Hollands Maandblad. Jaargang 2008 (722-733)

[p. 31]

Experiment in extase
Een jeugdgedicht van Edgar Allan Poe
door Leo van der Sterren

Op 16 oktober 1845 hield de op dat moment in New York woonachtige Edgar Allan Poe (1809-1849) een voordracht in het Odeon Theatre in zijn geboortestad Boston, destijds het literaire hart van de Verenigde Staten. Er zouden die avond diverse sprekers aantreden, maar het was vooral aan Poe te danken dat de zaal met vijftienhonderd plaatsen redelijk was gevuld. Het eerbiedwaardige gezelschap van het ‘Boston Lyceum’ wilde deze gelegenheid te baat nemen om de schrijver te zien van het gedicht ‘The Raven’, dat op 29 januari van dat jaar was verschenen in de New York Evening Mirror (als ‘voorpublicatie’ van de officiële verschijning in The American Review van februari). ‘The Raven’ had het nodige succes geoogst, en hoewel Poe slechts negen dollar ontving als honorarium, had hij dankzij dit enigszins pompeuze en metafysische werk in één klap naam gemaakt, getuige alleen al de vele roofdrukken en parodieën die het licht zagen.

Het publiek in Boston hoopte dat Poe zijn sinistere succesnummer op een bijpassend spectaculaire manier zou vertolken. De schrijver logenstrafte die verwachting echter door een gedicht voor te lezen dat hij als adolescent had geschreven en zestien jaar eerder had gepubliceerd in zijn tweede bundel Al Aaraaf, Tamerlane and Minor Poems. Het betrof het dichtwerk ‘Al Aaraaf’ dat hij voor de gelegenheid van deze voorlezing had omgedoopt tot ‘The Messenger Star’. Aldus gaf hij het toegestroomde publiek zonder nadere toelichting de indruk een nieuw poëem voor te dragen in plaats van een oud jeugdwerk.

Het moet een merkwaardige bijeenkomst zijn geweest. De getuigenissen van toehoorders optreden staan in elk geval vol met radicaal tegengestelde reacties. Een deel van de aanwezigen kwam zozeer in vervoering dat men ademloos en met open mond aan Poe's lippen hing. Blijkbaar behoorde de recensent van de Boston Courier tot deze groep, want in zijn verslag van de voorlezing werd het gedicht vergeleken met meesterwerken als Keats' ‘Eve of St. Agnes’ en Miltons ‘Paradise lost’.

Een ander deel van de toehoorders was minder onder de indruk, en talrijke mensen verlieten de zaal voortijdig - duidelijk verveeld of beledigd door enkele bijtende opmerkingen van Poe. Ten slotte waren er ook toehoorders die volhielden dat de schrijver het publiek voor de gek hield, of dat de voorlezing van ‘Al Aaraaf’ - uitgerekend dit lange en ontoegankelijke gedicht! - een doelbewuste provocatie was die paste in de haat-liefdeverhouding die de poëet onderhield met Boston. (Poe betoogde dat de Bostonians ‘no soul’ hadden en noemde de literaire kring der ‘Transcendentalists’ uit Boston uitdagend ‘Frogpondians’.)

Hoe dan ook, de voorlezing van ‘Al Aaraaf’ liep uit op een fiasco, en Poe's reputatie liep een lelijke deuk op. Nog voor de beëindiging van de avond was het teleurgestelde deel van het publiek al bezig de zaal te verlaten, toen plots werd aangekondigd dat Poe nog een gedicht zou voorlezen. Met de declamatie van ‘The Raven’ - op ingetogen wijze volgens ooggetuigen, maar het gedicht bevatte genoeg spektakel om dit te compenseren - viel de schrijver alsnog enig applaus van de achterblijvers ten deel.

Wat ook het oordeel van het publiek in Boston in 1845 over ‘Al Aaraaf’ geweest moge zijn, de dichter zelf heeft zijn jeugdwerk altijd gekoesterd. Dat blijkt uit het feit dat Poe door de jaren heen steeds weer aan het gedicht bleef schaven en het diverse keren in bijgewerkte vorm opnam in uitgaven van zijn gedichten.

