt er een gesmoorde kreet. Nederlands met een onmiskenbaar Surinaams accent. ‘Ik wil hier niet zijn! Ik hoor hier niet! Breng me terug naar mijn land!’

Boven de deken verschijnt een grijsblonde verwarde haardos. Een blanke vrouw kijkt ons verwijtend aan. Ze richt zich op. Nu pas is te zien dat zij ook haar jas nog aan heeft. Zij werpt de deken af. Zij rent naar de deuropening, recht op ons af. We sluiten de deur. Zij bonkt en schopt. Wij zeggen dat we met haar willen praten als ze stopt met bonken en schoppen.

Het wordt stil. We gaan overleggen met het afdelingsteam. In het kantoor met de hoge ramen, vlak naast de huiskamer, staat allerlei bewakingsapparatuur: alarmen, controlepanelen, monitoren, storno's, het kan er piepen als op een intensive care.

[p. 22]

We maken de voorlopige balans op: er is niet veel over haar bekend. In het Huis van Bewaring gedroeg zij zich kalm en onopvallend. Het gaat om een ontwikkelde 56-jarige blanke gescheiden vrouw die in Suriname is geboren en daar altijd heeft gewoond. Ze is afkomstig uit een welgesteld plantersmilieu. Haar worden wederrechtelijke vrijheidsberoving, mensenhandel, zware mishandeling en moord, alle meermaals gepleegd, ten laste gelegd. Verdachte zou haar werknemers op de plantage structureel van hun vrijheid hebben beroofd, tot dwangarbeid hebben gedwongen, en hebben laten brandmerken. Zij zou sommigen van hen hebben verhandeld, en verder een van hen, een vrouw, hebben laten verdwijnen. Een andere vrouw zou zij hebben verminkt aan haar borsten, en vervolgens hebben doodgestoken of laten doodsteken. Een kind dat verdachte (die onderweg was in haar tentboot) vanwege aanhoudend huilen stoorde, zou verdachte in aanwezigheid van de moeder van dat kind hebben verdronken. Deze moeder was tevens werkneemster van verdachte. Tot dusver heeft verdachte volledig ontkend.

Het team is veel gewend maar erg onder de indruk van zulke delicten. Het kost de nodige moeite om niet vooringenomen te raken. Er is nogal wat maatschappelijke commotie ontstaan. Verdachte wordt kennelijk beschouwd als een wrede moordenares. Er doen in de media termen de ronde als het ‘helse beest’ of ‘dit wangedrocht van een wijf’. In de volksmond stapelt zich de ene beschuldiging op de andere. Wij hebben de opdracht van de rechter om te onderzoeken of er aan de ten laste gelegde delicten een stoornis ten grondslag ligt, en zo ja in welke mate dat het geval is.

Er is een dagvaarding binnengekomen die aan verdachte moet worden uitgereikt. Zij kan afzien van deze pro-formazitting. In dat geval zal haar gevraagd worden afstand te doen en daarvoor te tekenen. We besluiten haar dit eerst maar voor te leggen en te bezien of zij veilig met ons in contact kan komen. Dat zal een hels karwei worden. Daar zijn we allemaal wel van doordrongen.

Verdachte verrast ons. Zij doet rustig de deur open, blijkt zich helemaal te hebben geïnstalleerd. In een hagelwitte lange japon zit zij bij het raam te lezen in een Frans boek. Zij wil niet naar de zitting en tekent daarvoor met een kruisje. Zij zegt door ‘zwakheid aan banden’ niet anders te kunnen. Zij kan moeilijk schrijven en wil dat haar neef Quirijn meeondertekent. Verder vertelt zij tot haar verbijstering bij aankomst in Nederland te zijn opgepakt. Aanleiding was dat haar bediende onmiddellijk de benen had genomen en als vrij man aangifte had gedaan. Zo kwam de zaak aan het rollen.

‘Ziet u, ik zal het allemaal uit de doeken doen, ziet u.’ Verdachte is zichtbaar nerveus.

Wij raden haar aan om deel te nemen aan het afdelingsleven. Dat blijkt probleemloos te gaan, hoewel zij duidelijk gewend is geweest om anderen bevelen te geven. Zij kan zich echter wonderwel aanpassen. Zo nu en dan blijkt zij, als er op tv over haar zaak wordt gesproken, in razernij uit te barsten. Ze loopt dan te stampvoeten en te schelden. De meeste van haar medecliënten schrikken daar erg van.

