Hollands Maandblad. Jaargang 2008 (722-733)

[p. 5]

Spreken waar geen taal is
Willem Frederik Hermans en de economische wetenschap
door David Hollanders

Economen hebben niets van Karl Popper en nog minder van Ludwig Wittgenstein begrepen. Anders zouden ze geen econoom geworden zijn. Dat is - kort samengevat - de visie van Willem Frederik Hermans op de economische wetenschap.

Hermans heeft diverse essays gewijd aan wetenschapsfilosofie, ofwel de systematische uitkomst van alle pogingen vast te stellen wat wij weten kunnen - en wat wij derhalve zinvol vragen kunnen. Wiskunde en natuurkunde waren daarbij voor hem de toetssteen, en de sociale wetenschappen fungeerden als kop van jut: die vormden het domein van speculatie, kletsica en retorica. Sociale wetenschappers waren praatjesmakers die de weg naar congressen en de zakken der belastingbetaler wel, maar de weg naar de waarheid nooit konden vinden. Sociale wetenschap was in andere woorden het kamp van de vijanden van de waarheid.

Behalve in wetenschapsfilosofische essays verwoordde Hermans deze wijsgerige visie in zijn literaire oeuvre, dat er zoals bekend op allerlei manieren van doortrokken is. Zo hebben De God Denkbaar, Denkbaar de God (1956) en het vervolg Het evangelie van O. Dapper Dapper (1973) als thema de relatie tussen taal en denken en wijzen beide romans op de zinloosheid van veel ideeën die leven buiten de niet-exacte wetenschap. Zowel De tranen der acacia's (1949) als De donkere kamer van Damokles (1958) kan men lezen als illustraties van de fundamentele onkenbaarheid van de wereld, terwijl Nooit meer slapen (1966) verwoordt dat het mogelijk is iets wetenschappelijk te begrijpen maar dat het onmogelijk is het leven te begrijpen. Niet voor niets heeft de roman Herinneringen van een engelbewaarder (1971) als programmatische ondertitel ‘de wolk van niet weten’, en het toneelstuk King Kong (1972) is niet alleen een aanval op Prins Bernhard maar ook op het misverstand ‘historische waarheid’. Zijn misprijzen over sociale wetenschap en bovenal sociale wetenschappers formuleerde Hermans onomwonden in de academische romans Onder professoren (1975) en Uit talloos veel miljoenen (1981).

Bij dit alles bleef - zelfs in de essaybundels Het sadistische universum 1 & 2 (1964; 1970) waarin Hermans zijn literaire en filosofische credo bijeenbracht - de economie ongenoemd. Maar daarmee bleef ze, zo moet terugblikkend vastgesteld worden, nog niet buiten schot. Enkele passages uit de polemische bundels Klaas kwam niet (1983) en Malle Hugo (1994) laten geen andere conclusie toe: tot die vermaledijde sociale wetenschappen behoort ook de economie, en die deugt ook van geen kant.

Voor de goede orde, Hermans zijn kritiek gaat niet over onzinnige opmerkingen van economen, neen zijn visie is dat de wetenschap der economie fundamenteel zinledig is.

De wetenschapsfilosofie van Hermans ligt geheel in het verlengde van het wijsgerig perspectief van zijn held Wittgenstein. Wetenschap is voor Hermans vooral een kwestie van weten wat je niet zeggen kunt. En wetenschap is dan de kunst om dat dan ook niet te zeggen.

Wittgensteins principe is ogenschijnlijk simpel, en van grote betekenis voor de logica. Maar de gevolgen voor het dagelijkse - en het academische - leven zijn evenwel nauwelijks te overzien, en in ieder geval nimmer nageleefd. Een voorbeeld. Binnen de wiskunde is de stelling dat er een oneindig aantal priemgetallen is, bewijsbaar waar. De stelling dat er een ein-

[p. 6]

dig aantal is, is - bij gevolg - onwaar. De stelling dat priemgetallen blauw zijn, is evenwel noch waar noch onwaar: het valt buiten de wiskundige logica. En de vraag of iets onlogisch bestaat, is zinledig. Er valt niets over te zeggen zolang het begrip blauw geen deel uitmaakt van een axiomatisch systeem.

In dit perspectief geldt precies hetzelfde voor de uitspraak dat de Verlichting de Franse Revolutie baarde, dat globalisering tot individualisering leidt, of dat een lager minimumloon de werkgelegenheid bevordert. Over moraal, ethiek en religie maar ook over politiek, geschiedenis en economie, valt niets te zeggen. Niet eens dat het onwaar is. Daarvoor geldt Wittgenstein zijn beroemde uitspraak: ‘waarvan men niet spreken kan, daarover kan men slechts men zwijgen’. Dat zwijgen moet in de ogen van Hermans letterlijk worden genomen: wie de spijker niet op de kop slaat, moet verzocht worden helemaal niet te slaan.

