Hollands Maandblad. Jaargang 2008 (722-733)

[p. 13]

Vrij in '68
door Margriet de Koning Gans

Als we op weg gaan naar Osaka en vanuit Arashiyama in zuidwestelijke richting rijden, vraag ik het hem. Sinds wanneer hij dan Vrijman heet, terwijl er Hulsebos in zijn paspoort staat. Hij vertelt dat toen hij als jongen in het verzet ging, hij deze geuzennaam bedacht. Dat het een definitieve breuk met zijn jeugd was, dat het uitbreken van de oorlog voor hem een grote bevrijding is geweest. Hij was toen ook communist geworden.

‘Was daar dan ook communisme voor nodig, voor je bevrijding?’ vraag ik. ‘Je kunt het ook overdrijven.’

‘Nee, zo zat dat niet,’ zegt hij. ‘Het was dank zij mijn kleutertrauma's, mijn jeugd in de padvinderij, mijn puberteit in het verzet, mijn verslaafdheid aan grote ideeën, filosofieën en andere drugs, dank zij mijn capaciteiten en gebreken, dank zij de rede van Stalin op het zestiende congres van de communistische partij, dank zij mijn angst voor armoe, mijn cynisme, mijn ego, mijn cassius-clayisme “I am the greatest”, mijn blinde bewondering voor de Picasso's, de Strawinsky's, de Churchills, ook gruizige, slordige, slijtse maar dichterlijke en dwars door alles heen levende persoonlijkheden, die voortdurend op zoek naar zichzelf waren...’

‘Hallo kameraad,’ onderbreek ik hem, ‘We moeten nu even op het verkeer letten.’

Maar Jan is los. Hij vertelt hoe hij als journalist op een keer een partijbijeenkomst moest verslaan en dat hij toen spontaan was opgesprongen en de Internationale had meegezongen. Hij had er tranen van in zijn ogen gekregen. Eindelijk een doel om voor te leven!

Ik vertel hem over mijn opa, die altijd met tranen in zijn ogen terug zat te denken aan de glorietijd van Troelstra. Mijn opa leerde zijn kleinzonen over politiek te discussiëren. Als ze iets zeiden wat hem beviel, kregen ze na afloop een briefje van vijf. En ik denk aan mijn oma, die haar kinderen een oranje sjerp omdeed voor de 1 mei-optocht, omdat ze geen rode had. Ik heb haar nooit gekend, maar hoorde dat ze Troelstra te ver vond gaan.

‘Hier moet je volgens mij rechts aanhouden, want anders komen we in zee terecht,’ zeg ik.

‘Ja lieve kaartlezeres,’ roept Jan opgewekt, ‘alles onder controle. Maar Feuerbach, Hegel en Marx, de communistische partij, hebben mijn denken voorgoed verkankerd en er voor gezorgd dat bij alles wat er in mijn leven gebeurt het gevoel van maatschappelijke survival altijd nummer één staat, de zegeningen van de dialectiek die elke nood toejuicht omdat er dan weer een deugd van te maken is.’

Hij vertelt over zijn jeugd, een verhaal waarin het werkelijk voortdurend pijpenstelen regent en overal lekkages zijn, in de hele Jordaan. Die kon zijn vader dan gelukkig repareren omdat hij loodgieter was. Alleen jammer dat niemand kon betalen. In de keuken een paar korsten brood die over de tafel werden geschoven. Jan moest altijd pinda's doppen op een krant. Zijn vader maalde die dan fijn in de koffiemolen, om er met slaolie pindakaas van te maken. Dan word je vanzelf wel communist.

[p. 14]

Ik zeg hem dat wij na de oorlog ook straatarm waren, maar toch voor koningin en vaderland. Mijn vader zat bij Nederland Volksherstel, een club van Wilhelmina. En in 1947 zat hij net in Tsjecho-Slowakije toen daar het IJzeren Gordijn werd neergelaten. Ik weet nog hoe bang we waren dat hij er nooit meer achter vandaan zou komen. Communisme was wel het laatste waarvan wij iets moois verwachtten. En dat ik tijdens mijn studie het neomarxistische van de Frankfurter Schule door m'n strot geduwd kreeg. Ik word weer moe als ik eraan denk. Mijn enthousiaste hoogleraar Bomhoff kreeg me zo ver dat ik Adorno's Noten zur Literatur kocht. Drie delen, halverwege deel 1 gaf ik het op. Walter Benjamin, dat vond ik interessant, maar ik snap niet wat dat nog met marxisme te maken heeft.

Zo komt het gesprek, terwijl we de borden met Osaka volgen, op de Rote Armee Fraktion en die Franse jongen Cohn-Bendit. Die ook zo ideologisch bevlogen is van de Frankfurter Schule, en daarvoor twee jaar geleden Parijs op zijn kop heeft gezet. En hoe dat wat later oversloeg naar Amsterdam en de rest van Nederland. Een jongen in het Leidse studentenhuis bij mij aan de overkant ging tijdens de Maagdenhuisbezetting steeds naar Amsterdam om te kijken wat ze daar aan het doen waren. Hij kwam met de dag lacheriger terug, want ze zaten alleen maar te zitten, op de harde planken. Kennelijk was dat hun idee van het studentenleven. ‘Wij moesten dat in de groentijd,’ zei hij.

‘Weet je wat het verschil met jullie is?’ zegt Jan, ‘In Amsterdam hebben de studenten contact met de tijdgeest, met de andere werkelijkheid die al is ontstaan. Dat is jullie in Leiden blijkbaar ontgaan.’

