Hollands Maandblad. Jaargang 2009 (734-745)

[p. 14]

Mijn kleine verre oorlog
door A.L. Schneiders

Toen ik werd opgeroepen voor militaire dienst in onze kleine, nu vrijwel volledig vergeten oorlog in ‘Ons Indië’, was de echte oorlog nog maar net afgelopen. Onze regering kon daarvan profiteren door op grote schaal dumpmaterialen te kopen op de militaire vlooienmarkten. Vrachtwagens, jeeps, wat Engelse drieponder kanonnen, een handvol Spitfires, maar ook uniformen, helmen en petten gingen voor een habbekrats over de toonbank. Natuurlijk was niet al dat spul nieuw en zo kwam het dat ons legertje op een gelapte schoen en een versleten slof naar Tandjung Priok werd verscheept op afgedankte Libertyschepen.

Ik kwam in dienst op het ogenblik dat de oude Engelse uniformen, baretten en petten geleidelijk werden vervangen door nieuw Nederlands fabricaat, uit een fabriekje in Tilburg. Dat vonden wij geen verbetering, je kon meteen zien dat Nederlanders geen militair gevoel hebben, zeker niet in Tilburg. In de Engelse battledress zag je er ‘smart’ uit, het uniform zat vlot en strak en het had een goede kleur, meer groen dan bruin. Daar wou je wel een heldendood in sterven. De nieuwe Brabantse battledress zat soepig en flodderig en was van een deprimerende erwtensoepkleur. Ze deden mij denken aan zielige krijgsgevangenen achter prikkeldraad, en dat voordat er een schot was gelost.

Erger nog waren de Tilburgse baretten. Die waren wat betreft kleur en vorm identiek aan een grote verse koeienflap, zo een waar je tot je enkel in wegzakt. De Engelse baretten daarentegen waren kleiner en vlotter, ze staken niet boven je oren uit. Aan de onderkant waren ze afgezet met een leren randje met in de nek een lederen strikje. Met veel moeite is het mij gelukt zo'n baret te bemachtigen en ook een Engelse battledress die mij als gegoten zat. Zo vlot en pico bello uitgerust zouden de dreigingen van de oorlog als water van mij afspoelen.

Vooralsnog werden wij eerst ondergebracht in een zeer grote donkerbruine kazerne in quasi gotische stijl. In mijn herinnering is het complex nog groter geworden, zoiets als het Slot van Kafka, maar niet zo raadselachtig. Integendeel, ons leven daar was van een verpletterende eentonigheid: uren exerceren alsof ons gestamp de vijand wel op de vlucht zou jagen. Uren ook koper poetsen, de knopen en de koppel behandelen met het middel ‘Blancoe’, uren slap hangen en gevulde koeken eten. Ik zal niet meer dan drie schoten met scherp hebben gevuurd. Toen het mijn beurt was een handgranaat te gooien - wij stonden in een rij langs een diepe kuil - waren die dingen net op en mocht ik ongeoefend afzwaaien.

Al met al leek de opleiding in niets op een echte gevechtstraining - het was meer zoiets als een oefening van de schutterij. Ons gepruts was al helemaal niet afgestemd op de strijdmethoden van een taaie en listige tegenstander in de bush, die meer dan eens was uitgerust met Japanse wapens. Ik had tijd genoeg om mij af te vragen wat de commandant van de kazerne de hele dag deed. Hij was een luitenant-kolonel die wij dus moesten aanspreken met ‘overste’. Wij zagen hem vaak over het terrein wandelen, spelend met een zweepje en altijd vergezeld van een grote herdershond; baas noch hond erg toegankelijke types. Op z'n bureau konden wij hem ook wel eens zien zitten, achter een lege tafel, leeg als een leven moet zijn tussen kazerne en borreltafel.

[p. 15]

Eén keer heb ik tegenover hem gezeten en was ik alleen met die magere kille kop, z'n waterblauwe ogen en de herder die een beetje grommend onder de tafel zat. Ik was bij hem om een straf opgelegd te krijgen: intrekking weekendverlof. Ik weet niet meer waarom, misschien deken niet goed opgevouwen.

Na die ontmoeting heb ik daar niet lang meer als rekruut hoeven door te brengen. Ik werd overgeplaatst naar de Militair Juridische Dienst en meteen bevorderd tot luitenant. Door de uitbreiding van het aantal ‘Krijgsraden te Velde’ was er aan het front behoefte aan jonge juristen zoals ik, maar zoals gebruikelijk hadden ze weer veel te veel mensen gerekruteerd, bijna een heel Libertyschip vol. Vijf weken duurde de reis, met een korte onderbreking in Sabang waar de Hollandse schepen altijd bunkerden, met steenkool. Ik herinner mij de oorverdovende stilte onder de donkergroene parasol van het bos en lange slierten zeeslangen die wegschoten onder ons schip.

