Hollands Maandblad. Jaargang 2008 (722-733)

[p. 7]

Start en finish van de evolutie
door Hugo Brandt Corstius

Ik weet niks van dieren.

Dat maakt mij nu juist tot een dier. Dieren letten alleen op andere dieren vanwege een van deze twee motieven: Of omdat ze moeten oppassen niet opgegeten te worden. Of omdat ze het lekker vinden om een dier te eten.

Afgezien van dat eten interesseert een dier van de ene soort zich nauwelijks voor de andere soort. Dacht u dat een mier zich ooit druk maakt over wat wij mensen doen, met atoombommen en politieagenten, met scholen en televisie, met concerten en marathons? Wij mensen drijven over de mierenhopen heen zonder dat ze op ons letten, zoals andersom wolken en sterren over ons heen drijven zonder op ons te letten. Mieren begonnen minstens honderd miljoen jaar geleden aan hun evolutie, wij hoogstens vijftig miljoen jaar.

In de zomer van 1941 lag ik naast een zomerhuisje in Petten te kijken naar een stoet mieren die onder het huis vandaan kwam, over een paar stoeptegels paradeerde en aan de andere kant in het gras verdween. Ik wou weten of dieren ook rechts hielden, maar ze kronkelden heen en terug door elkaar heen.

Precies vijf jaar later, ik was tien jaar oud, lag ik daar weer. Het dorp Petten was afgebroken, maar het zomerhuisje was gespaard omdat het dak lager lag dan de duinen waarin nu bunkers zaten. Ik zag precies dezelfde mierenoptocht. De oorlog was totaal aan ze voorbijgegaan.

Wij zijn dus dieren, al was het maar omdat we alleen interesse hebben in onze eigen soort. Wel voelen wij ons de bovenste, de geslaagdste, de beslissende diersoort, de triomf van de evolutie, de baas van de planeet. Zullen olifanten of tseetseevliegen ook wel denken, met hun enorme of hun gevaarlijke lijven.

Dieren doen niet aan Kunst, aan Kleren, aan Kerken. Althans: voorzover wij weten. Anaxagoras (500-428 voor Christus) zei over ons: ‘Handen Vrij.’ Omdat wij op onze achterpoten lopen, kunnen wij, volgens hem, met onze vrije handen kunst maken, kleren weven, tot goden bidden. Totale vergissing van die Griek. Er zijn miljoenen diersoorten, met zes poten, of met vleugels, bevers die dammen bouwen, bijen die in de donkerte van hun huis de weg wijzen naar honingrijke bloemen met behulp van een code waarin geen honing of bloem te herkennen valt. Anaxagoras had beter op de dieren moeten letten, zoals Aristoteles later deed. Ludwig Feuerbach (1804-1872), de man van ‘Man ist was man isst’, zei iets dat meer waarheid bevat, namelijk: ‘Als vogels religie hadden, dan had God vleugels.’ Pas door Charles Darwin (1809-1882) begrijpen wij dat we op onze achterpoten gingen lopen teneinde onze armen de kans te geven zich tot vleugels te ontwikkelen.

Laten we eens kijken hoe onze diersoort, u, tweepotige, denkende, ambitieuze lezer, de vrije handen die u bezit gebruikt. Ik stel drie activiteiten aan de orde, namelijk schrijven, weven en acteren, dus het maken van boeken, kleren en toneel.

Veel mensen denken dat boeken 500 jaar oud zijn. Ja, toen werd de boekdrukkunst uitgevonden. Maar boeken bestaan al zeker 1000 jaar langer. En over 500 jaar worden er beslist geen boeken meer gedrukt, of het moest in een museum zijn.

Eens werd het schrift uitgevonden. Dat schrift werd pas echt geoptimaliseerd nadat Homerus zijn meesterwerk had gemaakt. Hij verzon een ritmisch gedicht om het makkelijker te kunnen onthouden. Zestig jaar nadat ik

[p. 8]

het regelmatig voor straf wegens te laat komen uit mijn hoofd moest leren, kan ik het nog: ‘ton d'apameibomenos prosefe polymetis Odysseus / Alkinoe kreion pantoon arideikete laoon / hetoi men tode kalon akoeëmen esti aojdoe / tojoed hojos hod esti theois enalinkios auden / ../ eim Odysseus, Laertides hos pasi doloïsin.’..

Wat die woorden betekenen, weet ik niet meer en dat hoefde ook toen al niet want zestig jaar geleden draaide je die 's middags bij de conciërge af als je te laat op school was gekomen. Ik zat dan lekker een half uurtje na school te lezen en liep dan naar hem toe om de twintig regels die ik uit het hoofd moest leren op te zeggen. Hij verstond toch geen Grieks.