Deze kritiek geldt bij implicatie de hele theoretische economie. Zo menen economen dat het werkgelegenheidseffect van verlaging van het minimumloon kan worden nagegaan in verschillende arbeidsmarktmodellen. Maar die verschillende modellen voorspellen precies het tegenovergestelde. Al naar gelang men wel of niet volledige concurrentie, perfecte informatie of monopsonie (een markt met één vrager) veronderstelt, heeft het werkgelegenheidsbevorderende of werkgelegenheidsverlagende effecten. Hetzelfde geldt - wat beleidsmakers daarover ook mogen beweren - voor andere arbeidsmarktflexibiliseringen en voor de vraag of meer overheidsuitgaven tot hogere economische groei leidt. De bekende Harvard-econoom Lawrence Summers formuleerde niet voor niets een metastelling dat elk economisch beleid valt aan te bevelen, op grond van een model van nutmaximaliserende agenten.

Hoe ook, de zaak is dat de vraag welk economisch model in een gegeven situatie het best toepasbaar is, niet valt te beantwoorden door het model zelf en ook niet door enig ander formeel argument. Die vraag kan slechts worden beantwoord in een niet formeel te voeren discussie, waarvan de uitkomst bepaald wordt door overreding, bluf, machtsverhoudingen en, dus, willekeur. Hermans smaalt dan ook in Malle Hugo dat ‘de economie een terrein is waar de geleerden elkaar kunnen tegenspreken zonder de vrees zodoende nooit een Nobelprijs te zullen krijgen’.

Het feit dat economen zich van wiskunde bedienen, verandert de kern van de zaak geenszins. Binnen een model kan men het bestaan van evenwichten bewijzen, maar de toepasbaarheid van een model kan nooit bewezen worden. En in de economie gaat het per definitie om de toepassing in de werkelijkheid, om de vraag welk arbeidsmarktmodel wanneer toepasbaar is in de echte wereld. Als het daar niet om ging, zou het wiskunde zijn. Economie is evenwel geen wiskunde, en precies daar wringt de wetenschappelijke schoen.

De door sociale wetenschappers - en economen - massaal betrokken verdedigingslinie dat theoretische modellen zorgen voor ‘intuïtie’, ‘aanwijzingen’ en ‘gedisciplineerd denken’ is au fond wishful thinking. In Hermansiaans perspectief zou men kunnen zeggen dat het gaat om door holle vaten op hun kop gehangen verkeersborden richting de waarheid, die de illusie geven zinnige kennis te naderen, terwijl ze in feite ervan wegdrijven. Theorie in de sociale wetenschappen is een heilig verklaarde fopspeen.

Economen worstelen met de relatie tussen theorie en werkelijkheid. Als economen er (in een wetenschappelijk artikel) theoretisch niet uitkomen, als de resultaten -zoals dat dan heet - ‘ambiguous’ zijn, dan kan men er zeker van zijn binnen dezelfde alinea op de zinsnede te stuiten dat de toepasbaarheid van het model een ‘empirische vraag’ is en dat ‘verder onderzoek’ noodzakelijk is. In het beste geval mag men dan inderdaad hopen dat statistiek en econometrie uitkomst bieden.

En hier ligt misschien een ontsnapping uit het probleem: theorie is er wellicht slechts voor het expliciteren van de vragen, de empirie moet het antwoord op die vragen geven. Zelfs voor Willem Frederik Hermans is dit geen gekke gedachte. In elk geval maakte hij voor de fysica graag een uitzondering op de regel dat men zwijgen moet over alles waarover men niet spreken kan. Strictu sensu kampt de fysica

[p. 7]

ook met de onmogelijke relatie tussen theorie en empirie. Natuurkundige wetten worden immers niet bewezen doordat zij overeenkomen met de werkelijkheid (dus door experimentele gegevens), maar zij zijn een meer of minder geslaagde (dus ‘wiskundige’) beschrijving van de werkelijkheid. Bewijzen kan men immers alleen iets in een logisch systeem.

Natuurkundigen zijn derhalve gedwongen de natuur te beschrijven alsof die logisch is, op straffe van het helemaal niet te doen. In tegenstelling tot de sociale wetenschappen, en dat is hier de kern van de zaak, levert dat evenwel ook wat op. Want - in tegenstelling tot de sociale wetenschappen - het is de natuurkunde gelukt om wiskundige wetten te formuleren die daadwerkelijk empirische regelmatigheden zowel beschrijven als voorspellen. Wanneer in de natuurkunde iets als ‘ware kennis’ geldt, dan wil dat ook alleen maar zeggen dat je er iets mee kan.

