Hollands Maandblad. Jaargang 2008 (722-733)

[p. 4]

Lezen op de dijk
door Max Niematz

In die dagen deed ik nog mee. Ik had het druk met mijn literatuur in statu nascendi, maar onttrok me geenszins aan voordrachten, borrels en andere vormen van hoger vermaak die de letterkunde tegen beter weten in met zich meesleept. Zo moet ik bij die dichtersmanifestatie terecht zijn gekomen, ‘Lezen op de dijk’, een initiatief van Het Regionaal Cultureel Plan Oost Groningen.

De aftrap vond plaats in het kerkje te Oudeschans, met een toespraak door een gedeputeerde van de provincie, mevrouw Mirjan de Meyer. Ze was al aardig aangeschoten toen ik arriveerde, en ook de dichter Van Wijk had er duidelijk zin in. Hij had een stropdas om, had zijn schoenen gepoetst en een net pak aangetrokken. Nou ja, Van Wijk draagt eigenlijk altijd nette pakken en hij heeft eigenlijk altijd een stropdas om. Zijn poëzie is navenant, nuchter, eigenzinnig, cyclisch, het grote uitdrukkend in het kleine, het algemene in het exemplarische. Hij is kort van stof en zegt veel, gebruikt dus weinig woorden en verspilt weinig inkt. Zijn commentaar op de omringende wereld kan bestaat uit drie afgebroken zinnetjes van elk niet meer dan zes woorden. Het eerste zinnetje zet met een enkel gebaar een heel landschap neer. In het tweede zinnetje evoceert een simpele handeling een compleet leven. In zin drie verkeert dat leven in stilte, als wendde de dichter zich af van de taal onder druk van het onzegbare. Aldus vindt Van Wijk met elk gedicht iets uit dat al eeuwen bestaat en toch nieuw is, omdat hij het uitvindt op eigen kracht.

Het onafscheidelijk dichtersduo Jean-Pierre Rawie en Driek van Wissen was er ook. Eveneens beroepshalve, begreep ik, wat niet wil zeggen dat ze zich niet opperbest amuseerden. Ze hadden bij binnenkomst zij aan zij in een kerkbank plaatsgenomen en zaten elkaar de laatste grappen te vertellen - naar het leek zonder zich bewust te zijn van de toenaderingsblikken die hen van alle kanten werden toegeworpen. Nooit ondernamen ze een poging om een van die gezichten te herkennen of een van die blikken te beantwoorden. Badend in hun genialiteit weigerden ze elk aanbod om zich te laten groeten.

Enige lokale grootheden beten het spits af met elk zeker tien gedichten waar veel aardappelen en bieten in voorkwamen en hoopjes regionale trots. Ze oogstten dan ook een warm applaus, maar niet storend of verontrustend warm.

In de pauze begaf de menigte zich naar het pleintje naast de kerk. De zon scheen volop. Onder de bomen was een bar ingericht. Mevrouw De Meyer, die me eerst niet, maar na een glas rode wijn wel herkende, liet me het boekwerkje zien dat de organisatie had laten maken om het Cultureel Plan kracht bij te zetten. Ze complimenteerde me met het gedicht van mijn hand dat erin was afgedrukt. Mijn pasfoto stond erbij. Ik sta er verwilderd op. Die foto had ik op het laatst nog moeten schieten in een fotohokje op het station en hem in aller haast ingestuurd.

Van Wijk was niet opgenomen, stelde hij vast. Hij wilde meteen weg, maar Mirjan de Meyer was aan het vertellen dat ze juist terug was uit Kristiansand, Noorwegen, waar ze op haar hotelkamer mijn laatste roman had liggen lezen. Ze had zich behoorlijk geamuseerd met mijn ‘verzinsels’, althans ‘halve waarheden’.

‘Verklaar u nader,’ zei ik.

[p. 5]

Nou ja, als iemand fictie schreef, zaten er altijd wel facetten van de werkelijkheid in, zei ze. Het boek had reminiscenties bij haar gewekt aan Bilderdijk, althans De Genestet.

Van Wijk drong aan en we smeerden 'm - hij uit ergernis, ik om de voordracht van Driek van Wissen te kunnen missen, maar in de eerste plaats omdat we om drie uur in Nieuwstatenzijl werden verwacht op de dijk die de organisatie ons had toegewezen. Daar zouden we lezen uit eigen werk voor een gemêleerd publiek van cultuurtoeristen die met bussen langs de diverse locaties zouden worden gevoerd.