Ik weet wel beter. Die tijdgeest, daar had ik middenin gezeten. Ik denk aan de studentenvakbeweging die in 1963 opkwam en die de studentencorpora wilde politiseren. Gelijke rechten voor de jongens uit het strokarton. Wat een heisa was dat geweest. Dat hadden wij vanuit Leiden allemaal georganiseerd. Congressen moesten er gehouden worden, met moties en amendementen. Ton Regtien en Jan Blok met zijn Lenin-sik en al die andere apparatsjiks uit Groningen en Amsterdam en toen ook nog Nijmegen, die de microfoon en de macht grepen voor hun krankzinnige leuzen.

Wij van de Nederlandse Studenten Raad begrepen dat ze recht hadden op een plaats in de studentenwereld en werkten daar hard aan mee, maar van hen moest het een stalinistische hiërarchie worden. Wat een rancuneuze lui. Geen lachje kon eraf. Hele dagen zaten we op terrassen in Noordwijk de kilometers lange notulen te formuleren. Regtien en Blok en al die jongens moesten er met naam en toenaam in geciteerd worden, in volgorde van belangrijkheid, anders had je op de volgende vergadering de poppen weer aan het dansen. Maar ik houd tegen Jan mijn mond erover, want ik heb geen zin in dat onderwerp.

‘Weet je wat voor mij de tijdgeest is?’ zeg ik dan. ‘Ik heb op 1 mei '68 de Praagse Lente meegemaakt. Ik heb tussen drommen huilende mensen gelopen, oude vrouwtjes die sinds de Russische bezetting in '47 niet meer naar buiten waren gekomen als het 1 mei was. Een gynaecoloog die ik het proefschrift van een vriendje ging brengen, stond in mijn armen te janken. Studenten die ik helemaal niet kende namen me mee dwars door een uitzinnige menigte. Ik heb Dubcek op de tribune zien staan, met Zatopek ernaast. Nou, ik kan je vertellen, dat heeft allemaal grote indruk op me gemaakt. Die waagden hun leven voor hun vrijheid. Kwam ik terug, hadden ze in Amsterdam het Maagdenhuis bezet. Nou, nou.’

Jan heeft al zijn aandacht bij het verkeer, het is druk.

[p. 15]

‘En weet je,’ ga ik door, ‘in augustus ging het mis. Die studenten uit Praag zouden in september bij ons op tegenbezoek komen, maar we konden geen contact meer met ze krijgen. Niks. Het was afgelopen. En ineens stond er toch een bus op het Rapenburg, vol Praagse studenten en docenten. Die waren naar ons gevlucht met die bus omdat die al gehuurd was. Ze konden net door de laatste grenspost die nog open was. En die moesten we toen midden in de vakantie ergens onderbrengen. Sommigen hadden nog geeneens afscheid van hun familie genomen. Ik nam toen vier meisjes in huis, die fluisterend rondslopen omdat ze gewend waren met veel te veel mensen samen te wonen en afgeluisterd te worden.’

Terwijl ik doorratel, springen de tranen me in de ogen. Ik kan even niet meer tegen dat rotcommunisme. En het was nog wel zo'n mooie stad, zo op en top Europees. Ik had me daar een verrader gevoeld dat wij Europeanen die mensen, die ook Europeanen waren, aan de Russen hadden uitgeleverd.

Jan legt zijn hand op mijn knie, voor de troost. Als we stilstaan voor mijn portiek in Higashimachi en hij de motor afzet, vertrouwt hij me toe: ‘Weet je, ik vind het wel zo verschrikkelijk lief van je dat je me tegenspreekt. Dat is nou dialectiek, en zo komen we nog eens ergens. Maar ik kan je gerust stellen, ik ben allang geen communist meer, al doe ik nu en dan net alsof. Ik stem tegenwoordig op de PvdA. Maar Castro en vooral Che Guevara blijven mijn grote helden.’

Nu ben ik even stil.

‘Heb jij de opera “Reconstructie” gezien?’ vraagt hij.

‘Nee, die was meteen uitverkocht.’

Hij begint beeldend te vertellen hoe het was. Hoe ze samen met Louis Andriessen, Peter Schat, Reinbert de Leeuw en al die anderen langzaam het zeven meter hoge standbeeld voor Che oprichtten.

‘Heb je Het woord bij de daad ook gelezen?’ vraag ik als hij is uitverteld.

‘Nee, ik mag Mulisch niet.’

‘Nou, je weet niet wat je mist. Het is een fantastisch boek. Jij en Castro zouden elkaar wel mogen, denk ik. Lekker samen havanna's roken.’

Onze discussie over 1968 en internationale solidariteit en persoonlijke bevrijding en alles wat de we-reld bezighoudt, gaat tot 's avonds voort. Maar terug in Osaka voegen we, geheel in de geest van de tijd, eerst de daad bij het woord. Onder de douche zing ik innig tevreden het lied van de wielewaal, dat één van ons in Leiden speciaal voor de studentenvakbond svb van een melige tekst heeft voorzien. ‘Vooruit studenten áállemaal, de vakbond is ons iehiediehieaal, want zweren wij bij 't Máánifest, svb die doet de rest. Zonder omslag in uw broek, met een progressieve look, ongewassen in de linkse hoek.’

Nu, veertig jaar later, kijk ik met weemoed en verwondering terug. Jan Vrijman en ik, ieder uit een totaal ander maatschappelijk hokje, vierden de tijd van toen.