Hollands Maandblad. Jaargang 2008 (722-733)

[p. 28]

Het pianoproza van Satie
Speel ‘droog als een koekoek’ en ‘licht als een ei’
door Hans Hogenkamp

In 1913 wijdde Erik Satie een korte driedelige pianosuite aan zeekomkommers. Nu ja, de titel van het stuk was Embryons Desséchés (‘Opgedroogde embryo's’), maar boven het eerste deel krabbelde hij: ‘Onwetenden noemen haar de “zeekomkommer”. De Holothuria klimt gewoonlijk op stenen en rotsen. Net als de kat spint de Holothuria, bovendien scheidt hij een walgelijke, zijdeachtige draad af. Licht lijkt hem te hinderen. Ik heb een Holothuria gezien in de baai van St. Malo.’

Dan volgt het notenschrift. Al snel hoor je de zeekomkommer spinnen in een tremolofiguur van zestiende noten. ‘Petit ronron’ (Klein gespin), schrijft Satie er voor de duidelijkheid bij. Daarna klinkt de melodie van ‘Mon rocher de St. Malo’, destijds een bekend liedje, en ook dit muzikale citaat wordt gemarkeerd met een tekstje, en wel: ‘Quel joli rocher!’ Verder zijn er bij dit stuk zinnetjes te lezen die het karakter hebben van sfeertekening of een spontane ingeving (‘Je n'ai pas de tabac. Heureusement, je ne fume pas’) en geeft Satie cryptische aanwijzingen hoe een bepaalde passage gespeeld dient te worden, zoals ‘Comme un rossignol qui aurait mal aux dents’ (Als een nachtegaal met kiespijn).

Satie had overigens geen hoge pet op van de nachtegaal. In zijn tussen 1912 en 1914 gepubliceerde collectie fragmenten en essays Mémoires d'un amnésique (‘Mémoires van een vergeetal’) schrijft hij: ‘Wat de nachtegaal betreft, die altijd geroemd wordt om zijn muzikale kennis, daarover haalt de meest onwetende van zijn toehoorders de schouders op. Niet alleen is zijn stem onvast, maar hij bezit geen enkele kennis, noch van de sleutels, noch van de tonaliteit, noch van de modaliteit, noch van de maat. Is hij misschien begaafd? Het is mogelijk; het is zelfs zeker. Maar men kan verklaren dat zijn artistieke cultuur niet overeenkomt met zijn natuurlijke gaven, en dat die stem, waarop hij zo trots is, op zichzelf slechts een zeer inferieur en nutteloos instrument is.’

Interessant, maar dit maakt het niet eenvoudiger voor een pianist om de klank te produceren van een nachtegaal met kiespijn. En datzelfde geldt voor veel andere muziekaanwijzingen van Satie, zoals ‘Fatigué’, ‘Plus loin’, ‘Plein de subtilité, si vous m'en croyez’, ‘Un peut cuit’, ‘Sec comme un coucou’ en ‘Léger comme un oeuf’. Zeker is wel dat ze een stuk spannender zijn dan de al te vaak zielloze muzikale instructies zoals ‘Allegro con brio’, ‘Andante espressivo’ of ‘Largo maestoso’. Daarmee vergeleken zijn Satie's wenken een verademing en openen ze deuren naar onbetreden muzikaal terrein. In zijn latere werken groeien de partituuraanwijzingen zelfs uit tot absurdistische, raadselachtige zinnen. Soms vormen die zinnen tezamen iets dat lijkt op een kleine vertelling of een gedicht, soms zijn het wetenswaardigheden die de componist even kwijt wilde. Dat hij het stuk op een lege maag had geschreven. Of dat hij een zeekomkommer had gezien.