In Priok, bij Batavia, werden we opgewacht door een paar oudere collega's met jeeps. Ik vond hun tenue wat eigenaardig: zwarte anklets en veel te korte shorts zodat benen en dijen, roze met blonde haren, kinderlijk bloot bleven. Wat zouden de inheemsen wel vinden van deze show van brutaal blank vlees? In elk geval brachten de mannen ons naar onze bestemming: de Krijgsraad te Velde. Nou,

[p. 16]

dat veld was niet meer dan een perk van rode aarde omringd door witgekalkte huisjes met galerijen. Wij waren in het Blavatskypark, zo genoemd naar een grijze wijsgerige mevrouw uit de jaren twintig, met veel aanhang onder nette dames. Mij werd een kamertje toegewezen, kaal als een monnikcel. Boeken waren er niet. In het Blavatskypark, altijd windstil, hing een lome hitte, ik moest vechten tegen de verpletterende verveling die mij soms overviel.

Voorlopig wachtten wij op de kennismaking met onze commandant, de Overste Van de Vijver. Nogal verontrustende berichten waren hem vooruitgegaan: hij zou een opvliegend karakter hebben en sterke sympathieën en antipathieën. Ik ben dan wel zo'n pessimist die meteen aanneemt in de laatste categorie te vallen. Toen hij eindelijk binnenkwam, had ik het meteen al bekeken: een groot rond hoofd met kleine helblauwe ogen, iets jongensachtig en ook uitdagends. Het was hem niet aan te zien dat hij een groot innemer van jenever was, zoals alom bekend was. Tot twee keer toe had hij zijn dienstwagen, een Dodge, total loss gereden. Nu vroeg hij ons om de beurt wat wij later wilden worden. Dat werd dus: advocaat, rechter en dergelijke. Toen het mijn beurt was, flapte ik eruit: ‘Oh, een baan in de handel of zoiets.’ Dat was behoorlijk onbegrijpelijk, want ik wilde net zo min in de handel als in de juristerij. De Overste gromde iets bozigs terwijl hij verder liep.

Het is nooit meer goed gekomen tussen ons. Wat ik overigens wel aardig vond, was dat hij ons op zondag uitnodigde om in zijn nieuwe en derde Dodge mee te rijden om buiten de stad te gaan wandelen. Op een gegeven moment zag ik een kleine, nogal giftig ogende, slang kronkelen over het rotsblok waarop de Overste net wou gaan zitten. Ik onderdrukte mijn impuls om hem te waarschuwen, zo nieuwsgierig was ik om te zien wat er zou gebeuren. Er gebeurde niets.

Niet lang heb ik in het Blavatskypark hoeven blijven. Door een overvloed aan militaire juristen hadden wij niets anders te doen dan dossiers opbergen en koffie schenken. Dank zij een vriend, een handige ritselaar, kon ik een baantje krijgen als ‘Plaatselijk Militair Commandant’ van Rangkas Betung, hoofdplaats van het Regentschap Lebak, het terrein van Multatuli's Max Havelaar. Ik voelde mij wel vereerd met deze historische achtergrond, al bleek mijn functie niet veel voor te stellen.

Naar dat Rangkas Betung reisde ik samen met een assistent-resident, ook al in een donkergroene dure Dodge. Waar haalde ons gouvernement het geld vandaan voor dit soort dure Amerikaanse automobielen? Onze export naar de VS was toen nog maar een handvol tulpenbollen.

Wij reden met een konvooi met vier drietonners. Die voor ons knalde nu en dan uit zijn uitlaat. Juist toen we waren aangekomen bij de rijstvelden van Tanggerang knalde het een ogenlik regelmatiger en luider. We keken elkaar aan en zeiden: ‘Godverdomme, dat was schieten.’ Het konvooi stopte, wij stapten uit en zagen in de flank van de Dodge, vlak onder het dashboard en nog geen decimeter voorlangs onze stoelen een gave cirkel van kogelgaten.

Volgens het protocol voor deze gevallen moest de bemanning onmiddellijk het veld in ‘om de vijand op te sporen’. Ik kreeg het bevel bij de wagens te blijven, wat ik deed met knikkende knieën, want langs mij heen passeerden stromen Javanen, voortsjokkend onder vrachten pisangs, brandhout of gedroogde vis. Als de schutters van daarstraks even zouden doorzetten, zouden ze zo bij mij kunnen terugkomen, vermomd onder een vracht pisangs, en het hele konvooi opblazen na mij even te hebben omgeknald.