De uitvinder van het schrift, dat zich natuurlijk ontwikkelde uit handelsbriefjes op verpakte spullen, was zo bescheiden om niet zijn naam in een grotwand te beitelen. Er zijn trouwens vele schriften uitgevonden, met als uitersten:

1 - De alfabetten van letters die de klanken opschrijven waarmee je woorden kan spellen. Meestal tussen de tien en vijftig verschillende letters.

2 - Een lijst van tekens die lettergrepen opschrijven waarmee je aangeeft hoe een woord (ongeveer) klinkt. Je moet een paar honderd verschillende tekens leren, maar je schrijft korter en sneller. In het archeologisch museum in Istanboel zag ik vorige maand een enorme rij kisten staan vol scherven met Hittitische syllaben in spijkerschrift, die ik nog allemaal moet gaan lezen.

3 - Voor elk woord een apart teken verzinnen, dus een plaatje voor een zelfstandig naamwoord, en zo een tekst opschrijven zonder dat je afhankelijk bent van de toevallige taal die je kent. Verkeersborden en Chinees.

Voor al die manieren van schrijven geldt dat het opschrijven van de boodschap meestal langer duurt dan het uitspreken. Wel kun je, na enige oefening, de tekst in hetzelfde tempo laten voorlezen als wanneer je gewoon spreekt. Dat was trouwens eeuwenlang de gewoonte.

Als Socrates in een gesprek iets uit een vorige conversatie wilde aanhalen, riep hij een slaaf en liet hem de oudere tekst, door een slaaf genoteerd, voorlezen. De tekst even aan de gesprekspartner laten zien, kwam niet bij hem op. Het schrijven had het spreken niet ingehaald. Pas kort voor de uitvinding van het drukken kwamen er mensen die een tekst in stilte lazen.

Twee grote voordelen van lezen: het gaat veel sneller dan luisteren, en je hoeft de taal waarin de boodschap is opgeschreven niet goed te kunnen uitspreken. Het Latijn was ten dode opgeschreven, maar wat in het Latijn was opgeschreven, bestaat nog steeds. Het tempo van lezen ligt veel hoger dan dat van spreken, laat staan dat van schrijven.

Het boekdrukken zal geen 1000 jaar duren. We zien het aankomen: het internet, en wat daar weer op volgt, maakt papier en drukken overbodig, en al helemaal het moeizame zoeken naar de juiste teksten in bibliotheken en het kopen of stelen van boeken.

Natuurlijk zal het overslaan van de fase ‘letters-neerzetten’ over een tijdje de letters doen verdwijnen. Dan kan het bijvoorbeeld zo gaan: Je houdt een draagbaar geheugentje tegen je hoofd en je hersens weten wat er daarin staat geschreven. Conversatie zal bestaan uit elkaar aankijken. Lijkt op de meest overtuigende liefdesverklaring van vandaag.

Zoals er eens maar één boek bestond, de bijbel, die dan ook gevuld is met onzin en verhaaltjes van heel verschillende aard, zo bestaat er straks maar één boek: het boek waar alles in staat. Spreken is niet meer nodig. Wij lezen de tekst in ons hoofd zoals we naar wolken en bergen kijken: beetje genieten maar geen nieuwe informatie. Er is dan eigenlijk geen verschil meer tussen ons mensen en zij, de andere dieren.

Het weven van kleren was moeilijk tot de weefmachine werd uitgevonden, met de spinmachine en nog zo wat. Maar we wilden mooiere kleding, met patronen. Aan de weefgetouwen moest daarvoor bij elke slag iets veranderd worden. Zo verscheen de eerste ponskaart. Die schoof je in het weefgetouw. De gaten in de ponskaart lieten bij elke slag van het weefgetouw alleen bepaalde stokken door en zo ontstond een ingewikkeld patroon.

Ietsje later kwam de ponskaartenstapel voor het draaiorgel die een verzonnen mu-

[p. 9]

ziekje speelde zonder dat er een musicus aan te pas hoefde te komen. De letters van een opgeschreven tekst zijn als de gaten in de weefkaart en in de kaartenstapel van het draaiorgel.

Toneelspelen, dat is geen normale conversatie. Acteurs doen net alsof ze iemand anders zijn en spreken de tekst uit die een schrijver heeft verzonnen. Dat gebeurt nog steeds, maar de meeste consumptie en productie van toneel gaat op een andere manier. De acteurs spelen, een keer of tien, kleine scènetjes die samen het hele stuk gaan opleveren maar nog niet in de goede volgorde. Na die opnames wordt een film in elkaar gezet, waar de acteurs met verbazing naar kijken. Hun spel is niet langer het nadoen van een echte reeks gebeurtenissen, maar het leveren van losse minuutjes.