[p. 32]

Zo maakte hij slechts twee jaar na de eerste publicatie een ingrijpend gewijzigde versie die hij meteen in 1831 publiceerde in zijn derde bundel, die de titel Poems kreeg. En zelfs nog in 1845 voerde hij diverse aanpassingen door ter gelegenheid van zijn voordracht in Boston en van de bundel The Raven and Other Poems.

Desondanks staat ‘Al Aaraaf’ bekend als een onbegrijpelijk en eigenlijk mislukt gedicht, dat niet vaak is besproken, nauwelijks onderwerp is geweest van analyse en al helemaal geen controverses heeft opgeleverd. Hoewel het nu een zekere faam heeft (vooral vanwege de talrijke ingewikkelde historische toespelingen), heeft het altijd bovenal gegolden als een jeugdgedicht met alle feilen van dien, die hem door de critici en biografen zonder verdere poespas vergeven zijn. Het aantal door tijdgenoten geschreven recensies van ‘Al Aaraaf’ is op een hand te tellen. En als het al gebeurde, dan wezen de critici vooral op het obscure karakter van het gedicht. ‘“Al Aaraaf” has some good poetry, and much extravagance, which I have not had time to throw away,’ schreef auteur en criticus John Neal in de Yankee and Boston Literary Gazette, en hij concludeerde wat aarzelend dat het ging om ‘an enduring poem portraying a higher place than Earth’. De dichter en journalist John Hill Hewitt noteerde in de Baltimore Minerva and Emerald: ‘“Al Aaraaf” is the title of the leading poem - of its object we have yet to be informed; for all our brain-cudgelling could not compel us to understand it line by line or the sum total.’ Hij deelde mee dat hij van zins was ‘to leave the plot in its obscurity’, en zich zou richten op de poëzie, die immers ‘some beautiful sections’ bevatte. En een anonieme notitie in de New York Mirror repte ervan dat in het gedicht sprake was van ‘a conflict of beauty and nonsense’, waarbij die laatste ‘leek te winnen’.

En inderdaad bekruipt de lezer van ‘Al Aaraaf’ ook nu nog de indruk dat Poe het gedicht willens en wetens in hermetisme gehuld, en overvol heeft gepropt met obscure en excentrieke verwijzingen. En hoewel het dichtwerk door Poe uitdrukkelijk als ‘fragment’ werd omschreven, nodigt ook de lengte van om en nabij (afhankelijk van de versie) de vijfhonderd regels niet bepaald tot lezing uit. Wat evenmin bijdraagt aan onmiddellijk begrip, is het feit dat het gedicht deels is gebaseerd op een hoofdstuk uit de Koran, waarvan de inhoud en de connotaties ook destijds niet bij veel lezers bekend waren.

Al Aa'raaf (‘Verheven Plaatsen’) is het islamitische equivalent van het vagevuur, kortom de plek tussen de hemel en de hel. Zij die er verblijven, dienen, alvorens tot de hemel te worden toegelaten, een loutering te ondergaan. In het gedicht koppelde Poe de naam Al Aaraaf echter aan de ster die in 1572 zeventien maanden achtereen helder scheen en ontdekt werd door de Deense astronoom Tycho Brahe (achteraf bleek het te gaan om een supernova die uitdoofde). Poe geeft de informatie over de betekenis van de Arabische naam pas in een voetnoot tegen het einde van het gedicht.

Als er in ‘Al Aaraaf’ al sprake is van een verhaallijn, dan is dat een tamelijk dunne. Voor Poe's gedicht geldt met terugwerkende kracht wat de befaamde poëziecritica Marjorie Perloff heeft opgemerkt over de avant garde-poëzie van de twintigste eeuw: ‘The reader understands what is being said, but not what is being talked about’. ‘Al Aaraaf’ is zonder twijfel een inconsistent en warrig geheel met abrupte overgangen, moeilijk te doorgronden uitweidingen en een overdaad aan opzettelijke ambiguïteiten. Poe liet zijn fantasie in de letterlijke zin van het woord de vrije loop, en de lezer betaalt de rekening.

