Hollands Maandblad. Jaargang 2008 (722-733)

[p. 5]

Wij mensen komen net kijken, en we staan zowel op benen als op sterven
door Hugo Brandt Corstius

Op dinsdag 12 mei 1953 deed ik mijn mondeling eindexamen biologie. Mijn leraar J.C. van der Steen, met wie ik zes jaar overhoop had gelegen, had mij beloofd dat ik een onvoldoende zou krijgen. Ik vond dat niet erg, want lager dan een vier hoefde het niet te worden ook al had ik bij de biologielessen nooit opgelet en had ik nooit een biologisch schoolboek ingekeken. Met een vier zou ik toch nog voor mijn eindexamen slagen en de stad Utrecht voor altijd mogen verlaten, omdat ik mijn ouders had wijsgemaakt dat je in Utrecht niet behoorlijk wiskunde kon studeren.

Deed ik aan studie van de natuur? Enkele jaren daarvoor had ik mij laten overhalen om op een zondagochtend heel vroeg naar buiten te gaan met een clubje jongens en meisjes - in die tijd, halverwege de twintigste eeuw, was dat en meisjes iets heel bijzonders: jongens en meisjes hadden apart gymnastiek en je mocht zelfs niet gemengd zwemmen in het zwembad Tim in de Kromme Rijn. Dus zwommen we liever in de Kromme Rijn zelve, waar je ook nog de kans had om een waterrat te bewonderen.

Meisjes en jongens mochten zonder volwassen toezicht leden worden van de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie, de njn. Ze liepen de hele morgen in de lucht te koekeloeren en over vogelnamen te ouwehoeren. Ik ging voorover liggen om alle over de grond kruipende insecten te beloeren. Dat vonden ze belachelijk en ik vond hun vogelgestaar precies zo belachelijk. Vogels zijn net mannequins. Ze zijn beroepsmatig prachtig, maar ze doen net of ze niet in de gaten hebben dat de mensen die naar ze staan te staren ze ontzettend mooi vinden.

Na dat mislukte experiment met collectief de natuur bestuderen troostte ik mij thuis met Apen en hoefdieren en andere albums van Verkade, en met de boeken van Jack London en Hugh Lofting over spannende beesten die je in Nederland nooit ziet. Wij hadden thuis kat noch hond, mijn moeder sloeg alle muggen en vliegen dood, en wij aten geen vlees of vis. Een keer ging ik naar Artis in Amsterdam. Deed me denken aan een gevangenis. Ik liep wel vaak over het paadje langs de Kromme Rijn en bekeek daar de wurmen, vlinders, kikkers en mieren. Toen ik in 1945 als straf voor de heerlijke Hongerwinter de hele zomer in een kinderhuis in Flims in het Zwitserse Graubünden moest doorbrengen, viel het mij op hoe de insecten daar in Zwitserland er heel anders uitzagen, exotisch en soms zelfs angstaanjagend.

Mijn biologieleraar Van der Steen gaf aan de Utrechtse universiteit les in het les geven in Natuurlijke Historie, oftewel ‘Natte His’, op de middelbare scholen. Misschien om uit te vinden hoe je dat als leraar niet moest doen, gaf hij - vond ik - afschuwelijk les. Dat was trouwens mijn onbescheiden oordeel over bijna alle leraren van het Utrechts Stedelijk Gymnasium. Zelfben ik in 1960 een half jaar wiskundeleraar op een Amsterdams Lyceum geweest en dat deed ik op zijn minst even verschrikkelijk. Leraar zijn in een vak waar je zelf reuze enthousiast over bent, en waar je ook heimelijk meent een genie in te zijn, is nu eenmaal een frustrerend beroep wanneer meer dan de helft van je leerlingen er zich geen barst voor interesseert.

