Hollands Maandblad. Jaargang 2008 (722-733)

[p. 3]

Gekke Jantje Slauerhoff
door Margriet de Koning Gans

Het afgelopen aprilnummer van De Gids was geheel gewijd aan Jan Slauerhoff. In de inleiding werd hij vergeleken met Kurt Cobain, de voorman van de Amerikaanse grungeband Nirwana die zichzelf in 1994 op z'n zevenentwintigste een schot hagel door het hoofd joeg. Je hebt de neiging zo'n nummer dan meteen bij de oude kranten te leggen, maar ik heb me ingehouden en heb me sprongsgewijs door de bijdragen van de diverse experts gewerkt. Het was een tamelijk bonte mengeling van essayistische (zo ging Willem Otterspeer nog maar weer eens in op W.F. Hermans' jeugdfascinatie voor Slauerhoff), filosofische dan wel epische, filmische, lyrische of poëtische reacties op de schrijver die volgens De Gids ‘de status van twintigste-eeuwse icoon heeft bereikt’. De kenners (of moet ik nu groupies zeggen?) zijn inmiddels zo intiem met hem, dat ze hem ‘Slau’ noemen, net als vroeger zijn vrienden. - Gelukkig stond er ook nog iets in dit nummer van De Gids wat interessant en verhelderend was, zoals de stukken van Wilt Idema en Lloyd Haft, over Chinese aspecten van Slauerhoffs culturele horizon.

In mijn moeders familie heette hij gekke Jantje. Mijn broertje en ik hingen aan haar lip als ze over hem vertelde, hoewel hij vijfenhalf jaar voor mijn geboorte was gestorven. Jan en zij scheelden vijftien jaar, al was hij haar oom. Wij moesten daarom lachen, dat je op die leeftijd al oom kon zijn. Met mijn oma, zijn volle nicht, scheelde hij achttien jaar. Die twee konden het goed samen vinden.

Mijn oma Grietje de Vries was de oudste van alle nichten en neven. Haar moeder, Rigtje Slauerhoff, was een zus van Jans vader Jacob. Deze Slauerhoff was meubelstoffeerder in Leeuwarden. Rigtje Slauerhoff was getrouwd met Jitze de Vries, die meubelmaker was. Jitze en Jacob vormden wat je tegenwoordig een joint venture zou noemen. Samen meubileerden en stoffeerden ze tout Leeuwarden en omgeving. Mijn nicht Rigtje Zandstra, net als gekke Jantje arts, heeft nog twaalf eetkamerstoelen van Jitze.

Rigtje Slauerhoff was aanzienlijk zakelijker dan haar man. Als er klanten kwamen, waarschuwde ze Jitze dat de melk in de keuken overkookte. Hij begreep dan dat hij het veld moest ruimen. Het was een veiligheidsmaatregel tegen zijn neiging alles gratis weg te geven, omdat hij naar de verhalen van zijn klanten luisterde en ze dan zo zielig vond. Intussen deed hun oudste dochter Griet het huishouden voor de drukke ouders, hun zes zonen en het zusje Tetje, die - zoals dat toen heette - ‘licht was in het hoofd’.

Gekke Jantje was een beroemd dichter en schrijver geweest, vertelde mijn moeder. Dat kwam zo. Alle zonen van Jacob en Jitze kwamen in het familiebedrijf, maar Jantje had astmatische bronchitis. Die stikte in zijn vaders stoffeerderij. Daarom mocht hij naar de hbs, en later ook studeren. Wij kenden al die ooms van mijn moeder, alleen natuurlijk gekke Jantje niet, want die was voor de oorlog al dood. Je kon ontzettend met ze lachen, omdat ze zich nergens wat

[p. 4]

van aantrokken. Mijn moeders oom Hero bijvoorbeeld, had de gewoonte van gekke Jantje overgenomen om kinderen te leren vloeken. Voor elke keer dat je godverdomme zei, beloofde hij een dubbeltje. Mijn broertje wist het zeker: hij werd later scheepsarts, net als gekke Jantje.