De kernfiguur in ‘Al Aaraaf’ is een engel met de naam Nesace. Zij figureert als godin van de (bovenaardse - Nesace is een anagram van seance) Schoonheid. Nesace woont op de messenger star Al Aaraaf, een soort ‘reizend’ kosmisch lichaam dat nu eens opduikt en dan weer verdwijnt. Zij bestuurt de ster als een volleerd astronaut en aldus pendelt ze tussen de sterren en planeten. Er blijkt overigens sprake van druk interplanetair verkeer en tussen al het logistieke gedoe door krijgt Nesace van God de opdracht om een boodschap aan haar mede-engelen over te brengen. Zij moeten de Schoonheid van de aarde verwijderen en naar ‘other worlds’ vervoeren, teneinde haar te redden van de door zondigheid verdorven mensheid en hun wereld die onafwendbaar op

[p. 33]

de ondergang afstevent. Daarnaast moeten de engelen de expliciete waarschuwing van God overbrengen aan de bewoners van die ‘andere werelden’ om niet dezelfde misstap te begaan als de aardlingen, die zo onverschillig met de schoonheid omsprongen.

In deel twee van ‘Al Aaraaf’ brengt Nesace deze opdracht van God over aan de overige engelen, zodat deze de taak ten uitvoer kunnen brengen. Twee engelen gehoorzamen Gods gebod echter niet. Ianthe en de jongeling Angelo, die na zijn overlijden op aarde als engel op Al Aaraaf is beland, zijn zo verliefd op elkaar dat zij hun plicht verzaken en verzuimen de opdracht uit te voeren. Hun straf is dat zij voortaan als geesten - maar op vleugels van liefde - door de oneindige ruimte zullen moeten dolen.

Nu ja, het geheel is veel ingewikkelder dan uit deze samenvatting blijkt, maar duidelijk is wel dat Poe in ‘Al Aaraaf’ de mythe van Prometheus als het ware omkeert. Steelt in het Griekse verhaal Prometheus het vuur van de goden om het aan de mensen te geven, in ‘Al Aaraaf’ ontneemt God de mensen de Schoonheid om het aan ‘andere’ wezens te geven die er (hopelijk) zorgzamer en eerbiediger mee omgaan.

[p. 34]

De thema's van ‘Al Aaraaf’ laten zich aldus samenvatten: de problematische relatie tussen God en de mensen; plicht als deugd en plichtsverzaking als onvergeeflijke zonde (zelfs als de oorzaak van dat verzuim liefde is); de verhevenheid van schoonheid boven kennis.

‘Al Aaraaf’ vormt zo'n lappendeken van impliciete verwijzingen naar andere teksten dat het gedicht erdoor bijna uit zijn voegen barst. Niet alleen in de noten maar ook in de tekst zelf wemelt het van de referenties naar andere literatuur. Zo zijn er expliciete toespelingen op ‘The Ancient Mariner’ van Samuel Taylor Coleridge, op Miltons ‘An Epitaph on the Marchioness of Winchester’, op ‘Hamlet’ en op ‘Gulistan’ van de dertiende-eeuwse Perzische dichter Sa'adi. Tevens grasduint Poe ongegeneerd in de Griekse mythologie en put vrijelijk uit zowel de Bijbel als de Koran.

De auteur op wiens werk Poe wellicht het zwaarst leunde toen hij ‘Al Aaraaf’ schreef, was de Ierse dichter en liedjesmaker Thomas Moore (1779-1852). Hoewel Poe voorgeeft geen echte liefhebber van het werk van Moore te zijn, doen de sfeer en toon in ‘Al Aaraaf’ ontegenzeglijk sterk denken aan diens oriëntalistisch getinte dichtwerken ‘Lalla Rookh’ en ‘The Loves of the Angels’. Het meest duidelijk klinkt echter Moore's ‘Evenings in Greece’ door in ‘Al Aaraaf’. Niet alleen ontleende Poe het rapsodische karakter van zijn gedicht aan Moore's lichtvoetige rijmwerk, maar bovendien wordt in ‘Al Aaraaf’ - net als in ‘Evenings in Greece’ - de tekst van het gedicht regelmatig afgewisseld met ‘songs’ (wat destijds niet erg gewoon was). Ten slotte zijn er veel marginale tekstuele overeenkomsten tussen de gedichten.

