Hollands Maandblad. Jaargang 2009 (734-745)

[p. 19]

De teloorgang van Hans W.
door Florus Wijsenbeek

Door een zonderling en hier niet ter zake doend toeval zag ik onlangs in het perscentrum Nieuwspoort te Den Haag het vvd-erelid Hans Wiegel in druk gesprek met een net geïnaugureerd Kamerlid van dezelfde partij. De aanblik deed mij een kort ogenblik in mijmering vervallen. Als actief lid van de liberalen sinds mijn studententijd heb ik immers de opkomst en neergang van het erelid en orakel - voor veel buitenstaanders nog steeds het symbool bij uitstek van het Vaderlandse Liberalisme - van nabij meegemaakt.

In de verkiezingscampagne van 1967 was Wiegel met zijn zesentwintig jaar de jongste kandidaat voor de Tweede Kamer ooit. Ik ontmoette hem in die tijd voor het eerst. Hij belde mij op in mijn hoedanigheid van chef propaganda van de Leidse vvd en als voorzitter van de Liberale Studenten Vereniging aldaar. Hij bekleedde dezelfde functie bij de studenten in Amsterdam en hij belde om mij te vragen een spreekbeurt te organiseren in Leiden. Ik antwoordde hem dat de toneelzaal van Minerva, de sociëteit van het Leidse studentencorps, te allen tijde tot zijn beschikking stond. Maar dat wilde Wiegel niet. Zijn voordracht moest en zou zich in een minder studentikoos kader dienen te voltrekken, en in elk geval met als gehoor ‘gewone’ partijleden van de afdeling. Hij wilde kortom per se ‘ergens’ in de stad.

Aldus huurden wij voor de jonge kandidaat de achterzaal van de taartjeswinkel Van der Heijden in de Breestraat af. Ik kan niet ontkennen dat we ons deze moeite getroosten omdat we verwachten - en hoopten - dat de destijds als rebels ervaren nieuwkomer enig vuurwerk zou afsteken tegen het partijestablishment. Dat stond onder leiding van Toxopeus, en wij als liberale studenten - de ‘summer of love’ ging echt niet helemaal aan ons voorbij - vonden het maar een gezapige en ouderwetse boel.

Wie schetst mijn teleurstelling van die avond! Uit hoofde van mijn functie en gedreven door anticipatie zat ik op de eerste rij, klaar voor politieke voetzoekers en zevenknallers. Maar toen aan het eind van de voordracht twee keurige dametjes al breiend - dat konden dames toen nog - op de rij achter mij tegen elkaar zeiden ‘Wat een enige jongen’, gaf dat de inhoud van de speech en de presentatie van Wiegel perfect weer. Niks geen vuurwerk, niks geen rebelserigheid - gewoon een brave vvd-er op zoek naar een Kamerzetel.

Op de een of andere wijze heeft Hans Wiegel daarna nimmer meer een diepe indruk op mij weten te maken. Zo kan ik mij niet herinneren dat hij als Kamerlid belast met de portefeuille volkshuisvesting veel potten heeft gebroken. Hij kruiste regelmatig de degens met Frans Andriessen, leider van de toenmalige Katholieke Volkspartij, telg uit een van de immer regerende kvp-geslachten, zonder dat het vaatwerk hoorbaar rinkelde of dat de carrière van de tegenstrever merkbare butsen opliep.

De tweede keer dat ik Wiegel opnieuw lijfelijk tegenkwam, was kort nadat hij in 1971 fractievoorzitter van het vvd-smaldeel was geworden toen lijsttrekker Molly Geertsema was vertrokken naar het kabinet Biesheuvel. Zelf was ik inmiddels benoemd tot fractiemedewerker van de Liberalen in het Europees Parlement. Destijds zat dat Parlement in Luxemburg, en niet lang na mijn aankomst daar werd er een bijeenkomst georganiseerd van de Nederlandse Vereniging, die toen onder het voorzitterschap stond van de echtgenote van de Nederlandse rechter in het Europees Hof van Justitie, André Donner, de vader van de huidige minister. Hans Wiegel zou spreken.

De kersverse fractievoorzitter begon zijn speech veelbelovend met de mededeling dat hij verheugd was dat er nu in de staf van het Parlement, en dan meer bijzonder die van de

[p. 20]

Liberale fractie, nu ook een vvd-er werkzaam was - en wel ‘een zekere Wijsenbeek’. Die opmerking ontlokte prompt aan een wat oudere en deftige heer, die ik nog nooit had ontmoet, het luidruchtige commentaar: ‘Wijsenbeek, de blanke sabel!’ Niemand, mijzelf inbegrepen, had ook maar enig idee waar dit op sloeg, maar Wiegel wilde het wel weten. Hij onderbrak zijn lezing en vroeg om opheldering. De oudere heer bleek een jaargenoot van mijn vader uit Leiden te zijn, die met hem in een of ander oestervreetgezelschap had gezeten met de naam ‘De Blanke Sabel’.