De raadsvrouw van verdachte, mr. G., heeft haar bezocht. Op verzoek van mr. G. komt er dagelijks een secretaris langs die verdachte ook nog van verse tropische bloemen voorziet. Verdachte staat er namelijk op zelf het hele dossier door te nemen. Dat blijkt vele ordners te omvatten. Dagen aaneen zit zij te le-

[p. 23]

zen. Zij krijgt regelmatig bezoek van haar neef Quirijn. Hij komt wekelijks van het familiekasteel Blankenberg in Limburg naar de kliniek.

Mijn gesprekken met verdachte blijken uit te draaien op colleges waarin zij mij voortdurend de les wil lezen en poogt te overtuigen van haar gelijk. Zij heeft er allerlei teksten ter rechtvaardiging bijgehaald. Zij verwacht dat ik die lees. Over haar jeugd en levensloop wil zij nauwelijks praten. Dat moet ik naar mening van verdachte maar aan haar persoonlijke begeleidster, Hilde, vragen.

‘Dat je medewerkers je bezit zijn, is de gewoonste zaak in onze contreien. Dat staat gewoon in de wet. Je koopt ze en je verzorgt ze. Verkopen mag ook.’ Verdachte legt mij een groot aantal kopieën van wetsartikelen voor waaruit dit moet blijken. Die zijn in een eeuwenoud juridisch Nederlands opgesteld.

‘Mevrouw Du Plessis, ik kan het niet volgen.’ Het lezen van dat spul leidt mij alleen maar af.

‘Zegt u maar Susanna: ik laat het u graag door mijn secretaris uitleggen.’

[p. 24]

Verdachte blijkt van een andere wereld te komen. Het heeft geen enkele zin met haar in discussie te gaan. Het lijkt wel een waan maar dat is het niet. Kennelijk komt verdachte uit een omgeving waarin zulke opvattingen gemeengoed waren of zijn. Ik vermoed dat zo'n samenleving een verwoestend effect heeft op de morele integriteit van haar leden, op het gevoel van eigenwaarde. Stel je voor, wat doen mensen wel niet allemaal als een ander hun bezit mag zijn. Hoe zit dat bijvoorbeeld met seksuele ‘relaties’? Ik besluit die vraag aan verdachte voor te leggen.

‘Daar spreekt u een waar woord! Ik ben blij dat u dat vraagt. Ik heb daar veel mee te stellen gehad. Ik ben twee keer gehuwd geweest. Mijn eerste man, Frans, stierf na acht jaar. Mijn tweede, Frederik, mishandelde mij en kwam zijn beloften niet na. Mijn leven werd een hel. En u moest eens weten wat er met een man gebeurt als hij “slavinnen” heeft, want dat zijn het. Afijn, ik wilde er niets en dan ook niets over horen. Maar ik zag mijn heren aftakelen, en dat werd nog erger omdat ze ook behoorlijk dronken. Mannen bij ons hebben steevast een of meer gekleurde vrouwen als maîtresse. Die vrouwen komen als vliegen op hen af.’

Verdachte maakt afwerende gebaren en zucht diep.

‘U moest uw mannen kennelijk met vele vrouwen delen. Wat deed u dat?’ Ik ben bang een open zenuw aan te zullen raken.

‘Delen?’ Verdachte kijkt mij woest aan. ‘Delen? Hoe stelt u zich dat voor? Ze hadden een leger van liefjes, zoveel dat ik de tel kwijtraakte! En dat alles gebeurde natuurlijk niet openlijk. Het sociale verkeer in hun slaapkamer was bepaald bedrijvig te noemen. Wie wisten er altijd wel van de hoed en de rand? Ja, je medewerkers, de hele slavenmacht was op de hoogte van alle details! Welk een vernedering, schande, wat stel je onder zulke omstandigheden nog voor als vrouw? Ik was al kinderloos. Zij wierpen aan de lopende band, werkelijk om van te walgen!’

Verdachte ziet grauw. Zij begint uit te wijden over een samenleving waar schijn bedriegt en de relationele werkelijkheid niet veel meer is dan een vorm van fragmentatie, van voortdurend verval. Op wie kun je dan als kind nog rekenen? Op je moeder, meestal is bekend wie dat is en daar klamp je je dan aan vast. En hoe leer je zo wat stabiliteit in relaties is? Hoe ervaar je respect voor de ander, de grondslag voor zelfrespect en dus zelfvertrouwen?

‘Ik zou het met u willen hebben over wat u ten laste wordt gelegd,’ probeer ik.

