Hollands Maandblad. Jaargang 2008 (722-733)

[p. 28]

De grote vertaalslag
door Florus Wijsenbeek

Nooit heb ik een zo begenadigd spreker als Hans Wiegel zo de mist zien ingaan als toen hij voor de eerste keer geconfronteerd werd met de Europese veeltaligheid. Wiegel kon in zijn goede tijd spelen met een zaal. Alleen al door na een in zijn ogen applauswaardig statement een lange pauze in acht te nemen, slechts gevuld met een Wiegeliaanse blik richting zaal, dwong hij zijn gehoor tot bijval.

Deze gave werkte echter alleen probleemloos bij thuiswedstrijden. Tijdens de oprichtingsvergadering van de Europese Liberale Partij in 1976 zakte het oratorische vermogen van Wiegel in internationaal verband lelijk door het ijs. Hij had geen ervaring met een vertolkte speech, een redevoering dus die synchroon vertaald werd door diverse tolken, en dat brak hem op. Wiegel merkte al snel dat zijn applaus-stiltes weinig weerklank vonden, sprak dus gewoon door, maar werd dan opeens, juist als hij het niet meer verwachtte, onderbroken door applaus uit de zaal.

Nadat dit mechanisme van iets achter de feiten aanlopende tolken zich een aantal malen had voltrokken, raakte Wiegel geheel in verwarring. Hij probeerde naarstig op de juiste momenten te stoppen met spreken om de zaal gelegenheid te geven hem toe te juichen. Maar deze onnatuurlijke stiltes zorgden er slechts voor dat zijn tekst alle verband begon te verliezen. Het was blijkbaar niet goed tot hem doorgedrongen dat vertolking nu eenmaal een radicaal andere oratorische aanpak vereist.

Wie dit tot in de puntjes begrijpt, is koningin Beatrix, en daardoor maakt zij in internationaal verband steeds opnieuw zo'n geweldige indruk. Dit merkte ik toen zij ooit voor het Europees Parlement sprak met de tientallen tolken die met zweet op het voorhoofd het koninklijk bezoek hadden afgewacht. Maar zij beheerst de kunst en kunde van de vertolkte redevoering volkomen, en sprak in korte zinnen met steeds een duidelijke pauze tussen elke zin. De tolken van alle Europese talen konden haar goed bijhouden, en hun zuchten van verlichting waren in alle koptelefoons hoorbaar.

Thans worden in de Europese Unie van 27 lidstaten 23 verschillende talen gesproken, en dat leidt niet alleen tot een kakofonische hoeveelheid vertolking (verbaal) maar ook tot een tsunami aan vertalingen (op papier). Alleen al omdat alle wetgeving alvorens van kracht te worden in alle talen omgezet dient te zijn, is de vertaalafdeling van de Unie verreweg de grootste van alle afdelingen. En dat terwijl bepaalde uitwassen van de veeltaligheid tegenwoordig al zijn verlaten. Vroeger kregen wij ook berichtjes zoals ‘Morgen is de garage op niveau 2 wegens werkzaamheden gesloten’ vertaald in de eigen taal op een voorgeschreven kleur papier. Frans had lichtblauw, Duits geel, Italiaans lichtgroen en Nederlands Oranje. Misschien heeft men dit principe opgegeven omdat 23 kleuren papier moeilijk te vinden zijn.

Toen ik bij de Europese Gemeenschap ging werken, was het taalprobleem overzichtelijker. Er waren nog maar zes lidstaten met vier verschillende talen, waarvan het Frans overheersend was en derhalve ook fungeerde als de voertaal onder ambtenaren. Gelukkig waren mijn ouders zo wijs geweest mij in de zomervakanties van de vijfde en zesde klas naar Frankrijk te sturen om deze taal beter onder de knie te krijgen dan op school werd beoogd. Dit bracht mij inderdaad van een basaal ‘ah, oui’ en ‘ah non’ tot een redelijk conversatiepeil met vrienden en vooral vriendinnen, maar zelfs dat bleek niet voldoende om in ambtelijk Frans beleidsnota's en verslagen te kunnen maken. Grootste struikelblok bleek echter niet te schuilen in woordenkennis, grammatica of syntaxis, doch in mijn op een Amerikaanse universiteit opgedane kennis om ‘to the point’ te schrijven.