De familie bestond uit praktische zakenlui en romantische dromers. Die combinaties hielden elkaar in evenwicht. Mijn grootmoeder Grietje de Vries, die de spil van de familie was, trouwde met Willem Zandstra. Hij kwam uit een familie van bevlogen idealisten. In het Friesland van eind negentiende eeuw betekende dat, dat je voor het socialisme, Domela Nieuwenhuis en Troelstra was. Er wordt een socialistisch voorvechter Willem Zandstra genoemd in het boek van Geert Mak, De eeuw van mijn vader. Maar die was het niet. Dat was weer een oom van Griets man.

Troelstra vertrok in 1893 naar Utrecht, toen zijn socialistische beweging steeds meer aanhangers kreeg. Griets man ging hem achterna. In Utrecht is mijn moeder geboren, maar de eerste jaren van haar leven logeerde ze vaker bij haar grootouders Jitze en Rigtje in Leeuwarden. Griet kwakkelde met haar gezondheid. Vervolgens trok Troelstra naar Den Haag, waar de regering zetelde. Mijn opa Zandstra, Griet en hun drie kinderen gingen mee. De sdap vestigde zich in een pand op de Prinsegracht, dat deftig ‘Het Gebouw’ werd genoemd. Het was een monumentaal classicistisch patriciërshuis uit de achttiende eeuw, dat aanvankelijk nog veel te groot voor de socialistische beweging was. Daarom kon het gezin van mijn opa en oma daar gemakkelijk wonen. Griet, dochter van hard werkende, goed verdienende stadsfriezen, had niets met het socialisme. Dat was iets voor arme dagloners, die op de velden werkten. Ze sarde haar man zoveel ze kon. Was het 1 mei, dan stuurde ze de drie kinderen in de optocht mee met oranje sjerpen om, ‘omdat ze geen rode had’.

‘Het Gebouw’ werd de zoete inval voor de familie uit Friesland. Den Haag was tijdens de Eerste Wereldoorlog en in de roaring twenties een mondaine, internationale stad, waar je leuk kon winkelen bij de Bonnetterie en dansen op Scheveningen. Er werd daar wat doorgezakt en afgelachen, terwijl opa Zandstra in de vergaderzaal het socialisme beleed. Ook Tetje nam deel aan de gezelligheid. Eenmaal per jaar werd ze voor een week uit haar Leeuwardense tehuis naar Den Haag gehaald. Toen Griet in 1938 dood ging, heeft mijn moeder die taak op zich genomen.

Tante Tetje kenden wij wel. Ze stonk een uur in de wind. Eerst werd ze door mijn moeder onder de douche gezet en kreeg ze schone kleren aan. Daarna kreeg ze een mand op haar schoot waar ze zich de rest van de week mee kon amuseren. Er waren in de war geraakte bollen wol van een heel jaar in die mand verzameld, die tante Tetje als geen ander uit de klit kon halen. Ze negeerde de rest van ons gezin totaal. Als mijn moeder wel eens vroeg of ze wist wie ik was, zei ze zonder op of om te kijken: ‘'t Zal Margriet wel wezen.’ Mijn vader ging in de weken dat tante Tetje kwam, liefst in een hotel.

Gekke Jantje ging in Amsterdam medicijnen studeren. Hij kende er Simon Vestdijk van de hbs in Leeuwarden, schreef inmiddels zelf gedichten, kende wat schrijvers en uitgevers in Den Haag en ging 's zomers dansen in Palais de Danse op Scheveningen. Natuurlijk logeerde hij dan bij Griet. Hij bleef altijd maar een paar dagen, dan was het weer genoeg geweest. Als gekke Jantje er was, had mijn opa het helemaal zwaar te verduren. Jan Slauerhoff minachtte het socialisme.