Die suite over de zeekomkommers was mijn eerste kennismaking met een bijzondere stijlperiode in het oeuvre van Satie. In de jaren 1912 tot en met 1914 bleek hij negen soortgelijke suites te hebben gemaakt; muzikale miniaturen die opvallen door de bijschriften vol verbeeldingskracht en scherts. Net als in Embryons Desséchés bevatten de partituren teksten ter inleiding, excentrieke speelaanwijzingen of associaties, en teksten ter duiding van muzikale effecten of citaten. Veel citaten zijn voor ons nu moeilijk te herkennen omdat het gaat om fragmenten uit kinderliedjes, volkswijsjes

[p. 29]

of operettes uit zijn tijd, maar af en toe citeert Satie ook bekende klassieke melodieën. In het tweede deel van Embryons Desséchés (als tijdens een familiereünie alle zeekomkommers beginnen te huilen), herkent iedereen de dromerige passage uit de treurmars van Chopin, hoewel Satie er zelf gekscherend bijschreef: ‘Citation de la célèbre Mazurka de Schubert.’

Niet altijd zijn de aanwijzingen een overbodige luxe. In de suite Croquis et Agaceries d'un gros bonhomme en bois (‘Schetsen en verleidingen van een dikke houten goedzak’) uit 1913 geeft Satie ergens de aanwijzing ‘Très Turc’. Pas na zijn dood ontdekten partituurvorsers dat er een citaat uit de beroemde Turkse Mars van Mozart in de passage zat verstopt, onherkenbaar voor het oor omdat hij door afwijkende maat en harmonieën volkomen uit zijn verband is gerukt.

Soms werpen de citaten zelfs een heel ander licht op de muziek. Het derde deeltje van Descriptions Automatiques (1913) is getiteld ‘Sur une Lanterne’, en die lantaarn is minder onschuldig dan de rustig voortkabbelende muziek doet vermoeden. De geciteerde melodie blijkt bij goed luisteren van La Carmagnole, het sarcastische antiroyalistische lied dat tijdens de Franse Revolutie triomfantelijk werd gezonden na de bloedige bestorming van de Tuilerieën en ook als straf moest worden aangeheven door gevangen genomen vijanden van de revolutie, zoals aristocraten en de clerus, niet zelden voordat ze aan lantaarnpalen werden opgehangen.

De zonderlingste notitie van Satie staat wellicht bij het zonderlinge stuk Vexations uit 1893. Het betreft een partituurtje van één pagina, maar het bijschrijft blaast de compositie op tot enorme proporties: ‘Om dit stuk 840 keer achter elkaar te spelen, wordt het aangeraden om zich voor te bereiden, in diepste stilte, met ernstige onbeweeglijkheid.’ Hoewel Satie dus niet beweert dat het stuk daadwerkelijk 840 keer achtereen gespeeld dient te worden, hebben sommigen er later voor gekozen de aanwijzing wel zo op te vatten. De eerste uitvoering die de 840 keer haalde, vond plaats op 9 september 1963 in New York, door een groep pianisten (onder wie organisator John Cage). Ook al vanwege de tempoaanduiding bij het stuk ‘Très Lent’ duurde het concert 18 uur en 12 minuten (slechts één toehoorder hield het de gehele voorstelling vol). Afgezien van de onbewezen claim van de pianist Richard Davis Hames dat hij in 1958 op dertienjarige leeftijd het stuk helemaal had gespeeld, vond de eerste geslaagde solo-uitvoering in oktober 1967 plaats te Londen door Richard Toop die er 24 uur over deed. In 1969 werd een uitvoering in Australië na 17 uur afgebroken omdat de pianist naar het ziekenhuis moest worden afgevoerd. In de jaren zeventig werd het stuk diverse malen uitgevoerd, maar meer dan eens afgebroken na enkele uren omdat het publiek dan wel de pianisten wegliepen. Satie had zich er ongetwijfeld vrolijk om gemaakt - niet voor niets is titel van het stuk Vexations, ofwel ‘kwellingen’ dan wel ‘vernederingen’.

Behalve de muziekaanwijzingen schreef Satie op de partituren dikwijls het jaar van compositie, en zelfs in een enkel het adres waar het stuk werd voltooid. Zo trof ik op de partituur van een vroeg werk de notitie ‘6 Rue Cortot’. Tijdens een bezoek aan Parijs ben ik er nog gaan kijken. De straat bevind zich op Montmartre, vlak achter de Sacré Coeur, die in Saties tijd nog volop in aanbouw was. Nu is het een rustig, hellend straatje met veel groen. Nummer 6 was een vrijstaand huis; boven de deur hing een plaquette met daarop de jaartallen van de periode waarin Satie hier woonde bij een hospita: 1890-1898.