[p. 29]

Dit evidente euvel in Franse ogen bracht mijn chef bij de juridische dienst van de Europese Commissie, Jacques Amphoux, regelmatig tot een staat van bijna wanhoop. Hij eiste van mij dat ik mij bekwaamde in de kunst van de Franse politieke retoriek om niets inhoudelijks te zeggen alvorens de voorzitter bij naam en titel was genoemd, waarna een inleiding, een hoofdthema en een conclusie dienden te volgen die literair verantwoord en gewichtig alsmede langdurig dienden te klinken, zonder dat enige concessie terzake het behandelde onderwerp werd gedaan. Deze kunst heeft in Europa trouwens tamelijk lang standgehouden, mede omdat generaal de Gaulle als eis voor de toetreding van Britten, Ieren en Denen stelde dat ambtenaren uit deze nieuwe lidstaten het Frans perfect machtig waren.

Toch heeft het Frans als voertaal de uitbreiding naar 27 lidstaten en 23 talen niet kunnen overleven. Tegenwoordig heeft, zoals te verwachten was, het Engels de overhand gekregen, althans in de eigenaardige vorm die niet ten onrechte ‘Eurospeak’ wordt genoemd. Deze Eurospeak is niet echt literair verantwoord, maar helpt wel om de polylinguïstische woekering iets in te dammen.

Toch zullen voorlopig filologen nog een zeer goede boterham kunnen verdienen bij de Unie. Omdat Europese parlementariërs niet worden gekozen op basis van hun taalkundige kennis zal het veeltalenregime zeker gehandhaafd blijven, althans wat het spreken betreft. Er is wel geopperd dat de vertolking beperkt zal gaan worden, net als in de ambtelijke dienst bij alle instellingen waar alleen nog in Engels, Frans en Duits wordt gewerkt. Dit heeft echter al meteen talrijke protesten opgeleverd, vooral door Italianen, Spanjaarden en Polen. En natuurlijk door de Vlamingen, die toch al vaak klagen over de Nederlandse meegaandheid op taalgebied.

Met het taalprobleem heb ik zelf dikwijls te maken gehad. Dat kwam omdat ik als Europarlementariër het idee koesterde dat het erom ging een boodschap over te brengen aan diegene voor wie die bestemd was, soms het dienstdoende lid van de Europese Commissie soms collega's die je hoopte tot jouw standpunt te kunnen bekeren. Het Nederlands is daarvoor een beperkt instrument, want we zijn samen met de Vlamingen slechts een kleine taalgroep van zo'n veertig leden op de 785. Maar zodra ik mij in de vergaderingen bediende van een van de andere talen die ik redelijk spreek (Frans, Duits, Engels en Italiaans), kreeg ik steevast nijdige opmerkingen. Het geklaag kwam liefst van drie kanten: van de Vlamingen, van de Nederlandse tolken (die vreesden voor hun baantje) en van de griffiedienst die het volledig verslag moest opstellen en vond dat mijn talenkennis weliswaar niet slecht was, maar toch niet goed genoeg om er echt mooi en taalkundig correct verbatim verslag van te kunnen doen.

Toch deed ik het steeds weer, al was het alleen maar omdat het vertolken vaak juist de Babylonische spraakverwarringen vergrootte. Dat zit zo: als ik in het Nederlands iets opmerkte, bijvoorbeeld over de scheepvaart, en mijn Griekse collega, vertegenwoordiger van het land met de grootste vloot in Europa, daarop moest reageren, ging de vertolking doorgaans met een tussenstation. Eerst werd het Nederlands vertaald naar het Engels en dan van het Engels naar het Grieks. De tijdsachterstand van de vertolkte tekst in je koptelefoon beliep daarom soms wel twee zinnen of meer.

Niet alleen ging er op die manier nogal wat van de oorspronkelijke uitdrukking verloren, maar er trad een nog lastiger probleem op. Als ik wilde dat die Griek reageerde op iets dat ik zei, kon ik op het moment dat ik mijn opvatting uitsprak niet aan zijn gezicht zien hoe dat viel en mijn betoog dus ook niet in een daaropvolgende zin bijsturen of corrigeren. Hij zat immers met een koptelefoon op en was waarschijnlijk nog twee zinnen op mij achter. Als hij dan instemming of afkeuring moest laten blijken, was ik al weer een heel stuk verder in mijn betoog, dat dus als het ware in het semantische duister werd gehouden.

