Hollands Maandblad. Jaargang 2008 (722-733)

[p. 35]

Een Nederlandse revolutie
De roestvlekken van een afgezworen geloof
door M.C. Brands

‘Il faut du temps pour faire un infidèle.’
- h.j. laurens

Het Nederlandse taalgebruik moge arm zijn aan retorische grandeur, het is rijk aan uitdrukkingen die zich keren tegen overdrijving en scherpe tegenstellingen. De Nederlandse consensuscultuur, ons anti-extremisme heeft in de loop der eeuwen veel verbaal materiaal opgeleverd om datgene wat niet in onze bedaarde, beheerste leven thuishoort zodanig te verkleinen en te bagatelliseren dat het inpasbaar leek. Die gematigdheid zal behalve met de aard van onze seizoenen en van ons landschap wel samenhangen met onze geschiedenis.

Voorbeelden hiervan zijn: ‘het zal zo'n vaart niet lopen’; ‘de soep wordt niet zo heet gegeten’; ‘een storm in een glas water’; ‘gelijke monniken houden de kerk in het midden van het dorp’. Met dit soort afgrendelende beweringen hoopt men extreme ontwikkelingen buiten te sluiten of zelfs geheel te ontkennen. Hoe vaak is in het begin van de Duitse bezetting niet de bezweringsformule gebruikt dat het wel mee zou vallen omdat we niet ‘meer in de Middeleeuwen’ leefden.

Als scherpe tegenstellingen te dichtbij onszelf komen, hebben we ook heel wat verbale gladstrijkers paraat: ‘de pot verwijt de ketel’; ‘wat je zegt ben je zelf’; ‘hij is ook niet zo'n heilig boontje’; ‘of je nu door de kat of de hond wordt gebeten’ en vele andere. - Uit onze taalgeschiedenis blijkt ampel hoe bezig we altijd zijn geweest maatschappelijke en persoonlijke tegenstellingen weg te praten.

Dat hield schijnbaar op in de jaren zestig. Schijnbaar, want enerzijds vormen die periode op velerlei gebied inderdaad een grote breuk in de zo sterk door gematigdheid en continuïteit gekenmerkte geschiedenis van onze samenleving. De revolutionairen van deze grote alteratie zagen de kloof tussen de afkeer van tegenstellingen en hun eigen cultuur van confrontatie aanvankelijk aan voor een onverzoenbare tegenstelling tussen het ancien regime en de nieuwe orde die zij zelf hoopten te vestigen. Geen wonder wellicht: de nieuwe generatie was anti-regenten, anti-Drees, anti-Rome, anti-zondeval, anti-verzuiling, anti-Navo, anti-al-het-oude en natuurlijk anti-Amerika (want dat land staat model voor de ergste soort kapitalisme). Destijds kon ieder met onlustgevoelens zo zijn eigen keuze maken uit dit brede antiprogramma. Voor velen betekende dit afscheid van het gladstrijken op persoonlijk vlak een drastische breuk met het eigen milieu waarin zij waren groot gebracht of klein gebleven.

Anderzijds waren vele echte en onechte turbulenties van de jaren zestig in Nederland zelf ook diep geworteld in de consensuscultuur. Het duurde dan ook niet lang of de oude instincten staken de kop op in een tegenbeweging die poogde om ter wille van de continuïteit het nieuwe regime in het verlengde van het oude te zien. De hobbels van de cesuur werden alom glad gestreken. ‘Altijd al hebben we het woord van Rome met vele korrels zout genomen’, ‘Drees heb ik nooit voor een echte sociaal-democraat gehouden’, ‘ik heb altijd al gevonden dat Nederland niet in zo'n militaristische club als de Navo thuis hoort’, en ‘de vs en de su deugden vanaf het begin van de Koude Oorlog toch beide niet’ enzovoort enzovoort.

Door deze over elkaar schuivende panelen is het gevaar groot dat elk soort historisch perspectief ten onder gaat in anachronismen en gladstrijkerij. Dit onder ogen te zien is niet

[p. 36]

zonder belang, omdat een deel van de huidige ‘opinion leaders’ en bestuurders het eigen (groeps-)verleden op deze wijze heeft leren negeren en verdonkeremanen. Hoe meer zij werden opgenomen in de elite van dit land, des te nijverder deed men mee met de rustgevende gedachte dat zij er ‘in feite’ altijd al dezelfde opvattingen op na hadden gehouden als het maatschappelijke midden waar in Nederland de macht huist: ‘in ons hart waren we eerder liberalen dan revolutionairen’, ‘eigenlijk steunde ik Joop Den Uyl en niet de Rode Jeugd’, ‘die Noord-Vietnamezen waren ook geen lievertjes’, ‘uiteindelijk waren wij voorvechters van het vrije woord en tegen de ddr’.