Het kamertje links naast de voordeur was van hem. Ik bedwong de neiging naar binnen te gluren; veel meer dan een wasmachine zou er waarschijnlijk niet te zien zijn. Het kamertje waar Satie woonde was namelijk zo klein dat er alleen een bed in paste, dat verhinderde dat de deur volledig open kon. Het bed deed afwisselend dienst als slaapplaats, schrijftafel en ‘hoogaltaar’ van de door Satie (waarschijnlijk bij wijze van grap) opgerichte ‘Eglise Metropolitaine’ waarvan hijzelf ‘hogepriester’ was. Ook was Satie in die tijd lid van de door schrijver Stanislas de Guaita opgerichte Rozenkruisers. Voor die mystieke sekte schreef hij in zijn jaren aan de Rue Cortot allerlei ceremoniële stukken voor initiatieriten en derge-

[p. 30]

lijke. De muziek is niet om aan te horen. Voor wie zichzelf en de buren wil martelen: ze staan op een cd-set met het ‘OEuvre complet pour piano’ van Satie, waarschijnlijk alleen omdat compleet nu eenmaal compleet is.

Aanvankelijk bewoonde Satie trouwens een ruimere kamer in het pand aan de Rue Cortot, maar geldzorgen dwongen hem te verhuizen naar het hok op de begane grond, waar hij twintig frank per kwartaal voor betaalde. In 1898 kon hij ook dat niet meer opbrengen en verhuisde hij naar de afgelegen voorstad Arceuil. Iedere dag ging hij - met in zijn binnenzak een hamer tegen het geboefte - te voet naar Montmartre, waar hij piano speelde in een café. Het was een afstand van vijftien kilometer, die hem met name bij warm weer zwaar viel. Satie droeg altijd een pak van grijs fluweel, waarvan hij twaalf identieke exemplaren bezat, en met een exemplaar uit zijn omvangrijke verzameling paraplu's beschermde hij zich tegen het zonlicht.

Net als de zeekomkommer had Satie een hekel aan de zon, ‘die gele bruut die de kroppen sla van hulpeloze boeren verzengt. Hij zich zou moeten schamen.’ Aan een vriendin schreef hij op een briefkaart: ‘Waarde mevrouw. De zon is uit Arceuil vertrokken. Hij gaat zich ergens anders koken. Wat een figuur! De wind is hier nu enige dagen. Hij komt zomaar even langs. Het is verbazingwekkend hoe sterk hij is geworden voor zijn leeftijd...’

Het is een typische Satie-tekst, die zo bij een van zijn pianostukken had kunnen staan. Vanaf 1913 worden die muziekteksten trouwens steeds uitgebreider en narratiever, zoals bij het stuk Chez le marchand d'or: ‘Hij streelt zijn goud. Hij bedelft het met kussen. Hij knuffelt een oude zak. Hij stopt tienduizend goudstukken in zijn mond. Hij pakt een goudstuk en praat er zachtjes tegen. Hij doet baldadig. Hij is zo blij als een koning. Hij wentelt zich in een koffer met zijn gezicht naar beneden. Hij komt er helemaal stijf uit.’

In een van de laatste suites, Heures Séculaires et Instantanées (‘Eeuwenoude en Onmiddellijke tijdstippen’) uit 1914, mondt Satie's pianoproza zelfs uit in een ronduit surrealistische beschouwing: ‘Dit deel van de wereld wordt bewoond door slechts één man: een neger. Hij verveelt zich zo dat hij zich dood lacht. De schaduw van de duizendjarige bomen wijst 9u.17 aan. Kikkers roepen elkaar bij naam. Om beter te denken houdt de neger zijn kleine hersenen in zijn rechterhand, zijn vingers gespreid. Van ver lijkt hij op een zekere fysioloog. Vier naamloze slangen boeien hem, hangend aan de slippen van zijn door neerslachtigheid en eenzaamheid vormeloos geworden uniform. Aan de oever van de rivier wast een mangrove langzaam zijn wortels, weerzinwekkend vuil. Dit is niet de tijd voor het minnespel.’