Dit semantische duister strekt zich ook uit over onparlementair taalgebruik. Laat ik een voorbeeld geven dat alle Nederlanders kennen. Toen onze kroonprinses Maxima, van oorsprong Spaanstalig, haar eerste persgesprek hield en de uitdrukking ‘een beetje

[p. 30]

dom’ over haar destijds aanstaande echtgenoot gebruikte, was dat een subtiel gebruik van de Nederlandse taal om aan te geven dat Prins Willem Alexander ontzettend stom was geweest. In parlementaire omgangsvormen gebruik je het woord ‘stom’ niet voor een collega (met de recente uitzondering van Wilders dan, hetgeen dan ook heel wat commotie veroorzaakte). Indien een afgevaardigde zich uit in onparlementair taalgebruik, dan dient de parlementsvoorzitter in te grijpen. Dit nu valt niet mee voor de voorzitter van het Europees Parlement, die moet afgaan op vertolking die diverse zinnen achterloopt. Voordat doordringt wat werd bedoeld, is het te laat om er op terug te komen.

Niet zelden corrigeren de Europese tolken overigens zelf al, bijvoorbeeld door ‘knettergek’ te vertalen als ‘not very well in the head’ of iets dergelijks. Moeilijker wordt het voor de voorzitter indien de tolk zelf commentaar gaat geven. Ik maakte dit een keer mee toen een van de Franse tolken aan een interventie door een afgevaardigde van het Vlaams Blok de diagnose toevoegde ‘Mais quel con!’. Een van de afgevaardigden uit de partij van Le Pen, die in het Frans meeluisterde, diende prompt een klacht in, die behandeld moest worden in het presidium waarvan ik lid was.

De desbetreffende tolk werd gehoord en ontkende glashard dat zij een en ander gezegd zou hebben. Haar verdediging gaf blijk van haar geweldig taalgevoel en van een goede kennis van de techniek. Zij beweerde dat er door de interventie van de Vlaams Blokker zo'n rumoer in de zittingszaal was ontstaan dat zij niet meer goed horen kon wat de afgevaardigde zei. Op dat moment - betoogde zij - had zij voor de Franstalige luisteraars gezegd ‘Mais quelle confusion!’, waarbij - volgens haar zeggen - haar microfoon halverwege die uitspraak was uitgezet door de technicus, die van de ene naar de andere cabine schakelt.

Dit klonk enigszins plausibel. In de zittingszaal staat namelijk maar één microfoon tegelijk aan en die wordt door een centrale technicus doorverbonden met de geluidsdichte aquaria waarin voor elke taal drie tolken zitten zodat die het zonder anderen te storen in de eigen taal kunnen uitspreken. Als de voorzitter de microfoon van de spreker uitzet, omdat deze de toegewezen tijd heeft overschreden of buiten het parlementaire boekje gaat, kan de tolk niets meer horen en gaat de interventie van betreffende afgevaardigde voor anderstaligen verloren. Helaas waren we genoodzaakt de klacht tegen de tolk toch gegrond te verklaren, want talrijke luisteraars hadden haar woorden glashelder gehoord. En het zou inderdaad een rotzooitje worden als tolken ook nog eens commentaar gaven op de uitgesproken teksten, zelfs als het gaat om nauwelijks te verteren standpunten.

Overigens hebben tolken die hun werk echt goed beheersen, best mogelijkheden tot eigen inbreng zonder daarbij direct fout te vertalen. Zoiets maakte ik een keer mee op het moment dat de toenmalige liberale fractievoorzitter, de Fransman Giscardien Jean Durieux uit het departement Nord, die later nog naar Le Pen over zou lopen, zo'n banale dankspeech hield dat iedereen beschaamd strak voor zich uit staarde. Iedereen, behalve de Nederlanders en de Vlamingen, die bijna onder de tafel vielen van het lachen. De Belgische tolk Rik Hugo had geen woord verdraaid of veranderd, maar wel op droge toon de banaliteiten zo overgebracht, dat het geheel bijzonder geestig werd.