Het retoucheren van het verleden gebeurt zo ter rechter en ter linkerzijde en is een kenmerkend aspect geworden van onze publieke discussies. In Nederland komt men met dit soort historische onoprechtheid en gegoochel vrij makkelijk en zonder schade of schande weg. Als je dertig jaar geleden nog de Sovjet-Unie een ‘vredesmacht’ hebt genoemd, of de Berlijnse Muur een ‘historische noodzakelijkheid’, dan doe je, nu die beide zaken er niet meer zijn, gewoon alsof je daarin nooit hebt geloofd. En die enkele kwaadaardige historicus die je aan al je oude wijsheden durft te herinneren, is makkelijk weg te jagen met een ‘hij, met zijn oude koeien’.

Het resultaat van deze angst voor tegenstellingen is dat in ons land de dat jaren zestig vooral een vreedzame versmelting betrof van de een zittende en een aanstormende machtselite, hetgeen zich ook uit in het nostalgisch-vertederende perspectief in veel stukken ter herdenking van ‘1968’. Dat is in ons omringende landen wel enigszins anders; daar worden ook buiten de kring der historici nog steeds harde debatten gevoerd over controverses uit het verleden. Hier zijn die tegenstellingen allang gesmoord onder de zware deken waarmee in ons land vanouds de eenheid wordt bewaard dan wel hersteld.

Een mooi voorbeeld van dit ‘wegpraten’, of althans het met consensuspraat proberen te overbruggen van een diepe culturele kloof in het Nederland van de jaren zestig, is te vinden in de bundel Andere Katholieken (Nijmegen 2000) van de Nijmeegse historicus Paul Luykx. Hoewel dit boek al enige jaren bestaat, is tot op heden nergens opgemerkt dat het duidelijk de neiging demonstreert een beeld van continuïteit op te dringen aan de Nederlandse geschiedenis door het verleden ‘moderner’ voor te stellen dan het in feite was.

Laat ik vooropstellen dat de auteur qua intenties geen enkele onoprechtheid te verwijten valt. Hij komt ruiterlijk voor zijn historische wensdenken uit. En hij is ook eerlijk genoeg om zelf heel wat materiaal te presenteren dat haaks staat op zijn eigen stelling, namelijk dat Nederlandse rooms-katholieken in de periode voorafgaand aan 1960 veel moderner waren dan vaak wordt aangenomen en dat zij eigenlijk ‘normale mensen’ (sic) waren. Dit is geen consequentieloze opvatting, want het roomse geloof heeft in Nederland altijd de meeste aanhangers gehad, en het betreft hier verreweg de grootste religieuze minderheid van de toenmalige bevolking.

Luykx' theorie is dat we in Nederland nog steeds last hebben van het abusievelijke historische beeld van een succesvolle, alomvattende confessionalisering en verzuiling, die pas werd doorbroken in de jaren zestig. Dat beeld is volgens de Nijmeegse historicus onjuist: de rooms-katholieke zuil wankelde volgens hem reeds lang vóór de jaren zestig, want ze stond altijd al op een poreus voetstuk. De Nederlandse katholieken hielden zich immers al tijden niet meer aan bisschoppelijke vermaningen. Luykx spreekt van talrijke conflicten en wrijvingen met alsmede verzet tegen het kerkelijk gezag. Die zaken speelden al tijden maar begonnen pas in de jaren vijftig succes op te leveren en liepen in het volgende decennium uit op massale ontkerkelijking.

Hoewel antipapisten en ook veel historici volgens Luykx in de verzuiling niets anders wensen te zien dan een monolithische beeld van klerikale heerszucht enerzijds en gedweeë volgzaamheid van de roomse kuddes anderzijds, waren de Nederlandse rooms-katholieken in zijn ogen ook vóór de jaren zestig ‘moderner’ dan dit traditionele perspectief suggereert. Zo bestond er immers voor 1960 wel degelijk al een vorm van geboortebeper-

[p. 37]

king in roomse kring, en ook aanzienlijke onafhankelijkheid van katholieke intellectuelen. Luykx stelt: ‘De Nederlandse katholieken waren geneigd zich in verregaande mate aan moderne verhoudingen aan te passen en als vrije en zelfverantwoordelijke lieden hun rol in de moderne staat, samenleving en cultuur te spelen.’ En ook: ‘In talrijke opzichten bleven confessionalisering en verzuiling onder de Nederlandse katholieken van beperkte aard en omvang, en als die bewegingen al tot succes leidden, ging dat vaak genoeg met eindeloze fricties en conflicten van allerlei slag gepaard.’