Van de voordracht van die dag kan ik me weinig meer herinneren, maar sindsdien kon Hans Wiegel het niet nalaten elke keer dat ik hem tegenkwam met luider stemme te roepen: ‘Wijsenbeek, de Blanke sabel!’. Omdat ik geruime tijd het partijkader en de Kamerfractie van de vvd bijstond als het Europese zaken betrof, hoorde ik die kreet vaker dan mij lief was.

Wiegel hield van one-liners, wat u zegt. Die liefde ging uitstekend samen met zijn fenomenale vermogen om - zoals ik dat al bij de breiende Leidse dames had waargenomen - in te spelen op wat de ‘mensen in het land’ graag wilden horen. Het is geen overdrijving te stellen dat hij als eerste Nederlandse politicus de televisie volledig wist te benutten als het medium waar politiek wordt gemaakt. Toch weet ik nog goed dat die strategie van eenregelige tv-politiek beslist minder in de smaak viel bij de toenmalige generatie jonge liberale intellectuelen in de Randstad.

Wiegels grote succes (hij bracht de partij van 16 naar 36 zetels) was au fond te danken aan zijn doorbraak bij de kiezers in het Zuiden, die juist in deze tijd massaal van hun gehoorzaamheid aan de pastoor en aan de kvp waren afgevallen. Het liberalisme had in roomse kring nooit veel aanhang gehad, maar nu dat electoraat de wortels met het eigen geloof had doorgesneden en op drift was, kwam men massaal richting vvd. De eerlijkheid gebiedt vast te stellen dat dit evenzeer kwam door het talent van Wiegel de katholieke schaapjes op het droge te trekken als door de strategische blunders van PvdA-leider Joop den Uyl, die de dolende zuiderlingen juist radicaal van zich vervreemde door zijn capitulatie voor grootstedelijk Nieuw Links.

Voor meer intellectueel en kosmopolitisch ingestelde liberalen was Wiegel nogal een probleem. Veel van mijn vrienden wezen er op dat met hem eigenlijk hetzelfde aarzeling speelde als in de periode nadat Pieter Oud was opgevolgd door Edzo Toxopeus: men voelde zich wel liberaal, maar wilde niet behoren bij een partij onder leiding van een ‘rechtse blaag’. Overigens zeggen bijna evenveel van diezelfde vrienden me nu dat ze zich wel liberaal voelen, maar niet willen horen bij de vvd ‘omdat er geen mensen als Wiegel of Bolkestein’ meer zijn.

Tussen ons gezegd is dat klinkklare onzin, want er is nauwelijks groter verschil - en geschil - in liberale kring te bedenken dan tussen die twee. Terwijl Mark Rutte - wiens familie zich overigens tot de vvd bekeerde ten tijde en door toedoen van Wiegel - met enige regelmaat zijn licht opsteekt bij het oude partijorakel, deed Frits Bolkestein er in zijn tijd als partijleider juist alles aan om voorgoed een einde te maken aan Wiegels interventies vanaf de zijlijn.

Wat mij altijd het meest heeft verbaasd aan Wiegel is dat hij als politiek dier niet eerder begreep dat na zijn vertrek uit Den Haag zijn directe invloed was uitgespeeld. Echte politiek is immers zowel de kunst van het praten als ook die van het zwijgen. In tegenstelling tot wat de journalistiek abusievelijk als gemeenplaats koestert, zijn de latere bemoeienissen van ‘het orakel’ met zijn partij dan ook nimmer erg gelukkig of succesvol geweest.

Neem bijvoorbeeld de keer dat de vvd weer eens in een diepe crisis verzeild was geraakt onder het leiderschap - nu ja, de poging daartoe - van professor dr. ir. Joris Voorhoeve. Die meende op partijbijeenkomsten colleges te moeten geven, verlucht met statistieken en citaten van andere wetenschappers en wat al niet, zolang het maar niet smaakte naar politiek en electoraal succes. In 1990 maakte een andere professor, de toenmalige partijvoorzitter Leendert Ginjaar nogal abrupt een einde aan Voorhoeves bewind op een ledenvergadering in de Buitensociëteit te Zwolle. Op dat moment betrad Wiegel met enig aplomb het

[p. 21]

podium, kennelijk in de stellige overtuiging dat hij als de grote roerganger van weleer zijn ruziënde opvolgers wel even bij elkaar zou kunnen brengen. Hij werd weggehoond! Eenzelfde totaal gebrek aan effect viel Wiegel ten deel toen hij recentelijk zijn zelfgekozen ballingschap in het commissariaatwezen en de verzekeringsbranche verbrak ten gunste van een pleidooi voor het beoogde partijleiderschap van Rita Verdonk.