[p. 6]

Het enige wat ik van mijn biologieleraar heb geleerd, was hoe je, volgens hem, in de wetenschap rijtjes, onderrijtjes en nog diepere onderverdelingen moest aangeven: de eerste verdeling met de gewone Arabische getallen 1, 2, 3..., de volgende onderverdeling met de gewone Latijnse letters a, b, c..., de daaropvolgende subonderverdeling met de Romeinse getallen i, ii, iii..., en, als er nog een diepere onderonderverdeling van diersoorten, huidlagen of vlinders was, met de Griekse letters α, β, γ. Ludwig Wittgenstein leerde mij later dat je beter steeds met nieuwe rijtjes getallen met puntjes ertussen kunt werken, totdat je bij 6.5.4 bent.

Ik beweer nu wel dat Van der Steen een slechte biologieleraar was, maar laat ik beginnen met te zeggen dat ik een slechte, ja misdadig slechte, ja misdadige, gymnasiumleerling was, in alle vakken behalve tekenen, hardlopen en Nederlands. Ik bracht zes jaar lang meer tijd op de gang door dan in de klas. Ik maakte nooit huiswerk en liet al mijn schoolboeken en schriften in mijn klaskastje liggen. Een Alkmaarse biologieleraar heeft eens een aanwijsstok op mijn rug kapotgeslagen. Toen we in de tweede klas met klassiek Grieks begonnen, vond ik dat je Grieks met gewone moderne letters moest schrijven. We schrijven Latijn toch ook niet met die stomme Latijnse letters van de Romeinen?

Laat ik niet afdwalen. Ik wist dat ik voor biologie op mijn eindexamen een onvoldoende zou krijgen, maar ik wilde mijn best doen om met handig geklets tenminste een vier te halen.

In die tijd zat er bij de mondelinge eindexamens van het gymnasium een ‘gecommitteerde’. Dat was een geleerd persoon die een weekje in een provinciestad als Utrecht in de watten van Hotel Pays-Bas werd gelegd en die moest controleren of de leraren eerlijk waren. Dat wilde natuurlijk zeggen: of die leraren niet zo vals waren om hoge examencijfers aan leerlingen te geven in ruil voor fooien van rijke ouders. Dat een gecommitteerde ook wel eens voor een hoger cijfer kon pleiten, dat had ik nooit gehoord.

Mijn biologiegecommitteerde bleek een imposante heer. Later hoorde ik dat hij Slijper heette en dat hij hoogleraar Zoölogie was aan de Gemeente Universiteit van Amsterdam. Mijn leraar had een model neergezet van de mensenhuid, een soort naaidoos waar je drie of vier verschillende lagen in zichtbaar kon maken door hem naar boven open te trekken. ‘O jee,’ dacht ik, ‘Hoe heten al die lagen? Waar dienen ze voor? Van welk dier is die huid? Of zou het echt de huid van een mens moeten voorstellen?’

Voordat mijn leraar iets had kunnen zeggen brandde de nogal dikke gecommitteerde met een loodzware stem los: ‘Is een dikke huid beter dan een dunne?’

Ik antwoordde: ‘Beter? Ik vind een dunne huid mooier dan een dikke, bij meisjes.’

‘Aha, dus het gaat om de schoonheid?’

‘Ja, daarmee bevorder je de voortplanting, dus dat is goed voor de diersoort.’

‘Welke diersoort vind jij het mooist?’

‘De walvis, stond vorige week een plaatje van in de krant. Hij lag dood op een schip. Zo enorm groot en dood en toch zo soepel. Heel wat mooier dan een olifant.’

‘Denk je dat een walvis ook lekkerder is om te eten dan een olifant?’

‘Geen idee, wij eten thuis geen vlees.’

‘Wat idioot! Alle dieren eten toch vlees. Jij bent toch ook een dier. Eén enkele walvis geeft drieduizend mensen een voedzame maaltijd, terwijl anders ieder mens een harinkje moet eten en ze nog honger hebben nadat er drieduizend haringen achter hun lippen gesneuveld zijn.’

‘Eet een walvis drieduizend haringen in één hap?’