[p. 17]

Daar stond ik met kloppend hart, de hand aan een zweterig pistooltje. Overigens heeft de assistent-resident die mij vergezelde ook later veel geluk gehad bij al z'n ongelukken. Kort nadat hij mij in Rangkas Betung had afgezet, is hij met zijn auto in een valkuil gereden. Normaal zitten de heren je daar op te wachten om je af te slachten, maar ditmaal waren ze het wachten moe geweest en naar huis gegaan. Een volgende keer was ik er vlakbij toen wij in konvooi op open vrachtwagens een nauwe overgang van een lokaal spoortje passeerden. Toen klonk er een knal uit het uitbundige groen. We keken om ons heen en zagen de assistent-resident voorovergebogen, z'n hoofd, kaal en glad als een biljartbal, tussen z'n handen. Als door een wonder kwam hij weer overeind: over z'n schedel, precies in het midden, liep een vuurrode kaarsrechte streep.

Rangkas Betung leek niet veel veranderd sedert de dagen van Multatuli: een slaperig gouvernementsplaatsje met een uitgestrekte aloen aloen, een soort groen dorpsplein, omzoomd door hoge vlaggenstokken. Je zag voor je hoe in betere tijden de kinderen hier paradeerden op Koninginnedag, met oranje strikken en vlaggetjes. Er waren wat straatjes met kleine bakstenen villaatjes; ook in onze koloniën hebben wij het geld niet over de balk gesmeten. Het mooist waren de vorstelijke donkere lanen die de plaats in- en uitleiden onder een gewelf van oeroude bomen.

Ik werd ingekwartierd bij vier andere reserveofificieren, die niet helemaal begrepen wat ik kwam doen, maat verder heel geschikt waren. Mijn kantoortje van Plaatselijk Militair Commandant zat in een van de villaatjes. Tot mijn schrik trof ik daar een rossige beul van een sergeant-majoor aan die vertelde aan mij te zijn toegevoegd. ‘Ik knap het wel voot u op. Luit,’ zei hij met een vette knipoog en het was me duidelijk dat hier naast deze door de wol geverfde sergeant-majoor niet veel plaats voor mij overbleef. Wat mij nog resteerde, was het zetten van stempels op de vergunningen die het burgers toestond mee te liften op een van onze konvooien. Geregeld werd getracht mij om te kopen: Chinezen of Libanezen die mij ananas of een fladderende kip aanboden.

Al hoefde ik niet, ik deed mee aan alle patrouilles van mijn collega's met wie ik in de mess het eten en vooral de drank deelde. Erg gevaarlijk was het niet: de Sabilillaks die tot voor kort hadden rondgezworven en die hun slachtoffers in stukjes hadden gesneden, waten weggejaagd. Gevaatlijker was de weg, overal omzoomd door dik struikgewas. Op de drietonner waar ik in mijn jeep achteraan reed, sneuvelde ineens soldaat Moons met een schot door de nek. Hij was een Limburgse grappenmaker, en de volgende ochtend lag hij onder de vreemde rode aarde. Ik heb de begrafenis bijgewoond, de slordigste die ik mij herinner, want de bataljonscommandant, een majoor, had zijn huiswerk niet goed gedaan en sprak de dode aan met ‘soldaat eerste klas Myer’, en dat nog op een toon alsof hij voorlas uit een telefoonboek. Zo is de echte dode, soldaat Moons, dubbel in vergetelheid geraakt, onder een rij van die onvermijdelijke palmbomen.

Die patrouilles herinner ik me nog goed. Het vermoeiendste was om in de pikdonkere nacht over de smalle gladde sawahdijkjes te wankelen. We gingen in een lange rij, elkaar vasthoudend aan onze koppels. Toen ik weer eens een keer de sawah was ingegleden, merkte mijn voorman dat niet en liep door met het peloton. Daat lag ik, spartelend als een gekapseisde kever, een aardige verrassing voor rondtrekkende jongens van de Sabilillah. Na een minuut of vijf werd ik toch verlost door mijn voorman, die me uiteindelijk had gemist, maar niet nadat ik bij het opkrabbelen mijn hand voluit op een slang had geplant.

[p. 18]

Ook een oorlogsmisdrijf heb ik bijna begaan. Dat was toen wij een kampong omsingelden waaruit een paar schoten waren gelost. Ik hep alleen langs de achterkant met kloppend hart, het was er doodstil, totdat opeens een deurtje openvloog en een figuur naar buiten rende, recht op mij af. Ik richtte mijn karabijn, vinger al aan de trekker, en zag toen nog net op tijd dat het een magere oude man was met een lange sik. Een oude Hadji. Zonder die sik waren we misschien te laat geweest met het inzicht dat hij geen vijand was. Ik het mijn wapen zakken terwijl hij voorbij rende het bos in. Zo is hij voor altijd een beetje op mijn netvlies gebleven.

