Hollands Maandblad. Jaargang 2009 (734-745)

[p. 31]

Poëzie tegen de paranoia
De stille vlucht van Wisława Szymborska
door Margriet de Koning Gans

Jarenlang werd bij mij thuis - en bij veel andere Nederlanders - op 4 november een brandende kaars in de vensterbank gezet. Dat was ter herdenking van de inval in Hongarije door Sovjettroepen, die op deze datum in 1956 plaatsvond. De Hongaarse opstand tegen het communistische regime was op 23 oktober van dat jaar begonnen als een solidariteitsbetuiging met een opstand in de Poolse industriestad Poznań, maar escaleerde al snel tot een massaal protest tegen het stalinisme en de Sovjetoverheersing. De inval van de Russische troepen en de zuiveringen in de maanden daarna kostten het leven aan duizenden Hongaren, onder wie de geliefde, hervormingsgezinde premier Imre Nagy. Bijna een kwart miljoen mensen vluchtte naar het Westen, waarvan drieduizend tot Nederland werden toegelaten (hoewel de regering Drees aanvankelijk - gezien de woningnood - niet verder wilde gaan dan duizend). Sindsdien hebben we kaarsjes gebrand op 4 november, uit solidariteit met het Hongaarse volk. Maar niet voor het Poolse volk, waar alles was begonnen.

Misschien was dat een beetje merkwaardig, want het communisme in Polen was van een nog brutere variant dan in Hongarije. Het land werd vanaf 1945 met ijzeren hand geregeerd door de stalinistische diehard Bolesław Bierut. Het beloofde heil van het communisme bleef echter uit, ook nadat Stalin in 1953 was gestorven. Na het overlijden van Bierut zelf in maart 1956 gingen fabrieksarbeiders in juni van dat jaar in Poznań de straat op om te protesteren tegen het regime, maar vooral tegen het verlies van beloningen voor extra werk, tegen het gebrek aan voedsel en tegen het evidente feit dat hun levensomstandigheden er in het decennium na de oorlog niet echt op vooruit waren gegaan. De huishoudelijke apparaten die ze produceerden, konden ze bijvoorbeeld niet zelf kopen omdat die verplicht werden uitgevoerd naar de Sovjet-Unie.

De opstand werd hardhandig neergeslagen door het Poolse leger en Sovjetadviseurs. Omstreeks honderd mensen kwamen daarbij om en vele honderden werden gewond. Bij de zuiveringen die volgden, moesten ook veel kunstenaars en intellectuelen het ontgelden, omdat het regime hen beschouwde als het brein achter de opstand. Wie kon, vluchtte naar het buitenland. Wie dat niet kon, dook onder en deed er voorlopig het zwijgen toe.

Het grove geweld dat tegen de eigen bevolking was gebruikt, ging vele partijgetrouwen ook te ver, en dit leidde ertoe dat binnen de communistische partij de rol van Bierut was uitgespeeld. Hij trad af ten gunste van Władysław Gomułka, die gold als meer gematigd. De nieuwe leider beloofde inderdaad versoepeling van het regime en herstelde zonder verdere hulp van Moskou de rust in het land. Maar hoewel het tijdperk van het Stalinisme voorbij was, bleef de echte dooi uit, en een kwart eeuw lang mocht er in Polen met geen woord gerept worden over de gebeurtenissen in Poznań.

De vorig jaar overleden journalist, dichter en publicist Ryszard Kapuściński beschrijft in zijn Podróże z Herodotem (2004; vertaald als Reizen met Herodotus) het geestelijke klimaat tijdens de naoorlogse jaren in Polen. Dit klimaat mag men gerust paranoïde noemen. Zo paranoïde dat de intelligentsia oprecht vreesde dat na Stalin een tiran zou kunnen opstaan die de duimschroeven nog harder zou aandraaien. Van zo'n scenario waren immers in de klassieke literatuur voorbeelden te over! Het sprak

[p. 32]

in deze jaren al even vanzelf dat elke tekst die niet rechtstreeks van de overheid kwam een verborgen bedoeling had. Bij elke zin, nee bij elk woord vroeg iedereen - van de machthebbers tot de heimelijke oppositie - zich heimelijke af wat de schrijver eigenlijk wilde zeggen.