Zo herinner ik mij het begin van ons gesprek, maar dat is natuurlijk puur verzonnen. Feit is wel dat ik het een spannend en amusant gesprek vond. Ik stotterde in die tijd zwaar, maar als ik een interessant gesprek voerde, had ik daar de tijd niet voor.

De twintig minuten van het mondeling examen waren zo om. Mijn leraar had geen woord kunnen inbrengen. Hij was kwaad. Wat voor cijfer zouden die twee mij gaan geven?

Het antwoord kwam een paar dagen later. Ik had mij verheugd op hoge cijfers voor algebra, stereometrie, gonio & analytische meet-

[p. 7]

kunde, maar ik herinner mij nu alleen nog wat ik voor biologie kreeg: een tien.

Kort daarna werd het systeem van gecommitteerden bij de gymnasiale eindexamens afgeschaft.

‘Ga je nou biologie studeren?’ vroeg mijn vader.

Ik peinsde er niet over, al wou ik wel in Amsterdam gaan studeren, waar professor Slijper Zoölogie gaf, en waar ik trouwens met Dick Hillenius verrukkelijke gesprekken over evolutie en schildpadden ging voeren, waar hij een boekje over Darwin aan dankte. Ik koos ervoor om in Amsterdam wiskunde te gaan studeren, want bij dat vak hoef je nooit iets uit je hoofd te leren. Dat je bij de wiskundestudie ook les in computerprogrammeren kon krijgen, van de geniale hoogleraar Aad van Wijn-

[p. 8]

gaarden, dat wist ik toen nog niet. Ik had nog nooit een computer gezien.

Trouwens: de computerprogramma's, die we onder leiding van Van Wijngaarden gingen schrijven, konden op geen computer ter wereld afgedraaid worden. Doet me denken aan het bezoek dat ik tien jaar later aan Moskou bracht, bij een unesco-conferentie. Op een mathematisch instituut voerde ik interessante gesprekken met twee jongens die net als ik een programma hadden geschreven dat een directe rede, zoals ‘God zei mij: “Ik zegen je”’, omzette in de indirecte rede ‘God zei mij dat hij mij zegende’. Ik ontdekte een minuscuul programmeerfoutje. Ze gaven het direct toe en verbeterden het. ‘Maar hoe heeft de computer dat dan kunnen draaien?’ vroeg ik. ‘Wij mogen maar één keertje per maand één nacht op een echte computer werken. De afdeling Wapens heeft op dit instituut altijd voorrang,’ was hun ootmoedig antwoord.

Het verhaal over mijn tien voor biologie heb ik vaak verteld en natuurlijk dachten mijn toehoorders altijd dat ik een opschepper was. ‘Ga naar het Ministerie van Onderwijs en vraag de eindexamencijfers uit 1953 op’, was dan steeds mijn antwoord, en nu weer. Dick Hillenius zei dat hij het aan Slijper zou vragen, maar hij deed het niet.

In 1964 verscheen het boek Reuzen en dwergen in het dierenrijk van professor Slijper, een fascinerend boek waarvan ik mij de slotpagina's goed herinner. Omdat het boek nog slechts antiquarisch te krijgen is, citeer ik die nu even:

‘Dat in de ontwikkeling van het leven op aarde het succes bij de kleine dieren is gelegen, mag tevens blijken uit de gegevens van de tabel die ons toont dat er ongeveer één miljoen diersoorten op aarde leeft en dat driekwart daarvan tot de Insecten behoort. Hun rijkdom aan soorten berust ongetwijfeld op het feit dat zij zo klein zijn dat zij in een oneindige verscheidenheid van milieu kunnen leven en daarbij niet gebonden zijn aan het water, zoals de Eencelligen of de Wormen. Hun succes blijkt verder uit het feit dat er op iedere vierkante kilometer van deze aarde evenveel Insecten leven als mensen op de hele aarde. En hun belang voor de levenshuishouding op deze aarde wordt onderstreept door het feit dat zij de helft van alle ziekten van de mens veroorzaken, een derde deel van zijn voedsel opeten, en dat zonder Insecten als bestuivers de mens, wat zijn plantaardig voedsel betreft, zou moeten leven van noten en granen.