In de auto trok ik mijn colbert uit, want het was warm. Van Wijk hield het zijne aan, maar tekende geen bezwaar aan toen ik het raampje neerdraaide om de zilte lucht op te snuiven die ons tegemoet woei uit de zeepolders. Langs de rechte, met bomen afgezette wegen reden we twee fietsers voorbij, een man en een vrouw, toehoorders zeker, ware liefhebbers die de voorkeur aan eigen vervoer hadden gegeven en rechtop gezeten op hun hoge rijwielen stijfjes tegen de zeewind optornden.

[p. 6]

We waren ruim op tijd, er was nog niemand. Wel was er een stand ingericht: een kastdeur op schragen met een parasol van Grolsch erboven, waar we onze tassen kwijt konden, onze bundels konden uitstallen ter inzage en verkoop. Ook lagen er al twee balpennen voor ons klaar om na het voorlezen handtekeningen uit te kunnen delen - men had aan alles gedacht en niets over het hoofd gezien, behalve het feit dat Van Wijk nooit met een balpen tekende, doch uitsluitend met een vulpen en wel de zijne.

In afwachting van de eerste gasten maakten we een praatje met sluiswachter Noret. Die was daar juist zijn aak aan het teren, een man met vierkante kaken waarin behalve grote wilskracht een droog lachje stond gebeiteld. Hij woonde in het huis beneden de sluis, vertelde hij. In alle eenzaamheid leefde hij daar. Hij vond het best, en daarbij, hij was toch altijd aan het teren.

Landinwaarts langs het kanaal zaten op het door schapen bijgehouden gras wat jongens en meisjes te zonnen. De meisjes waren in bikini. De jongens hadden ook niet veel aan. We hoorden ze lachen en gekheid maken in hun smedige grunniger taaltje. Die waren duidelijk niet voor ons gekomen. Ze vielen buiten het project en hadden genoeg aan elkaar. Letterlijk verstaan kon ik ze niet, het was te ver weg, maar nu en dan klonk er een gilletje dat als een koel briesje bevrijdend werkte in de stilte hier en bij de druk die het werk van die middag op ons uitoefende.

Het was half vier inmiddels. ‘De bus zal zo wel komen,’ zei ik. ‘De voorleessessies elders lopen zeker wat uit.’

‘Voorleessessies van anderen lopen altijd uit,’ vond Van Wijk. ‘Laten wíj 't klein houden en 't volk vooral niet overvoeren.’

We spraken af dat we om beurten elk twee gedichten zouden lezen, en dat vier keer. Gesteld dat er drie busladingen kwamen, rekende Van Wijk in de gauwigheid uit, dan nam elk dus 4×2×3=24 gedichten voor zijn rekening. Dat moest genoeg zijn.

Daar kwam onze eerste gast aanrijden in een Volvo! Maar nee, het was een vrouw, vrij jong nog, in een superstrakke spijkerbroek en met wel vier camera's om de nek. Ze maakte een nogal gedreven indruk. Iemand met een missie, zoals ze zwikkend en al kwam aanlopen op haar hippe pumps. Of een van ons ook wist waar de manifestatie ‘Lezen op de dijk’ zou plaatsvinden.

‘Wíj zijn de manifestatie,’ zei Van Wijk.

‘Ik kom van Het Dagblad. Waar zitten de dichters?’

‘Dat zijn wij,’ zei Van Wijk.

Sluiswachter Noret ging er prat op dat hij van zijn leven nog nooit een gedicht had gelezen. Hij zou niet eens weten hoe zo'n ding eruit zag, vertelde hij, zich van de wind af wendend om zijn pijp aan te steken. Hij deed dat uiterst behendig, het viel me op. Storm of regen, de pijp van Noret zou branden. ‘Als ik in sferen wil vertoeven, ga ik m'n boot wel teren,’ zei hij. De sluis schudden hoefde hij zelden, alleen voor wat jachtjes, want vrachtverkeer kwam hier niet. Wel moest hij dagelijks de spuisluis bedienen. Zodra hij die had opengedraaid, ging hij door met teren, en zat de sluis dicht, dan nam hij de kwast weer op en teerde opnieuw. Hij kon zijn aak niet verdragen zonder de glans van verse teer, vertelde hij. Hij teerde elke dag, omdat teren voor hem een alledaagse bezigheid was. Hij had bij het teren God gezien.