De combinatie van paranoia en angst voor wat mogelijk na Stalin zou komen, veronderstelt Kapuściński, moet de reden geweest zijn dat de Poolse vertaling van Herodotus' Historiën jarenlang op de plank bleef liggen en pas in 1955 in druk verscheen. Zowel de autoriteiten als de intelligentsia waren er vast van overtuigd dat in het vijfde boek van de Historiën, hoewel dit in de vijfde eeuw voor Christus was geschreven, een duidelijke toespeling stond op het naoorlogse Polen. Herodotus vertelt van een tiran die dertig jaar aan het bewind is geweest. Na zijn dood denkt iedereen van zijn wreedheden verlost te zijn, maar dan komt zijn zoon aan de macht en die blijkt nog bloeddorstiger.

Deze anekdote was voldoende reden om de Poolse vertaling niet te drukken, want vertaler, uitgever en drukker wisten maar al te goed welke sancties er stonden op het publiceren van een dergelijke subversieve tekst. Ondertussen kende geen enkele student meer Grieks, want in de oorlog waren de scholen gesloten geweest en onder het communisme mochten alleen kinderen van boeren en arbeiders naar de universiteit. Toen Kapuściński in 1951 geschiedenis ging studeren, hoorde hij pas voor het eerst van het bestaan van Herodotus en diens Historiën, zonder dat het boek verkrijgbaar was.

De ironie - of tragiek - van de geschiedenis wil dat juist de iets ouderen onder de Poolse intellectuelen die na de opstand van Poznań in 1956 zo hard werden aangepakt - de generatie van mensen zoals Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert en Wisława Szymborska - aanvankelijk veelal vol overtuiging het communisme hadden aangehangen. In de jaren voor en vlak na de oorlog vormde dat communisme in de ogen van de geletterde elite immers aan Polen een moderne mogelijkheid zich te ontdoen van het feodale verleden waarin het land eeuwenlang een willoos slagveld was geweest voor de krachtmeting tussen het Duitse keizerrijk en het Russische tsarenrijk. Het marxisme bood eindelijk een eigen, autonoom toekomstideaal en een nieuw elan.

Toen men de deconfiture van de eigen idealen onder ogen moest zien, was het gelag bijzonder hard: er restte niets dan de vlucht naar buiten of de vlucht naar binnen. De econoom, filoloog, schrijver en dichter Zbigniew Herbert (1924-1998) vluchtte naar buiten. Hij was al in 1949 uit de stalinistische Poolse Schrijversbond gestapt, maar bleef aanvankelijk wel in staat de communistische dictatuur in zijn land (al dan niet verhuld) te bekritiseren in tijdschriften die door de nog altijd machtige en betrekkelijk onschendbare katholieke kerk werden uitgegeven. In de jaren vijftig groeide hij langzaam maar zeker uit tot een van de belangrijkste Poolse ‘man of letters’. Doorslaggevend was dat het hem lukte toestemming te krijgen voor buitenlandse reizen. Tijdens zijn talrijke lange verblijven in het buitenland verwoordde Herbert sindsdien zijn kritiek op de machthebbers in zijn vaderland steeds luider, hoewel hij desondanks zijn Poolse paspoort steeds bleef vernieuwen, want hij wilde koste wat kost geen émigré worden. Zijn werk, onder meer voor in het tijdschrift Kultura, dat in Parijs door een groepje Poolse dissidenten werd gemaakt, zorgde ervoor dat hij uiteindelijk na de val van de muur als een morele en intellectuele held kon terugkeren naar zijn geboorteland.