Wat maken die veranderingen in tekst, in textiel, in toneel voor verschil? Dat de productie veel handiger gaat. Dat de consumptie veel

[p. 10]

goedkoper en sneller gaat. Dat de componisten van fictie, flanel en film niet langer zichtbaar zijn, en dat hun productie ook lang na hun dood precies herhaald kan worden.

De vooruitgang van de techniek - heb ik het daar over? Nee, dat zijn slechts kleine veranderingen. Maar in de toekomst zullen al die technieken nog slechts imaginair zijn, geen enkele pen of naald of camera hoeft meer gebruikt. Onze hersenen worden in die toekomst rechtstreeks gevuld met wat andere hersenen, van mensen die wij niet kennen en aan wie we niet denken, ooit verzonnen hadden.

Nu al kun je via internet elk toneelstuk, elk weefsel, elke melodie, elk gedicht, elk fotootje, elke film, gaan zoeken en vaak vinden. Wat gebeurt er als alle hersenen bij de geboorte worden voorzien van alles wat ooit bedacht is? In die toekomst zou je een heel leven bezig kunnen zijn met in je eigen hoofd rond te kijken of wat jij zelf meent te verzinnen er al in zit, en altijd is het antwoord: Ja.

Het zelf creëren en daarna het gecreëerde aan anderen vertonen wordt overbodig. Je hoeft niet meer te praten. Alles wat een mens hoeft te doen, is een hapje te eten, misschien wat te slapen, en op te passen dat je niet zelf wordt opgegeten. Kortom: de mens is eindelijk een echt dier geworden.

Al die generaties van uitvinders, van genieën, van krijgers en zwoegers, zullen de mensheid brengen op het niveau van de huidige zwanen, kikkers, luizen en andere beesten om ons heen. Dan leven wij zonder zorgen, genieten van wat onze voorouders bedachten, en sterven zonder zorgen. Net als de dieren waarop we nu zo neerkijken.

In die toekomst hebben wij een nieuw inzicht gekregen, iets dat u nu niet zult geloven. Namelijk dit inzicht: het feit dat de dieren om ons heen niets maken, en niets zeggen, en niets uitvinden, maar precies zo leven als hun ouders, dat is het bewijs dat zij niet aan het begin van hun evolutie staan, waarin zij nog moeten leren spreken, schrijven, rekenen, tekenen, zagen en lijmen, maar dat zij juist aan het uiteinde van hun evolutie staan. Wij mensen staan in 2008 aan het begin van onze evolutie naar dat vredige zorgeloze einde. De dieren staan al aan de top, wij klimmen nu naar boven. Natuurlijk gelooft u mij niet. Dat bewijst dat ik gelijk heb.

Dieren die ons nu per ongeluk zien, denken: ‘Zouden wij vijftig miljoen jaar geleden ook zo zenuwachtig, ongeduldig, ongelukkig, onhandig zijn geweest? Wat een grappige onnozele beesten zijn die mensen! Laat ze nog maar vijftig miljoen jaar voortmodderen, dingetjes uitvinden, kunstwerken scheppen, oorlogen voeren, tot ze op dezelfde rustige, beschaafde manier kunnen leven als wij: niet meer hoeven te praten, zich niet hoeven aan te kleden, niet in hun agenda en op hun horloge kijken, niet naar zalen hoeven om muziek te horen, niet naar een scherm kijken om te communiceren, maar tevreden denken aan alles wat onze verre voorouders hebben bedacht, geschreven, uitgevonden, en in onze hersenpan hebben neergelegd. Wij mieren - of wij walvissen - beweren niet dat onze innerlijke onzichtbare gratis verkregen kennis, beter is dan die van andere dieren, dus laat de mensensoort dat ook niet doen.’

Ik ben maar een mens, en ik richt mij tot u, metgezellen in een evolutie die nog maar net begonnen is. Ik weet niet precies hoe wij over vijftig miljoen jaar tevreden als de huidige dieren zullen leven. Zullen er dan nog afzonderlijke kunsten bestaan, of zijn literatuur, schilderkunst, techniek en muziek dan al totaal versmolten tot de in de hersenen geïntegreerde levenskunst van die ene diersoort, die zich onderscheidt door tweebenigheid, eigenwijsheid en kaalheid? Ik ben benieuwd.

Bewerkte versie van een lezing die op 22 april jl. werd gehouden in het Muziekcentrum Frits Philips te Eindhoven in het kader van de serie ‘Scherpdenkers’