Au fond hebben de afgelopen kwart eeuw niet de liberalen maar vooral de makers van politieke tv-programma's een beroep gedaan op Wiegel. Na het debacle in 1990 heeft het erelid in werkelijkheid nog maar een enkele maal de ledenvergaderingen bezocht en zich ook - op de keer met Rita Verdonk na - niet meer bemoeid met de dagelijkse gang van zaken of met de in de vvd onvermijdelijke ruzies tussen personen. Over dat verschijnsel heeft Wiegels voorbeeld en godfather Harm van Riel - wiens Duinwijck-flat vol boekenstapels aan de Haagse Alkemadelaan ikzelf trouwens ook regelmatig bezocht - ooit een waar woord gesproken. Hij zei: ‘De vvd kent geen vleugels, doch alleen vlegels.’

Zoiets speelde ook bij de krachtmeting tussen Rutte en Verdonk om het leiderschap. Voor iedereen die dat koningsdrama van nabij meemaakte, en daartoe behoorde Wiegel

[p. 22]

zeker niet, had het duidelijk moeten zijn dat er geen redden meer aan was tussen die twee. Het is nu wel duidelijk dat Verdonk al tijdens de campagne voor het lijsttrekketschap op een breuk aanstuurde. Dit werd mij zonneklaar toen ik als voorzitter van de Haagse vvd in het heetst van de strijd een inventarisatie maakte van leden die haar steunden. Een voormalig medewerker van haar, die net het Verdonkkamp had verlaten, vertelde mij onomwonden hoe haar toenmalige kompanen Ed Sinke en Kay van der Linde de plannen voor een eigen partij al kant en klaar hadden liggen. Het wachten was slechts op het moment dat hun werktuig, Verdonk, de plechtig gemaakte afspraken om haar eigen fractievoorzitter niet in het openbaar af te vallen, willens en wetens zou schenden om met veel publiciteit zelf gelanceerd te kunnen worden.

Voor wie ooit nog de geschiedenis van het liberale gedachtegoed in Nederland wil schrijven, is deze episode trouwens behoorlijk interessant - en niet alleen vanwege de steun van Wiegel voor Verdonk. Ik meen dat de gebeurtenissen overduidelijk aantonen dat de kiezers helemaal niet dom zijn en al snel doorhebben dat politiek geen zeep is. Met kreten als ‘niet links, niet rechts, maar recht door zee’ of ‘wij gaan de files oplossen’ verkrijgt men geen duurzaam electoraat, en dat doet het inspelen op xenofobe gevoelens al evenmin.

Even interessant is de vraag waarom Wiegel destijds wel duurzaam succes kon halen met evenzeer aan primaire gevoelens appellerende oneliners. Natuurlijk was hij politiek oneindig veel behendiger dan Verdonk, maar bovenal beheerste hij het medium televisie beter dan welke andere politicus ook. Wiegels handelsmerk om door de verslaggever heen de kijker rechtstreeks aan te spreken, geldt tegenwoordig als een truc die op alle mediatrainingen streng wordt verboden. Er wordt dan gesneerd dat politici niet moeten proberen ‘Wiegel te zijn’. Feit is dat hij dit gebruik van het medium tot een kunst en een kunde had weten te maken en dat geen mediatrainer hem daarin kan verbeteren.

Daarnaast was Wiegel waarschijnlijk de enige echt succesvolle doorbraakpoliticus die Nederland heeft gekend. Hij was in staat in te breken bij de oude verzuilde partijen omdat zijn tijdgenoten - met name de uit gereformeerd milieu afkomstige socialist Den Uyl - niet begrepen of aanvoelden dat Nederland definitief was veranderd toen de katholieken in het Zuiden emancipeerden en de meeste arbeiders inmiddels een auto, een huis en toegang tot hogere opleiding voor hun kinderen hadden verkregen. Waarschijnlijk hielp het ook dat Wiegel een van de eerste liberale leiders was die zelf niet uit een traditioneel liberaal milieu afkomstig was.

Inmiddels is er van de zuilenmaatschappij niets meer over en heeft de kiezer steeds minder partijbinding. Omdat de traditionele partijen weinig lering hebben getrokken van de opkomst en ondergang van Wiegel, kijkt men traag en bijna versuft toe hoe verschijnsels zoals Pim Fortuyn en nu Geert Wilders de kiezersgunst binnenhengelen. Het lijkt alsof niemand - partijen noch kiezers noch journalisten - durft te begrijpen dat het in Nederland nooit meer zoals vroeger zal worden. De globalisering en de volwassenwording van de Europese Unie zijn allebei een onomkeerbare ontwikkeling.

Het is veelzeggend dat Hans Wiegel - in alles de verpersoonlijking van de tijd dat de politiek nog in en voor eigen land gemaakt kon worden - zich nooit heeft kunnen inpassen of zelfs maar heeft kunnen verdiepen in het voortgaande proces van het weglekken van nationale zeggenschap naar Europa. Daarom is hij nu geworden tot een symbool van politiek provincialisme en als partijprominent volledig ingehaald door de tijd. Dat zouden net benoemde Kamerleden die bij hem te biecht gaan ook moeten beseffen.