Czesław Miłosz (1911-2004) was al in 1951 naar buiten gevlucht toen hij als cultureel attaché politiek asiel aanvroeg in Frankrijk. Twee jaar later publiceerde hij zijn fameuze Zniewolony umysł (‘De geknechte geest’), waarin hij de ambivalente positie van intellectuelen onder een totalitair regime met huiveringwekkende scherpte in beeld brengt. Vanaf 1960 zou hij vanuit de Verenigde Staten als hoogleraar Slavische talen aan de universiteit van Berkeley zijn vaderland met niet aflatende felheid blijven becommentariëren. Hij werd een lieveling van de conservatieve gemeenschap, hoewel sommigen ook wel volhouden dat deze in Litouwen geboren Pool in zekere zin het communisme als ideologie altijd trouw

[p. 33]

bleef. Pas toen hij in 1980 de Nobelprijs voor Literatuur ontving, kreeg hij voor het eerst meer bekendheid in Polen (waar zijn werk altijd verboden was geweest). Na de val van de muur verdeelde hij zijn tijd tussen zijn oude en nieuwe vaderland. Na zijn dood in 2004 werd Miłosz als Poolse held bijgezet in de oude Skałka-kerk in Krakau.

Andere Poolse schrijvers kozen ervoor naar binnen te vluchten. Dat gold bijvoorbeeld voor Wisława Szymborska (1923), een communiste van het eerste uur. Zij was een bewonderaar van Lenin die na de oorlog pro-Stalin petities ondertekende, in 1952 debuteerde met communistische poëzie waarin arbeiders werden verheerlijkt en die in nog in 1953 nog deelnam aan de lastercampagne tegen roomskatholieke priesters uit Krakau, die dat uiteindelijk met de doodstraf moesten bekopen. Blijkbaar was zij niet uit het veld geslagen toen haar eerste bundel met poëzie in 1949 door de censor werd verboden als ‘niet strokend met de socialistische vereisten’.

De gebeurtenissen in 1956 openden echter Szymborska's ogen, en net als haar generatiegenoot Herbert zwoer ze het communisme af, maar dan langzaam, onopvallend, zonder haar partijlidmaatschap op te geven (dat zou ze pas in 1966 doen). En dat het afscheid langzaam en paradoxaal verliep, blijkt uit alles. Hoewel

[p. 34]

Szymborska al in 1957 vriendschap sloot met Jerzy Giedroyc, de redacteur van het in Parijs uitgegeven oppositietijdschrift Kultura, waar ze net als Herbert in publiceerde, onderschreef ze nog in 1964 de door de communistische partij geïnitieerde protestbrief in The Times tegen intellectuelen die vrijheid van meningsuiting in Polen eisten. De vlucht naar binnen betekende wel dat zij politiek steeds stiller werd, en zich volledig verschool achter haar kleine oeuvre van uiteindelijk zo'n 250 gedichten.

Maar de vlucht naar binnen bood Szymborska ook de gelegenheid in Polen te blijven functioneren en zich in haar eigen tempo los te maken van haar stalinistische verleden. Ze gaf in 1957 haar nieuwe visitekaartje af met haar beroemde gedicht Een nooit ondernomen Himalaya-expeditie. Daarin roept ze de verschrikkelijke sneeuwman Yeti toe, in wie men Stalin kon herkennen:

Yeti, niet misdaden alleen
zijn bij ons mogelijk.
Yeti, niet elk woord
veroordeelt ter dood.

De hoop is ons erfgoed -
de gave te vergeten.
Je zult zien hoe we
kinderen baren in de ruïnes.

Szymborska zocht uiteindelijk beschutting in de opvatting dat dictaturen tijdelijke ontsporingen, toevalligheden van ons bestaan in het licht van de eeuwigheid. In haar gedichten bleef zij zelf onzichtbaar, ook al beschreef ze de dagelijkse werkelijkheid met al zijn kleine incidenten en ontmoetingen. Zij zorgde dat geen enkele uitspraak als haar persoonlijke kritiek op het regime kon worden opgevat. Toen Jean-Paul Sartre begin jaren zeventig eens in Polen op bezoek was en de Poolse dichters en schrijvers op het hart drukte zich toch vooral op Moskou te blijven richten, hield zij wijselijk haar mond en knikte hem vriendelijk glimlachend toe.