Historici zijn beroeps-ontnieuwers en professionele ontkenners van breuken. Zij zien - achteraf - vaak ontwikkelingen al beginnen op een moment dat tijdgenoten van die ‘wortels’ nog geen cesuur zagen komen. Zo ook Luykx, die het graag wil voorstellen dat het Nederlandse katholicisme veel eerder modern was dan meestal wordt aangenomen. Hij ziet kennelijk niet dat zijn eigen materiaal hem hierbij regelmatig de voet dwars zet. Zijn bundel opstellen heeft daardoor een sterk hybride karakter gekregen: een merkwaardige combinatie van een uitgebreide kennis van het historische materiaal, en anderzijds een onwerkelijke wensdenken.

Uiteindelijk loopt dit boek uit op een terugprojecteren, en op een ontkenning van de culturele Rubicon die de kudde - vaak onder priesterlijke leiding - in de jaren zestig wel degelijk overstak. Bovendien kan Luyks de explosie van geloofsafval in roomse kring in de jaren zestig met zijn continuïteitsthese - het verval van het kerkelijk gezag begon al lang vóór de jaren zestig - niet verklaren. Volgens hem werden de doorbraak en de ineenstorting van de kerkelijke tucht tijdens de jaren zestig vooral door ‘externe factoren’ veroorzaakt. Maar hoe konden dan de ook door hem gesignaleerde angsten voor ontkerkelijking zo schielijk weggenomen worden? Door een externe factor als toenemende welvaart? Was dat voldoende tegenwicht voor wat hij zelf op pagina 14 schrijft: ‘Men zal zich dit alles goed moeten realiseren en met name bedenken wat voor een katholiek onthouding van sacramenten betekende...’. Hoe deze angsten in zo'n korte tijd konden verdampen, daarover horen we de auteur niet. Waarom durfde men na 1960 - zij het in kuddeverband - wel wat men vóór 1960 niet waagde?

Natuurlijk zijn confessionalisering en verzuiling niet over de hele linie ‘geslaagd’ geweest. Wie heeft dat trouwens ooit beweerd? Het blijft echter bijzonder opmerkelijk dat het de kerkelijke instanties ook na 1945 in hoge mate steeds toch weer gelukte (door gelovigen op hun angstgevoelens aan te spreken en door te dreigen met religieuze sancties) gehoorzaamheid en eenheid bij een meerderheid der gelovigen af te dwingen. Vergeleken met het buitenland bleef bijvoorbeeld het geboorteniveau onder Nederlandse katholieken erg hoog na de oorlog (ook al liep het enigszins terug).

De bekende studie uit 1954 van de socioloog Frederik van Heek Het geboorteniveau der Nederlandse Rooms-Katholieken, toont dit duidelijk aan. De tot het socialisme aangetrokken Van Heek vreesde onomwonden dat het gebrek aan geboortebeperking bij de katholieken zou leiden tot een demografisch en vervolgens sociaal, politiek en cultureel overwicht van deze bevolkingsgroep. (Zijn boek werd niet onverdeeld gunstig ontvangen; zo betoogde E.W. Hofstee dat het hoge geboorteniveau van de katholieken kwam door het late optreden van het ‘modern dynamische cultuurpatroon’ in de katholieke regio's.) Maar ondanks alle kritiek die Luykx heeft op Van Heek, schrijft hij zelf ook dat in demografisch opzicht de kans daagde op een katholieke meerderheidspositie. Die kan toch niet het gevolg geweest zijn van een eerder door hem gesignaleerde toegepaste geboortebeperking?

En ook anders dan Luykx meent, bleef vermenging van kerk en politiek, en van kerk en cultuur, ook nog lange tijd binnen de roomse zuil bestaan. Intellectuelen lieten zich nog lang gezeggen door de clerus wat wel en niet was toegestaan. Zo werd bijvoorbeeld het Rotaryverbod tot in de jaren vijftig gehandhaafd. En toen bisschop Bekkers ver in de jaren zestig voor de televisie uitvoerig over het persoonlijke geweten sprak, en dit niet als vanzelfsprekend ondergeschikt aan het kerkelijk gezag beschouwde, was dit een novum, gezien de beroering die volgde.