[p. 5]

Hij geloofde niet in saamhorigheid; de mens stond er alleen voor en had dat maar te aanvaarden.

Mijn moeder vertelde later met glanzende ogen hoe hij het hele huishouden op zijn kop zette, met Griet zat te lachen en altijd wilde spelletjes met de kinderen deed. Mijn moeders kleine broertje Jantje, dat net zo dromerig uit zijn ogen keek als gekke Jantje, had wel voorgoed samen met zijn oom de deur uit willen lopen. Toch had die hem toen hij drie was, eens achterin de tuin op de onderste tak van de hoge kastanjeboom gezet en was vervolgens vertrokken. Hoe lang kleine Jantje daar gezeten heeft voor hij werd gevonden, weet niemand. Blijkbaar vond hij het wel best, want hij heeft geen kik gegeven. Kleine Jantje koesterde later alles wat gekke Jantje schreef. Zelf zat hij zijn hele beroepsleven in de olie,

[p. 6]

in verre exotische landen. Liever was hij violist geworden. Met romantici komt het nooit goed. Altijd is er een onstilbaar verlangen naar iets onbereikbaars.

Gekke Jantje was het zorgenkind. Hij werd ontzien door zijn familie. Omdat hij altijd met ziekte sukkelde, was het zo fijn voor hem dat hij iets kreeg wat de anderen niet hadden: vrienden en vriendinnen op de hbs, toneelstukken waarin hij kon optreden, altijd op rijm hoe krom het ook moest zijn, en uitzicht op andere levens en levensstijlen dan wat hem anders thuis ten deel gevallen was. Maar hij stond daarin wel alleen, van jongs af aan. Hij was aangewezen op wat hem van buitenaf toeviel, zoals zijn vriendschap met Vestdijk en met de meisjes Hille Ris Lambers en hun domineesvader, die met hem over Het Hogere sprak. Het zeilen op de Friese meren, waar hij adem kon halen. Zijn vakanties op de Waddeneilanden, waar eveneens hij adem kon halen. Gekke Jantje heeft de eenzaamheid met zijn kwaal meegekregen. Hij moet zich buitengesloten hebben gevoeld. Gezien zijn temperament kan ik me voorstellen dat hij daar opstandig over is geweest.

Hij werd scheepsarts. Niet omdat het zijn roeping was, maar omdat het zo liep. Omdat hij steeds ziek was en dan tussen de bedrijven door, als hij wat opgeknapt was, even snel geld moest verdienen. Zo kwam hij in Lissabon en andere havensteden in Zuid-Amerika en het Verre Oosten. Zo kon hij zijn geest ontvouwen en de alledaagse bedruktheid van Friesland vergeten. Wie dikwijls ziek is, heeft geen geduld voor prietpraat. Die gaat op zoek naar de zin van zijn eigen bestaan, de dieptes en hoogtes waartoe het menselijk brein hem in staat stelt, de levens die hem tot voorbeeld kunnen dienen, religies en filosofieën die hem de zin van het lijden kunnen tonen. Die stelt als vanzelf de vraag: waartoe ben ik op aarde, als ik maar zo weinig tijd heb? Het oosterse taoïsme en het boeddhisme met zijn reïncarnatieleer heeft gekke Jantje op zijn reizen ingeademd. Hij heeft gezien hoe onaangedaan mensen daar hun lot ondergaan, omdat ze weten dat het maar een klein stukje is van de weg die ze hebben te gaan.