Verdachte heeft het evenwel over hoe je in 's hemelsnaam een gevoel van eigenheid, van identiteit kunt ontwikkelen onder zulke opvoedingsomstandigheden. Zij is van mening dat er op die manier een volk van renegaten, graaiers en klagers ontstaat. Waar kan een kind van slavin en meester trots op zijn?

De volgende dag probeer ik het opnieuw. Ik stel de vraag waar alles in deze zaak om draait.

‘Ik vraag mij af waarom u het zo gewoon vindt mensen te bezitten en te verhandelen.’

Ik heb het idee dat verdachte lijdt onder de macht der gewoonte. Misschien ziet zij dit zelf ook in.

‘Ik ben niet anders gewend,’ zegt ze. ‘Ik zou misschien wel anders willen maar ik zou niet weten hoe. Je hebt geïnvesteerd. En je verandert zo'n systeem toch niet als eenling.’

Verdachte haalt een plattegrond tevoorschijn.

[p. 25]

‘Dit is mijn plantage. Die heet Nijd en Spijt. U zult willen weten waarom?’

‘Ik zou graag met u spreken over úw nijd en spijt. Zou u mij iets kunnen zeggen over de verminking of de verdrinking waarvan u wordt beschuldigd?’

‘Denkt u eens aan wat ik net vertelde over relaties. Stelt u zich eens voor hoe een willekeurige plantersvrouw emotioneel overeind moet zien te blijven.’

Verdachte strijkt met vlakke hand over de plattegrond die voor haar op tafel ligt uitgespreid.

‘Je wordt heel jaloers. En kwaad. Daar komt bij dat je je gang mag gaan. Ik ben opvliegend.’

Verdachte staart naar de grond. Ze gaat bekennen. Ik raad haar aan om eerst met haar raadsvrouw te gaan praten.

Enkele dagen later weigert zij elk gesprek.

Het is lastig rapporteren wanneer je geen diagnose kunt stellen. We maken een rapport op over alles wat er gezegd is. Maar een conclusie over de toerekeningsvatbaarheid valt niet te trekken. Ik weet niet of er sprake is van een stoornis en of die invloed had ten tijde van de delicten.

Ik word vanaf een naburig politiebureau in een geblindeerde auto naar de rechtbank gereden en moet uren wachten terwijl de feiten worden behandeld. Beambten van het parket halen me op. Door lange gangen lopen we naar de rechtszaal: die is afgeladen vol. De media zijn massaal aanwezig. Het is er een drukte van belang. Ik word scherp bevraagd maar kan weinig zeggen.

Verdachte zit er pips bij en praat heel weinig. Nu buigt zij zich naar haar raadsvrouw. Zij fluisteren elkaar iets in het oor. Het duurt maar heel even. Mr. G. kucht en neemt het woord.

‘Ik zou u het een en ander willen vragen over jaloezie.’

Mr. G. is vrij klein van gestalte maar straalt een kracht uit die mij dadelijk nog bescheidener maakt dan ik al ben. Ik kijk naar de voorzitter en dan naar verdachte die ineens opleeft.

‘Vindt de gedragskundige ook niet dat mijn cliënte in een samenleving verkeerde die wordt beheerst door jaloezie? Jaloezie, zegt Proust, is tirannie. De tirannie der overheersing. Wat valt mijn cliënte dan te verwijten?’

Mr. G. wijst op de alom in de Surinaamse samenleving tegenwoordige relationele jaloezie.

‘Was de ex-echtgenoot van mijn cliënte wellicht ook jaloers en liet hij geruchten verspreiden omdat hij in haar teleurgesteld was?’

Mr. G. zwijgt en gaat zitten. Ik moet het antwoord schuldig blijven.

Bij uitspraak van de rechtbank, twee weken later, wordt verdachte schuldig bevonden aan alle ten laste gelegde feiten behalve de dodingen. De rechtbank tekent aan dat verdachte niet aantoonbaar aan een stoornis lijdt en dat zij daarom geheel verantwoordelijk moet worden geacht voor haar keuzes en de daaruit voortvloeiende strafbare feiten.

De raadsvrouw van verdachte heeft hoger beroep aangetekend. De hele zaak wordt opnieuw behandeld maar nog voordat de zaak kan worden afgesloten sterft Susanna du P. Het stoffelijk overschot wordt naar Suriname overgevlogen. Op het graf wordt op haar testamentair verzoek een steen geplaatst met de tekst: ‘Eindelijk ben ik tot rust gekomen.’