Zo blijkt dus dat weliswaar de grote dieren zich als individu beter kunnen handhaven dan de kleine, maar dat op de lange duur het succes in dit leven niet aan de reuzen, maar aan de dwergen toevalt.

Een laatste vraag nog, een vraag die zich tussen de regels door al hier en daar heeft voorgedaan, een vraag die ons allen na aan het hart ligt: Hoe staat nu de mens ervoor? Is hij een reus of is hij een dwerg, en wat zullen daarvan de gevolgen zijn?

Hoewel hij met zijn gemiddelde van 70 kilo beslist niet tot de allergrootsten behoort, liggen de afmetingen van de mens toch beslist wel boven de middelmaat. Hij behoort in al zijn typische kenmerken tot de grote dieren en wij hebben reeds gezien dat dit hem belet te vliegen als een vogel en dat zijn prestaties als klimmer daardoor maar gering zijn. Wij hebben echter ook gezien dat door zijn afmetingen de ontwikkeling van het meest menselijke kenmerk, de cultuur, mogelijk werd gemaakt. Het is hier niet de plaats om uitvoerig op de algemene biologische aspecten van deze cultuur in te gaan. Elders (zie Slijper, 1952) heb ik echter reeds uiteengezet dat de biologische invloed van de cultuur min of meer hetzelfde is als die van de toename in grootte. Zij begunstigt het voortbestaan van het individu, maar zij verhaast het uitsterven van de soort. Wat dat betreft ziet het er dus, mede door zijn afmetingen, voor de mens op de lange duur niet zo rooskleurig uit.’

Toen ik die laatste pagina van Slijpers boek las, dacht ik twee dingen. Ten eerste: ik moet die publicatie van Slijper uit 1952 snel gaan lezen. En ten tweede vroeg ik mij af: zou Slijper met ‘de cultuur’ ook aan een uitvinding als de computer gedacht hebben? Die was in 1952 weinig bekend. Er stond er toen maar eentje in ons land, ik geloof in Delft.

Eerst even iets wat ik net in de krant las: het gemiddelde gewicht van een Nederlandse volwassene is nu 82 kilo. Dat betekent dus 12 kilo meer dan de 70 kilo waar Slijper vijfenveertig jaar geleden van sprak. Bestaat er een ander dier op aarde dat in een halve eeuw zo-

[p. 9]

veel zwaarder wordt? Dat dikke dier is ook acht centimeter langer geworden, maar enig rekenwerk toont aan dat hij (ik bedoel nu: de man, misschien niet de vrouw) in die vijftig jaar toch echt dikker is geworden.

Op maandag 25 februari 1952 hield Slijper in Amsterdam zijn inaugurale rede, die als volgt eindigde:

‘Met een zeer bescheiden schatting van anderhalf à één miljoen jaren voor het genus Homo hebben we dan toch nog altijd ongeveer een miljoen jaren voor de boeg, dat is 500 maal zo veel als er sedert het begin van onze jaartelling zijn verstreken. In die tijd kan er nog veel gebeuren, zouden zich zelfs nog wijzigingen in de menselijke bouw en levensverrichtingen kunnen voltrekken, waarvan wij

[p. 10]

ons met literaire of wetenschappelijke fantasie een beeld kunnen trachten te maken.

Maar uiteindelijk zal toch de mens van de aarde verdwijnen. Wij kunnen dit betreuren, maar wij kunnen er ons ook over verheugen. Want wie zich verdiept in de geheimen van de levende materie in het algemeen en in die van de evolutie in het bijzonder, die ervaart dat alle gebeuren op aarde geleid wordt door een Goddelijke macht en volgens een vastomschreven plan, dat wij in de beperktheid van onze blik nooit in haar geheel zullen kunnen omvatten. En wij kunnen dan ook uitsterven in de geruste zekerheid, dat wij een schakel hebben gevormd in dit grote plan en dat wij onze taak hebben vervuld naar onzen aard.’