Zijn hut besloeg krap anderhalf bij twee meter en was nog geen twee meter hoog. Onder de patrijspoort was een brede plank, waaraan hij kon lezen en schrijven. Daar was hij urenlang alleen met de zee, het licht van de zon en de maan en de sterren, en met het monotone gedreun uit de machinekamer. Hij zal zich dikwijls grondig verveeld hebben en uit ergernis een gedicht dat niet wilde lukken in een hoek hebben gesmeten. Wellicht ging Slauerhoff, nieuwsgierig als hij was, van de weeromstuit op zoek naar de literatuur van de mensen die hij in vreemde landen ontmoette. Zo raakte hij in gesprek met hun dichters en schrijvers, en via hen met zijn diepste zelf. Ten slotte kon en wilde hij niet anders meer. Woedend kon hij uitbarsten tegen de zelfgenoegzaamheid van lieden die dachten dat ze hun kleine burgermansgeluk aan zichzelf te danken hadden. Daar moest een kras doorheen.

Ik denk dat ik vijftien of zestien was toen mijn leraar Nederlands over Slauerhoff begon. Alles stond thuis in de boekenkast. Eerst Schuim en Asch, en dan vooral het verhaal ‘Larrios’ daarin, over de zwervende zeeman. Ik moest beslist naar Burgos. Kijken waar Slauerhoff naar had gekeken, zoeken naar wat hij had gezocht. Maar Spanje zuchtte onder Franco, ik kon er niet heen. Toen de gedichten. Alleen in mijn gedichten kan ik woonen. Ik, recalcitrante puber, begreep mijn oom gekke Jantje precies. Het leven op aarde, Het verboden Rijk. Ja, Indonesië,

[p. 7]

daar moest ik al dringend naartoe sinds ik een kleuter was, want daar hadden wij een tante die niet was teruggekomen. Maar China was nog veel spannender. Groots en meeslepend wil ik leven, zei ik Marsman na.

Mijn broertje pakte de erfenis van gekke Jantje anders aan. Hij werd geen arts, maar ging regelrecht scheep. Begin jaren zestig ging hij bij de koopvaardij en werd stuurman op de ‘Roggeveen’. De Koninklijke Paketvaart Maatschappij kpm van Slauerhoff heette inmiddels Koninklijke Java-China Paketvaart Lijn, kjcpl. Mijn broertje ging zelfs een beetje lijken op gekke Jantje. Hij had dezelfde naar binnen gekeerde blik in zijn ogen en dezelfde wenkbrauwen erboven. En een romantische ziel. Net als Slauerhoff deed hij de havens aan van Singapore, Hongkong, Djakarta, Sjanghai.

Hij zag de vuiligheid waarin de Chinezen breed grijnzend leven, hun gore jonken en huizen waar ze als ratten wonen, met keukens waar alles te smerig om aan te pakken is. Met hun vierduizend jaar oude beschaving vieren ze in die rotzooi hun uitbundige en verstilde tradities. Onaangedaan. Hij leerde met die mensen om te gaan, hun geschreeuw te herkennen en ze voor zich te laten werken. In de dagen tussen de havens schilderde hij de zee, die door de ondergaande zon in brand werd gezet. En als het donker werd, las hij de gedichten van Slauerhoff.

Ikzelf deed er langer over. Lezen alleen was ook al mooi. Naast Nederlands ging ik Spaans studeren en stortte me op de uit het Spaanse vertaalde verhalen en gedichten van Slauerhoff. Uiteindelijk ging ik ondanks Franco begin jaren zestig toch naar Spanje, maar verder dan Barcelona kwam ik niet. Maar in 1970 kon ik een jaar naar Japan. In het Verre Oosten greep ik mijn kans, en ben ik scheep gegaan. Van Keelung naar Hongkong, op een ouderwetse veerboot. Van Singapore naar Jakarta, met een oude roestbak van de Pelni Lines, voorheen kpm en kjcpl. Ik keek naar de zeeën die Slauerhoff had gezien en las in Het verboden Rijk toen Macao in zicht kwam. In Mao's China kwam ik niet dieper landinwaarts dan Hongkong. Maar ik voelde me er eenzaam en verloren, want ik had liefdesverdriet. Toen wist ik het zeker: mijn ziel was verwant aan die van gekke Jantje Slauerhoff.

[p. 8]