De fotografe vond dit het uitgelezen moment om een plaatje te schieten van de dichters, met de sluiswachter erbij. Ze posteerde ons tegen de houten verschansing, nam een paar foto's, liep heen en weer om ons uit verschillende

[p. 7]

hoeken te nemen. ‘Dit wordt niks,’ zei ze, om zich heen kijkend. ‘Ik wil meer actie.’

Noret voelde zich aangesproken en ging weer aan het werk.

‘Waar blijft 't volk?’ vroeg ze.

‘Die zullen zo wel komen,’ zei ik. En Van Wijk, plotseling onthecht: ‘Geen haast. Woorden reizen van ver.’

Toen zagen we haar ginds met de dorpsjeugd in bikini praten. Ze wees in onze richting en leek hen wat uit te leggen: ongetwijfeld dat ze, als ze meekwamen, in de krant zouden komen. Want bedremmeld zagen we hoe ze een voor een overeind kwamen, onze kant op slenterden en wat om ons heen hingen. De fotografe zag ze liever vóór ons in het gras zitten, in een halve kring. Dat deden ze. Het kon ze weinig schelen waar of hoe ze zaten.

Van Wijk kon beginnen. ‘Ik herinner mij,’ verhief hij zijn stem, maar er werd nog wat geduwd, gegiecheld. Het waren tenslotte maar kinderen, maar toch zulke kluitige jongens en meiden al. En zo bloot... Ze leken het plotseling zelf te beseffen.

‘Ik herinner mij de geur van roggezoet bij een kleine bakkerij, van koffiebranden en bierbrouwen, van aangeharkte perken op zaterdag...’

Van Wijk is - ik zei het al - geen hermetisch, maar wel een sober, een summier dichter. Maar vandaag sloeg hij een heel andere toon aan, een welhaast on-Wijkiaanse toon. Hij pakte uit met een daverend gedicht, zeker twintig coupletten. Waar ik hem niet anders ken dan als te werk gaand als een brillenslijper, zag ik hem hier in een operazanger veranderen, zich een barokke vloed aan beelden permitteren en hoe hij met duivels genoegen een keukentableau neerzette, een heus genrestuk. Een sterk gedicht niettemin, een ronkend lierdicht dat door zijn strenge keerregel ‘Ik herinner mij’ tot het eind toe in toom werd gehouden.

De kinderen hoorden toe, ernstig bijna, vooral de meisjes. Er wordt wel beweerd dat kinderen de ‘verwondering’ nog kennen. Ik zal u zeggen: het tegendeel is waar. Verwondering is een woord uitgevonden door een aftands wordende volwassene en waarschijnlijk een die een intellectuele opvoeding heeft genoten. Hoe zouden kinderen zich moeten verwonderen? Ze zijn blanco, hebben totaal geen vergelijkingsmateriaal om het afwijkende af te zetten tegen het gewone. Vanaf de wieg nemen ze de domste verzinsels als de normaalste zaak van de wereld. Zo keken ze ook naar deze geklede en gebrilde heer, deze ijle verschijning die zo'n moeilijke taal uitsloeg op een toch ook zó gevoelige en prikkelende toon, dat ze zich plotseling helemaal niet meer geneerden om daar te zitten half in hun blootje.

Juist toen de fotografe klaar was en haar spullen bijeenpakte, zagen we bij de stand een echtpaar in de bundels staan bladeren. Hun fietsen stonden tegen een boom.

‘Ah, publiek,’ zei Van Wijk, en riep: ‘Dames en heren, wíj zijn de dichters, we komen eraan’, en hij stapte op hen af.

Het was een ouder echtpaar. Maar keurige mensen, vooral de man. Hij vroeg wat zo'n boekje moest kosten. Bij het horen van de prijs legde hij het beleefd weer terug op zijn plaats. Maar ook zíj - niet zomaar iemand. Een mevrouw. Zelf stond ik toen net weer met de kinderen te praten, maar Van Wijk schijnt haar nog gevraagd te hebben: ‘Mag ik u 'n gedicht voorlezen?’

‘Liever niet, als u 't niet erg vindt,’ zei ze.