In navolging van contemporaine dichters als Thomas Moore en Robert Southey, voorzag Poe ‘Al Aaraaf’ van een groot aantal noten, die hetzij tekstverklaringen zijn, hetzij verwijzingen naar andere teksten. Bij dit laatste koketteert de jonge Poe vrijelijk met zijn belezenheid: de namen van Goethe, Milton, Voltaire, Shakespeare, Fray Luis de Léon en Marlowe duiken nadrukkelijk op. Tevens dienen de noten voor andersoortige erudiete observaties die de lezer imponeren, zoals de meer wetenschappelijke dan poëtische waarneming: ‘I have often noticed a peculiar movement of the fire-fly - They will collect in a body and fly off, from a common centre into innumerable radii.’ Of neem de noot bij de dichterlijke passage ‘That keeps, from the dreamer, / The moonbeam away’, die als volgt luidt: ‘It is, perhaps, not generally known that the moon, in Egypt, has the effect of producing blindness to those who sleep with the face exposed to its rays, to which circumstance the passage evidently alludes.’

Van de literaire werken die als inspiratie hebben gediend voor ‘Al Aaraaf’, liet Poe één geschrift onvermeld. Het betreft het beroemde gedicht ‘Kubla Khan’ uit 1816 van de reeds genoemde Samuel Taylor Coleridge. ‘Kubla Khan’ moet Poe hebben verrukt; twee keer plaatste hij het in een toptien van ‘poems of the purest ideality’. Sterker nog: Poe wilde per se een gedicht schrijven in de trant van ‘Kubla Khan’. Met ‘Tamerlane’ mislukte die poging; dit werk heeft als enige overeenkomst dat de hoofdpersoon uit Mongolië afkomstig is. Met ‘Al Aaraaf’ komt Poe in bepaalde opzichten dichter in de buurt.

Coleridge kenschetste ‘Kubla Khan’ als een proeve van ‘psychological curiosity’. Met die kwalificatie trachtte hij onder woorden te brengen dat dit gedicht was ontstaan op een wijze die hij nog niet eerder had ervaren en die ook gevolgen had voor de inhoud van het gedicht. ‘Kubla Khan’ kan worden beschouwd als het resultaat van een oefening in spontaniteit, van een ongewild experiment in extase waarin de min of meer gedrogeerde dichter zich bediende van een écriture automatique voordat dat begrip bestond. Het dichtwerk vormt de neerslag van een nagenoeg ongecensureerde opwelling van creativiteit vanuit het onderbewustzijn.

Op soortgelijke wijze schreef Poe zijn ‘Al Araaf’ - met één wezenlijk verschil: Coleridge schreef ‘Kubla Khan’ in een vlaag van verstandsverbijstering terwijl Poe volledig bij zinnen was toen hij ‘Al Aaraaf’ vervaardigde. Poe's gewilde en bewuste experiment in extase mislukte echter jammerlijk, waar Coleridge

[p. 35]

slaagde originaliteit, exotisme en vervoering te combineren met een literaire vorm. Waar Coleridge voor ‘Kubla Khan’ een taal gebruikt die van niemand anders dan van hemzelf kan zijn, moet Poe teruggrijpen op de taal van Thomas Moore. Waar Coleridge een groot mysterie weet te suggereren, leidt Poe's geheimzinnigdoenerij slechts tot verwarring en ergernis.

Coleridge stond zich tijdens het schrijven van ‘Kubla Khan’ een vrijheid toe die anticipeerde op de ‘immense et raisonné dérèglement de tous les sens’, zoals Arthur Rimbaud dat uitdrukte. Poe trachtte dat na te bootsen in ‘Al Aaraaf’ maar slaagde daar niet in. Wel kondigde zijn letterkundige mislukking een toekomstig genre aan van literaire bewustzijnsverruimende onbepaaldheid, die valt aan te wijzen in Rimbauds Derniers Vers en Illuminations, in Gertrude Steins Tender Buttons, in Finnegans Wake van James Joyce, en in Nederland in de oeuvres van Lucebert en Hans Faverey.

‘Al Aaraaf’ vertegenwoordigt kortom een vooropgezet experiment in extase van een jonge epigoon die zijn gehele leven hoop bleef houden ten aanzien van het resultaat van zijn na-aperij, hoewel hij zelf ook wel inzag dat zijn epigonisme niet datgene opleverde wat hem voor ogen had gestaan. Poe heeft echter nooit gewetenwelke bijdrage hij met zijn fiasco heeft geleverd aan de opening van nieuwe literaire wegen.