[p. 38]

Luykx houdt vol dat na de oorlog ‘slechts met middelen van macht en gezag de zuil bijeen te houden’ was. Maar dat lieten de gelovigen zich nog steeds aanleunen, ook de bovenlaag, met alle gevolgen van dien. Zo modern waren ze dus ook weer niet, zoals blijkt uit het geboorteniveau en het grote aantal priesterroepingen tot 1960. Zo kon in 1952 de bekende katholieke literator Anton van Duinkerken pas tot hoogleraar in Nijmegen benoemd worden nadat hij op aandringen van de bisschoppen zijn lidmaatschap van de PvdA had opgezegd. (In 1936 was hij ook al - met vijf andere vooraanstaande katholieken - na aandrang van hogerhand uit het Comité voor Waakzaamheid gestapt.)

Met zijn continuïteitsthese van geleidelijke ontzuiling en modernisering als gevolg van een gebrekkige verzuiling ziet Luykx niet dat in de roomse gemeenschap een stuwmeer van interne spanningen was ontstaan dat in de jaren zestig tot een plotse grootschalige dijkdoorbraak van secularisatie in de breedste zin van het woord heeft geleid. Om een ander beeld te gebruiken: de roomse hogedrukketel van antimodernisme ontplofte met een grote klap. Die klap maakte ook in het buitenland indruk. Nederland haalde er niet voor niets de New York Times mee.

De lawineachtige ontkerkelijking - die veel meer behelsde dan alleen ontzuiling - kan slechts verklaard worden door te verwijzen naar de interne hoofdfactor: de door kerkelijk gezag gestagneerde en gefrustreerde ontwikkelingen voorafgaand aan de dijkdoorbraak. Natuurlijk spelen daarbij externe factoren (doorbreking van het isolement van het zuiden door grotere mobiliteit; de opkomst van de tv) ook een rol, maar het was het kerkelijk gezag tot dan toe wel gelukt moderniteit buiten de kerkdeuren te houden. Dat er wel degelijk iets radicaal veranderde in roomse kring, blijkt alleen al uit het feit dat Limburg na de jaren zeventig het laagste geboortecijfer van Nederland kreeg, iets dat nimmer tevoren in de geschiedenis het geval was geweest. Hier was niet alleen sprake van een abrupte breuk in bestaande patronen, het was zelfs een doorslaan van het ene uiterste naar het andere.

De historicus James Kennedy schrijft in zijn bekende boek over Nederland in de jaren zestig, Nieuw Babylon in aanbouw (1995), dat de grote kerken - de rooms-katholieke kerk, de middenorthodoxie der Nederlands Hervormden en de Gereformeerde Kerken - na deze periode ‘onherkenbaar waren veranderd’. De schielijke secularisatie verklaart ook de geestelijke dakloosheid van zo vele trouwe gelovigen van weleer, die in zeer korte tijd de overgang beleefden van een strak regime van regels en verboden naar een wereld waarin alles scheen te kunnen en te mogen.

En wat Luykx betreft: indien zelfs een beroepshistoricus zozeer zijn wensvoorstelling de overhand laat krijgen op de - overigens door hemzelf genoemde historische feiten - in welke geestelijke verwarring moeten dan wel niet zijn geloofsbroeders en geloofszusters zonder geschiedkundige opleiding verkeren over hun eigen gemeenschappelijke verleden?

De reactieverschijnselen van die niet verwerkte overgang onder voormalig gelovigen zijn nog steeds zichtbaar. Geen land in Europa heeft zo sterk te maken gekregen met een zo massale ‘ontzuilingdesoriëntatie’ als Nederland. Om het in fysische termen uit te drukken: als gevolg hiervan bestaat er nog steeds een grote concentratie van ongerichte religieuze energie. Dit betreft niet alleen het ‘ietsisme’ maar ook de apocalyptisch-eschatologische ethiek die nog steeds kenmerkend is voor het denken over de wereld in het algemeen en de Nederlandse verhoudingen in het bijzonder. Aldus is zowel het publieke debat als de Nederlandse politiek voor een belangrijk deel de voortzetting van theologie met andere middelen.