Vijftig jaar later klinkt de goddelijke aanroep in deze slotwoorden enigszins ironisch. God zou ons mensen toch op de zesde dag in één keer geschapen hebben? Wat gaat hij doen als wij er niet meer zijn? Waarom heeft hij ons niet kleiner, en dus langer-voortbestaand, ontworpen? Is alles wat er gebeurt goed omdat God het laat gebeuren? Mogen we van God wel in evolutie geloven? Maar ik neem aan dat professor Slijper een gelovig man was die letterlijk meende wat hij zei en niet sluw het geloof van de Nederlanders misbruikte om zijn uitspraken te versterken.

Dat neemt niet weg dat zijn voorspelling in 1952 over ons uitsterven in het jaar 1.001.952 destijds in het hele land op heftig protest stuitte. De columnist Journaille (schrijversnaam van Jan Vrijman, aangenomen naam van Jan Hulsebos, eerste gebruiker van het woord ‘nozem’) fulmineerde in zijn krant heftig tegen professor Slijper en vond dat hij ontslagen moest worden. Achtendertig jaar later, toen Slijper al tweeëntwintig jaar dood was, trok Journaille zijn felle verontwaardiging weer in, met vier stukken in Het Parool. Op 1 november 1990 schreef hij onder meer in die krant: ‘Slijper hield een rede die mijn jeugdige ziel schokte. Als columnist deed ik mee aan een kruistocht, waarover ik me nu diep schaam... In zijn conclusies maakte Slijper het - in mijn ogen - zo bont dat Buikhuisen, twintig jaar later, er een tere zuigeling bij zou lijken. Als Pietje Grijs avant la lettre ging ik tegen Slijper te keer. Daarover morgen meer.’

De volgende dag schreef Journaille onder meer:

‘Slijper noemde mensen vergeleken bij andere zoogdieren “lichamelijke stumpers... de medische wetenschap is ongunstig voor de menselijke soort”. Heel progressief Nederland, ondergetekende voorop, schreeuwde moord en brand en eiste Slijpers hoofd. Geen van die schreeuwers herkende zijn betoog als een cynische parabel, zo'n gelijkenis “die een zedelijke waarheid aanschouwelijk maakt”.’

Ik vrees dat Jan Vrijman in 1990 niet had begrepen dat het Slijper helemaal niet om een cynische parabel of een zedelijke waarheid ging, maar om een eerlijke mening en een alleszins redelijke voorspelling.

In 1966 deed Slijper het op de Amsterdamse Universiteitsdag nog eens dunnetjes over. Ten eerste: onze baby's komen als hulpeloze schepsels van circa drie kilogram ter wereld, terwijl een kalf bij de geboorte liefst veertig pond weegt. Ten tweede: we kunnen niet vliegen als een vogel en niet van nature zwemmen als een vis. Ten derde: een kat en zelfs een hond hebben een beter gehoor. Ten vierde: zien gaat nog vrij aardig, maar achteruit kijken, zoals een paard of een konijn dat kan, is er al niet meer bij.

In een interview met de Telegraaf kort na die Universiteitsdag van 1966 zei de onheilsprofeet: ‘Wij bezitten als zeldzame lichamelijke kwaliteit een vrije bovenarm en een om zijn eigen as beweegbare onderarm, waardoor wij die sublieme beweging beheersen, nodig om een schroef in te draaien en een fles te ontkurken. Dat laatste is een enorm geluk. Het zou een vreselijke wereld zijn als wij dat niet konden doen!’

Heel geestig, maar even later zegt Slijper: ‘Door de ruimtevaart kunnen we sneller en hoger vliegen dan vogels. Akkoord. Toch lukt het ons niet om als een mus op een telefoondraad te landen. Ik erken dat een atoomonderzeeër het lang onder water kan uithouden. Maar hij moet toch eerder weer boven water komen dan een vis! Diersoorten met een gespecialiseerde bouw hebben altijd slechts kort geleefd. Die gespecialiseerde bouw geldt ook voor de mens met zijn bijzonder ontwikkelde hersens en zijn lopen op twee benen. We moeten verwachten

[p. 11]

dat zijn verdwijning van de aarde - geologisch gesproken - zeer snel zal plaatshebben. U en ik hoeven niet ongerust te zijn. Het kan nog één tot anderhalf miljoen jaar duren.’