In de economie is elke hoop regelmatigheden te voorspellen, daarentegen ijdel. Dat is een direct gevolg van het - meestal in een bijzin van de inleiding van econometrieboeken weggestopte - gegeven dat economie een niet-experimentele bezigheid is. Maar wat is economie dan wel? Nu ja, als het iets is in de ogen van Hermans, dan is het een historische bezigheid. Hij betoogt in Klaas kwam niet: ‘Economische toestanden en sociologische situaties zijn historisch, en soortgelijke bezwaren als die welke ten opzichte van de geschiedschrijving gelden, kunnen dus ook tegen deze wetenschappen worden ingebracht’. En die ‘bezwaren’ zijn monumentaal en onoverko-

[p. 8]

melijk, zo was al gebleken in hetzelfde boek: ‘Het falsificatieprincipe brengt mijns inziens mee dat alle wetenschappelijke theorieën die op historische gegevens zijn gebaseerd, moeilijk gefalsificeerd kunnen worden en dus nauwelijks wetenschappelijke waarde kunnen hebben, aangezien geen zekerheid kan worden verkregen dat zij overeenkomen met de werkelijkheid.’

Indien men hier Hermans volgt, dan staan economen au fond met lege handen. Het gebruik van geavanceerde econometrische modellen en de onder economen gangbare bezweringsformule ceteris paribus (‘al het andere gelijk’) veranderen die zaak niet. Men kan op grond van historische gegevens van alles beweren over de economie omdat er geen herhaalbaar, steeds identiek experiment bestaat dat het tegendeel aantonen kan. Zo blijkt het voor economen mogelijk om op grond van dezelfde gegevens te betogen dat in New Jersey in 1992 een ingesteld wettelijk minimumloon een verhogend effect op de werkgelegenheid had (zoals David Card en Alan B. Krueger, bijvoorbeeld in hun Myth and Measurement: The New Economics of the Minimum Wage, 1997) en een verlagend effect daarop had (zoals David Neumark en William L. Wascher, bijvoorbeeld in hun Minimum Wages 2000).

Welk model hier te verkiezen is, valt wederom niet te bepalen op formele gronden. Edward Leamer liet zelfs in zijn artikel ‘Let's Take the Con Out of Econometrics’ (‘Laten we de zwendel uit de econometrie halen’) uit 1983 in de American Economic Review zien dat dezelfde gegevens, afhankelijk van het model, zowel een positief als een negatief verband tussen de doodstraf en criminaliteit ondersteunt. En de door economen veelgebruikte ‘Philips-curve’, een ‘wetmatige’ samenhang tussen werkloosheid en inflatie, werd in de jaren zeventig onderuit gehaald door het verschijnsel stagflatie. De theorie werd weersproken door de werkelijkheid, er bleek van een wet geen sprake. De curve was zelfs geen empirische regelmatigheid, zoals in de fysica. Wat was het dan wel? Het bleek niet meer dan een historische beschrijving. De wet van Philips beschreef niet het verband tussen werkloosheid en inflatie maar beschreef de economie van de jaren zestig, zoals een historicus de Franse Revolutie beschrijft.

En daarmee valt definitief het doek. Economie kan de fysica helemaal niet navolgen, ook al beweren sommige economen van wel. Fysica staat, samen met de wiskunde uiteraard, op eenzame hoogte. Ze zijn zeker geen panacee, zij kunnen veel vragen niet oplossen maar enkele wel, en dat is beter dan helemaal niets kunnen. Terwijl economen, scribenten, politici een eind weg kletsen over sociaaleconomische waarheid, vooruitgang, arbeidsmarktflexibilisering, en wat niet al, bouwen fysici in de tussentijd treinen, vliegtuigen en computers. Zij bouwen de wereld, zonder praatjes nog wel.

Dat is, zo zegt Hermans, niet minder dan een wonder. Het is nog meer dan dat: het is vooruitgang. Technologische vooruitgang was in Hermans universum de enige werkelijke vooruitgang. Zedelijke verheffing, democratisering en Verlichting zijn hersenschimmige begrippen die niets inhouden: als je er over nadenkt, blijft de mens onbegrijpelijk en voor zichzelf een wolf. Maar dat doet niemand: er over nadenken.