In Polen was men openlijk verbaasd toen Szymborska in 1996 de Nobelprijs voor literatuur kreeg. Niet dat men het haar niet gunde, want ondanks haar kleine oeuvre was ze razend populair. Maar de Polen hadden toch gedacht dat na Miłosz eerst Zbigniew Herbert die prijs had moeten krijgen. Hij was door de jaren heen hun morele kompas geweest. De Muur was nu gevallen, het communisme was voorbij, Herbert woonde weer in Polen en was er fysiek slecht aan toe door de behoeftige omstandigheden waarin hij jarenlang had geleefd. En nog steeds ageerde hij tegen onrecht en wantoestanden.

Hij leefde zelfs in onmin met Miłosz, die vanuit Californië afvallige communisten ‘mensen zonder echte overtuiging’ had genoemd. En Szymborska had zichzelf intussen zo onzichtbaar gemaakt, dat ze er niet eens echt blij mee leek. Het betekende maar publiciteit, en daar hield ze niet van.

Wie haar werk leest, beseft echter dat de vlucht naar binnen haar tot het punt bracht waar ze de werkelijkheid kon vangen in poëzie en de poëzie als vanzelf werkelijkheid werd. Dit is goed te zien in haar laatste bundel, Dubbele punt (2005), waarin alle thema's van Szymborska aanwezig zijn: de toevalligheid van het bestaan, de onaangedane natuur, de vergeefsheid van al ons streven, de kleinheid van de mens in het grote universum. Op het eerste gezicht is er weer niets aan de hand, maar tegen de achtergrond van de afgelopen zeventig jaar prikt de bittere Poolse geschiedenis er toch scherp doorheen. In Monoloog van een in de geschiedenis verstrikte hond is ze zelfs bijzonder expliciet. Een hond vertelt in dat gedicht over zijn baasje (in wie Hitler als de ultieme tiran moeiteloos te herkennen valt):

Op anderen was hij vaak en luidruchtig boos.
Hij gromde tegen ze, blafte
rende van muur tot muur.
Ik denk dat hij alleen van mij hield
en verder van niemand, nooit.
[...]
Wat hem daar hield, in de dalen, ik weet het niet.
Maar ik denk dringende zaken,
minstens zo dringend
als voor mij het vechten met katten
en met alles wat onnodig beweegt.

Misschien nog wel meer dan menig lezer bevroedt, is die recente Poolse geschiedenis in dit werk aanwezig. Neem het gedicht De oude

[p. 35]

professor met het vers ‘Ik vroeg hem naar zijn oude vrienden, of hij die nog had.’ Als antwoord geeft de oude professor dan een opsomming van vrienden die je nauwelijks vrienden kunt noemen:

Een paar van mijn voormalige assistenten,
die ook alweer voormalige assistenten hebben,
juffrouw Ludmiła, die in huis de baas is,
iemand heel nabij, maar dan wel in het buitenland,
twee dames uit de bibliotheek, beide met een glimlach,
kleine Grés van de overkant en Marcus Aurelius,
antwoordde hij.

Iemand heel nabij, maar dan wel in het buitenland; Marcus Aurelius - over wie Zbigniew Herbert zo uitvoerig had geschreven, en via hem alle generatiegenoten zoals ook Czeslaw Miłosz. Die terloopse opmerking over de Romeinse keizer wijst terug naar het begin van het gedicht:

Ik vroeg hem naar de tijd van vroeger,
toen we nog jong waren,
naïef, gedreven, dom, onvoorbereid.

Mevrouw Szymborska steekt graag een sigaret op en vindt het leuk om collages te maken van oude ansichtkaarten, zegt ze tegen iedereen die haar komt interviewen. Het Zweedse Nobelcomité wist wel beter. In haar werk ontmoeten vluchtelingen van een intellectuele generatie elkaar in de moed om niet te zwijgen.