Andersom zijn er ook zonder tolken linguistische incidenten genoeg in het parlement. Zoals die keer dat een van de Engelse conservatieve leden bij de voorzitter ten onrechte klaagde dat zijn vertolking het niet deed. Dat was tijdens een rede van zijn Schotse Labourcollega, afkomstig uit Glasgow, waar ze een bijzonder lelijk en vrijwel onverstaanbaar dialect bezigen. De Schot was ‘not amused’. In een uiterste poging Schotland te behouden voor het Verenigd Koninkrijk, boden de Conservatieven schielijk hun excuses aan.

Als dat getolk en vertaal kan niet verhullen dat je als Europarlementariër behoorlijk gehandicapt in je werk bent als je niet op zijn minst het Engels, maar liefst ook Frans, Duits en Italiaans beheerst. Je bent zonder die talen veel minder effectief want kunt moeilijk bui-

[p. 31]

ten de officiële vergadering om overleg plegen en compromissen sluiten. In mijn tijd blonken de Nederlandse afgevaardigden nog uit in vreemde talen en waren we daarom invloedrijker dan vele andere delegaties. Vooral de gekozenen uit de grotere landen spraken weinig vreemde talen en wij konden dan in intern overleg goed als intermediairs optreden. Zo had ik in mijn vervoerscommissie twee collegae uit mijn eigen fractie: de ene een Lapse Fin, die slechts Laps, Fins, Russisch en een beetje Engels sprak, en een Piemontese Italiaan, die het Piemontees, Italiaans en Frans beheerste. De twee konden uitsluitend via mij met elkaar communiceren, hetgeen mijn positie als coördinator voor de Liberalen beslist ten goede kwam.

In die vervoerscommissie werden we in mijn eerste zittingsperiode overigens geleid door een net nieuw toegetreden Griekse voorzitter, Georgios Anastasopoulos, die voortreffelijk Engels en Frans sprak en de vergaderingen dan ook in die laatste taal leidde. Tolken had ik dus niet nodig, totdat ik de voorzitter het leven lastig maakte met moeilijke vragen of punten van orde, want dan schakelde hij onmiddellijk over op het Grieks. Voordat ik dan de koptelefoon had gepakt en op het juiste kanaal had ingeschakeld voor de vertolking, waren we alweer verder en was mijn interventie verzand.

Dit zinde mij in het geheel niet en dus besloot ik om ook Nieuw-Grieks te leren. Ondanks mijn gymnasiumjaren viel dat niet mee. Dus besloot ik tot een zware en intensieve cursus die door het parlement voor de eigen tolken was georganiseerd. Deze cursus werd op Korfoe gegeven, hetgeen op zichzelf bepaald geen straf was. Wel voor mijn echtgenote, die niet mee mocht, omdat ik anders buiten de lesuren weer Nederlands zou spreken en dan het Grieks overnight weer zou vergeten.

Zo kwam het dat ik na het zomerreces genoeg Grieks kende om de officiële stukken in die taal te begrijpen en me in een eenvoudige conversatie te redden. De eerste vergadering van onze vervoerscommissie werd de proef op de som. Ik maakte in het Engels een punt van orde om de agenda drastisch om te gooien. De voorzitter schakelde routineus over op het Grieks en vertelde dat daarvan geen sprake kon zijn. Maar in plaats van onhandig naar mijn koptelefoon te grijpen om te horen wat hij gezegd had, gaf ik hem in een van tevoren ingestudeerde Griekse tekst lik op stuk. Ik betoogde zonder al te veel haperingen waarom het wel moest en dat ik er anders stemming over zou vragen.

Dit taalkundige huzarenstuk had een onverwacht effect. Voorzitter Anastasopoulos viel van pure verbazing en met donderend geraas van het podium waarop hij als voorzitter in verheven positie was gezeteld. Eenmaal opgekrabbeld gaf hij mij zonder verdere discussie - gelukkig maar - gelijk. Ik was glorieus winnaar van deze grote vertaalslag!

Maar eerlijk is eerlijk: Grieken kunnen het buitengewoon waarderen als je de moeite neemt hun taal te leren, en uiteindelijk zijn we de beste vrienden geworden.