Na een klein jaar werd ik teruggeroepen in de Militair Juridische Dienst en geplaatst bij een commando op het eiland Riauw. Ik was daar de enige Nederlandse reserveofficier tussen louter officieren van het Koninklijk Nederlands Indische Leger. Die knil was een in zichzelf gekeerde camarilla van overwegend Indische jongens die weinig affiniteit koesterden met onze ideeën. Ik voelde mij daar als een vreemdeling in een verre bananenrepubliek. Van hun kant vonden zij mij ook maar een vreemde vogel, een rooie rakker, door mijn afwijzing van onze oorlog daar, en zelfs politiek onbetrouwbaar.

Het was mijn taak te adviseren over al dan niet doorverwijzen van strafzaken naar de Krijgsraad, en zo kwam ik te zitten met een enorme stapel dossiers. Tot mijn verbazing ging het om een groot aantal gevallen van martelpraktijken, waaronder vooral elektroshock. Met knil-collega's waarmee ik hierover sprak, kwam ik niet erg ver. Die mompelden iets in de trant van: ‘Soms is een beetje druk in een verhoor onvermijdelijk, zo'n elektrisch schokje is toch niet zo vreselijk, ze zijn toch niet bezweken?’

Niet lang daarna werd ik bij de commandant geroepen, Kolonel Trebels, een man met een lang, donkerbruin paardenhoofd en een beetje wilde ogen. Ik moest denken aan de Artapapa's, een prachtboek in mijn jongensjaren, over een paar Indo's op een hbs in Haarlem en hun dolle streken daar. Ook deze Artapapa had een groot verleden: bij de Japanse inval was hij langzaam uitgeweken met een paar soldaten, soms een Japanse post overvallend en radioberichten overseinend naar Australië om ten slotte met een roeiboot vanuit Nieuw-Guinea over te steken.

De kolonel ontving mij vriendelijk. Ik moest mij niet te druk maken zei hij, over die zogenaamde oorlogsmisdrijven. Veeleer moesten wij bedenken hoe we die kerels weg konden helpen in geval van soevereiniteitsoverdracht, want als ze in handen van de vijand zouden vallen, werden ze vast en zeker getjintjangt, in stukken gesneden. Laat het maar aan ons over, zei hij, voor jou heb ik een veel leukere job. Ik geef je een grote Wereldontvanger, daarmee beluister je de nieuwsberichten van radio Singapore en vooral Australië, en daarvan maak je dan voor ons hele commando een stencilkrantje. Daar hebben we echt behoefte aan, we horen hier verder niks. Ik vond het inderdaad een aardige job, wiegend op de ethergolven zweefde ik door de wereld, van Hong Kong, naar Singapore, naar Melbourne.

De kolonel kwam met nog een andere opdracht: aan de andere kant van ons eiland was een kamp voor gevangengenomen officieren van het Tentara Nasional Indonesia, ofwel het leger van de vijand. Nu liep het gerucht dat het Internationale Rode Kruis daar op inspectie zou komen. Voor het dagelijkse toezicht hadden we er een sergeant zitten, maar ik moest daar af en toe gaan controleren of alles in orde was met de tni-officieren.

Het was een aardige tocht daarheen en fluitend reed ik in mijn jeep door

[p. 19]

de rubberbossen en ananasvelden. Ook was het een genoegen te praten met de gevangen Indonesische officieren, jonge vrolijke kerels, meest studenten van de Universiteit van Djokjakarta. Hun Nederlands was perfect en vijandigheid kon ik niet bespeuren. Een van hen kwam naar mij toe en vertelde dat zijn moeder ernstig ziek was, en of ik een pas zou kunnen uitschrijven om een paar dagen het kamp uit te mogen. Hij bezwoer mij dat hij vrijwillig zou terugkomen. Nou ja, waarom niet. Ik schreef een pasje uit, gaf hem een hand en een tinnetje Capstansigaretten toe.

Bijna dertig jaren later zat ik op onze ambassade in Jakarta, toen ik bezoek kreeg van een Indonesische meneer van ongeveer mijn leeftijd. Hij keek me een beetje streng aan en zei: ‘U herkent mij niet?’ Nee, nee, antwoordde ik, terwijl ik me afvroeg wat ik in hemelsnaam misdaan kon hebben.

‘Herinnert u zich dan dat u destijds op Riauw zat en ons kamp opzocht?’ zei hij. ‘Kunt u zich herinneren dat, toen mijn moeder ernstig ziek was, u voor mij een pas heeft uitgeschreven om het kamp te verlaten? Weet u nog dat u mij ook nog een tinnetje sigaretten heeft meegegeven? Welnu, ik ben gekomen om u daarvoor te bedanken.’