Veertien jaar daarvoor had Slijper de mensheid nog slechts één miljoen jaar beloofd, dus de Telegraaf lezer kreeg nog zomaar een half miljoen jaren cadeau.

Het is niet duidelijk op welk moment we de evolutie van de mens eigenlijk moeten laten beginnen. In zijn boek over het ontstaan van het menselijk lichaam Your inner fish heeft de paleontoloog Neil Shubin uit Chicago het over de drie-en-een-half billion-jarige geschiedenis van het menselijk lichaam. Dat een Amerikaans billion iets anders is dan een Nederlands biljoen is al bij kapitaalbedragen onbelangrijk en dat geldt ook bij de evolutie. Shubin laat zien hoe het mensenlijf uit het vissenlijf ontstaat, wat nog niet betekent dat hij ons uit de oceaan ziet stappen.

Midas Dekker, die bij Slijper biologie studeerde, schreef in 2005 in het boek Bloed vlees en botten; het beest in Aristoteles: ‘Prof. Dr. Everhardus Johannes Slijper was nog een echte hooggeleerde: een vrouwonvriendelijke bullebak, in een ornaat zo vol dat het slechts met vest en horlogeketting bijeen kon worden gehouden, maar wel de beste didacticus die ik heb meegemaakt... Altijd erop gebrand om de aandacht vast te houden, verveelde hij geen moment. De collegezaal was afgeladen. In onze tijd zou Slijper veruit de beste televisiebioloog zijn geweest. Helaas stierf hij net voordat het televisietijdperk aanbrak.’

Wat betreft ons lichamelijk voortbestaan geef ik Slijper groot gelijk: wij zullen lang niet zo lang over de aarde rondscharrelen als de mieren. Nog een miljoen jaar krijgen we, dan hebben we vele miljoenen jaren onze planeet mogen vervuilen, bossen in de fik mogen steken, en andere dieren voor de lol mogen vermoorden. Maar er doemt een ander voortbestaan op, waar men vijftig jaar geleden geen flauw benul van had. De mens loopt wat betreft rennen, ruiken, zwemmen, springen, vliegen, bijten achter bij andere dieren. Maar geef toe: hij kan, nu hij eenmaal op zijn achterpoten loopt, met zijn voorpoten veel dingen vervaardigen: huizen, auto's, geweren, vliegtuigen, radio's, computers, internet, om maar te zwijgen over wat er in het komende miljoen jaren nog uit zijn handen, en vooral uit zijn hersenen, komt.

Afgelopen april moest ik in Eindhoven een praatje houden in de Philips Concertzaal, waar een groep musici een stuk ging uitvoeren dat door de Amerikaanse componist Samuel Conlon Nancarrow (1912-1997) was geschreven met de uitdrukkelijke bedoeling dat het alleen op mechanische wijze, dus met een pianola die net als een draaiorgel bestuurd wordt door een band met een gaatje voor elk nootje, uitgevoerd zou worden. Geen strijker, vinger of fluiter kon, dacht Nancarrow, zo'n ingewikkeld stuk als dat van hem in het voorgeschreven tempo spelen.

Mij was gevraagd om een toespraak te houden, maar niet over muziek. U heeft mijn verhaal in het Hollands Maandblad van mei kunnen lezen. Ik zag hoe de evolutie van de mens gaat eindigen, of liever: hoe hij niet eindigt maar zich revolutionair ontwikkelt. Muziek kan heel inspirerend werken.

(Bewerkt hoofdstuk uit het boek Mensenarm dierenrijk, dat in 2009 omstreeks de tweehonderdste geboortedag van Charles Darwin zal verschijnen)