Op dit moment lijkt Satie te beseffen dat zijn teksten op eigen benen zouden kunnen staan en aan zijn compositie dreigen te ontsnappen, maar dat is uitdrukkelijk niet de bedoeling. In de kantlijn schrijft hij: ‘Aan een ieder. Ik verbied het hardop lezen van de tekst gedurende de muzikale uitvoering. Elke overtreding zal leiden tot mijn oprechte minachting ten aanzien van de onbeschaamde. Er zullen geen uitzonderingen worden gemaakt.’ Moderne pianisten hebben dit verbod wel omzeild door tijdens de uitvoering gebruik te maken van PowerPoint-presentaties van de teksten op projectieschermen.

Satie kon goed pianospelen (dat hij het conservatorium niet afmaakte, had vooral te maken met zijn onverbeterlijke drang ruzie te maken met zijn leermeesters die hij beschouwde als betweters en parvenu's), maar zijn talent volstond niet voor een carrière als concerterend pianist. Een groot deel van zijn leven verdiende hij zijn geld als barpianist in de Auberge du Clou, een destijds behoorlijk hip etablissement aan de voet van Montmartre.

De Auberge du Clou drijft nu vooral op de vergane glorie van de periode 1900-1914, toen behalve Satie ook Pablo Picasso, Henry Toulouse-Lautrec, Jean Cocteau en Claude Débussy hier regelmatig kwamen. Débussy was een goede vriend van Satie, hoewel hij hem eens ‘gebrek aan vorm’ verweet. Als weerwoord componeerde Satie in 1903 ‘Drie peervormige stukken’ voor piano à quatre mains (Trois Morceaux en Forme de Poire). Om de vorm te perfectioneren worden de stukken voorafgegaan door twee voorspelen getiteld ‘Een manier om te beginnen’ en ‘Meer van

[p. 31]

hetzelfde’, en wordt de cyclus afgesloten met twee naspelen (‘Bovendien’ en ‘Herhaling’).

Satie verdiende niet veel met spelen, en sleet vrijwel zijn hele leven in armoede. Wellicht had dit ook te maken met zijn hartgrondige minachting voor geld. Een bekende anekdote is dat uitgever Lucien Vogel ooit aan Stravinsky vroeg om muziek te schrijven bij een collectie tekeningen van Charles Martin, maar dat deze weigerde omdat hij de vergoeding te laag vond. Vogel bood vervolgens de opdracht aan Satie, maar tegen een nog lagere vergoeding. ‘Monsieur Le Pauvre’ weigerde aanvankelijk ook, maar om een andere reden: hij vond de aangeboden som ‘pure verkwisting’. Pas toen Vogel het bedrag halveerde, accepteerde Satie de opdracht.

Het resultaat was de unieke bundel Sports et Divertissements (1914), waarvan twintig vormen van aristocratisch vermaak het onderwerp vormen, zoals zeilen, paardenrennen en tennis. Op de rechterpagina staan de tekeningen van Charles Martin, op de linker het notenschrift, dat prachtig door Satie zelf is gekalligrafeerd en met zijn humoristische teksten is opgeluisterd. De eerste uitgave (vanwege de Eerste Wereldoorlog pas in 1923 verschenen) mat bijna een halve meter in het vierkant, zodat iedereen die rond de piano was geschaard alles goed kon zien.

In de inleiding bij Sports et Divertissements (die hij opdroeg aan ‘ceux qui ne m'aiment pas’) schrijft Satie: ‘Dit album behelst twee kunstvormen: tekeningen en muziek. De eerste bestaan uit lijntjes, grappige lijntjes. De tweede bestaat uit zwarte bolletjes. Deze twee delen samen vormen een album.’ Opvallend is dat hij de derde kunstvorm onvermeld laat, namelijk het proza met de aanwijzingen dat ook bij deze composities volop aanwezig is.

Zo bevat de bundel het stukje ‘Tango’ dat volgens het bijschrift ‘Zeer verveeld’ moet worden uitgevoerd en oneindig vaak herhaald dient te worden (‘Perpétuel’). Links op de bijbehorende tekening met dansende paren is een wanhopig kijkende (en sterk op Satie lijkende) pianist te zien. Bij mijn weten zijn er, in tegenstelling tot de Vexations, nooit pogingen ondernomen deze aanwijzing letterlijk op te vatten.