Behalve Hermans zelf dan. Nergens anders dan uit het volgende citaat uit het autobiografische verhaal ‘De elektriseermachine van Wimshurst’ (uit Een wonderkind of een total loss; 1967) mag zijn mensbeeld en zelfbeeld duidelijker worden: ‘Als het van Sokrates, Boeddha, Jezus of Mohammed had afgehangen, dan zouden de mensen nu nog spiernaakt in de bomen en de holen wonen. Praatjes maken, dat kon de Neanderthaler even goed als Thomas van Aquino, Luther, Calvijn of Hitler. Maar ik, ik sta daar als zendeling van Huygens, Boerhaave, Edison en Einstein, als profeet van de enige menselijke bezigheid die hem in staat stelt zijn leven tastbaar te veranderen!’

Het oordeel van Hermans over de economie is uiteindelijk even genadeloos als eendimensionaal. Economie verandert het leven niet tastbaar en derhalve moeten economen teza-

[p. 9]

men met psychologen, historici en sociologen op zwavelzuur. Dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan, en voordat we al die academici naar hun ondergang sjouwen, doemt de vraag op waar die aan haat grenzende gebetenheid van Hermans op de sociale wetenschappen vandaan komt. Natuurlijk, Hermans was geen man van compromissen of gedogen; zijn wereldbeeld draaide om de grote afrekening met het onbegrijpelijke en zinledige bestaan; niet voor niets eindigt zijn autobiografische novelle Het grote medelijden met de programmatische begrippen ‘scheppend nihilisme, agressief medelijden, totale misantropie’. Alles was bij Hermans compromisloos en zijn aanval op de sociale wetenschap en de economie kon dan ook alleen maar compromisloos zijn. Zijn wetenschapsbeeld was zijn wereldbeeld gelijk: moedwil en misverstand regeren, er zijn geen zekerheden, en elke poging orde te scheppen, loopt stuk op de onkenbaarheid van de wereld. Elke sociale wetenschap is daarmee in zijn ogen een kerkgenootschap, een groep mensen die denken orde te kunnen aanbrengen in de ordeloosheid, en die van deze opgelegde schijnorde heil verwachten. In zijn miezerige poging er nog het beste van te maken, maakt de mens het allemaal nog veel erger. Verlossing, waarheid en vooruitgang zijn waanbeelden van gevaarlijke gekken die te slecht of te dom zijn in te zien dat het leven een amoreel, onlogisch en vooral sadistisch is. De waarheid is onbepaald of, in de woorden van Stegman in Ik heb altijd gelijk, ‘niets anders dan een rode slagboom waarachter de onzekerheid ligt’.

Dat Hermans uit een amalgaam van oorlogstrauma, existentialisme, bitterheid, rancune en Wittgensteinsiaanse onthechting schreef, moge zo zijn, maar dat bewijst zijn ongelijk nog niet. Wie logica en voorspelbaarheid als de onverbiddelijke criteria voor wetenschap hanteert, moet ook vaststellen dat geen sociale wetenschap daaraan voldoet, daaraan kan voldoen, daaraan ooit zal voldoen. En wie wetenschappelijk eerlijk is, moet toegeven dat die criteria de enig juiste zijn om zinnige uitspraken van onzinnige te onderscheiden. Hier valt vanuit wetenschapsfilosofisch perspectief niets tegenin te brengen, of men moet vluchten in postmodern relativisme.

En toch - ondanks de vaststelling van Wittgenstein, ondanks het hameren van Hermans - lukt het de mens maar niet om te zwijgen over de hem omringende verschijnselen op het gebied van mens, maatschappij, verleden en economie. De wens te spreken is onbedwingbaar, de wens wetenschappelijk te spreken over datgene waarover niet wetenschappelijk valt te spreken is al even onbedwingbaar. Wetenschap is, in de woorden van Nummedal in Nooit meer slapen, ‘de titanische poging van het menselijk intellect zich uit zijn kosmische isolement te verlossen door te begrijpen!’

Waarschijnlijk, nee wel zeker, is die titanische poging in het geval van de sociale wetenschappen tot mislukken gedoemd. Maar misschien is het resultaat ook eigenlijk niet zo belangrijk, misschien gaat het om de poging zelf. Alle wetenschap - van wiskunde tot klassieke geschiedenis - is een streven. En te midden van al dat streven is de wetenschap der economie, anders dan Hermans meende, helemaal geen onaardige poging om het isolement van de mens te verlichten door hem het niet onprettige gevoel te geven: ‘Ik begrijp’ - nu ja, dan toch het gevoel: ‘Ik schijn iets te begrijpen, voorlopig.’

Als zwijgen onmogelijk is - en dat is het als het gaat om de krachten en machten in deze wereld -, dan is economie, een alleszins aanvaardbare manier om te spreken waar geen taal is. Misschien is dat te weinig. Misschien is dat net genoeg.