Hollands Maandblad. Jaargang 2008 (722-733)

[p. 32]

Heeft de subsidiëring van Literaire Tijdschriften nog toekomst?
door Bastiaan Bommeljé

Van alle zonderlinge literaire bijeenkomsten die ik heb bijgewoond, behoort de bijeenkomst die op 7 januari jongstleden plaatsvond in het debatcentrum De Balie te Amsterdam tot de allerzonderlingste. Dit samenzijn was georganiseerd door het Amsterdamse literaire festival ‘Weerwoord’ en het Nederlands Literair Productie en Vertalingenfonds (nlpvf). Het thema van de bijeenkomst luidde: ‘Hebben de literaire tijdschriften nog toekomst?’.

Deze vraag is wellicht niet buitengewoon zonderling, hoewel ze ook niet erg nauwkeurig, origineel of beantwoordbaar is. Ze valt een beetje in de categorie met hopeloze babbelproblemen zoals ‘Is de wereld nog te redden?’, ‘Is de roman nou nog niet dood?’ en ‘Heeft de popmuziek nog toekomst?’. Het woord ‘nog’ verraadt hier dat de vraagsteller al een opvatting heeft waar geen enkel antwoord meer iets aan kan veranderen.

Wel zonderling was dat de organisatoren tevoren meldden dat het ‘van groot belang’ was bij deze toogdag aanwezig te zijn omdat alle bezoekers in staat waren ‘invloed uit te oefenen op de toekomst van de literaire tijdschriften’. Over wat dit betekent, tast ik in het duister, maar omdat medeorganisator nlpvf de subsidies verdeelt over de tijdschriften was mijn nieuwsgierigheid gewekt. Blijkbaar hing hier de intentie in de lucht om beleid te funderen op een agendaloze festivalavond met alcoholische versnaperingen en hartige hapjes. Desondanks rezen er enkele interessante vragen, die in de chaos van zo'n literaire ‘discussieavond’ nauwelijks de antwoorden konden krijgen die ze verdienden. Vandaar hier alsnog een poging.

staan literaire tijdschriften aan de rand van de afgrond? - Het beeld is dat literaire tijdschriften vroeger bakens in het landschap van de literatuur waren. Bladen als Forum, Tirade, De Gids, Maatstaf, Revisor, Hollands Maandblad en andere titels boden polemieken die ertoe deden, ontdekten nieuwe literaire talenten, en publiceerden onmisbaar werk van gevestigde namen. De ware literatuurkenner had kortom een abonnement op een literair tijdschrift.

Dit is half waar. De invloed van literaire bladen lijkt altijd groter in terugblik (Forum bestond slechts vier jaar, had nooit meer dan 400 abonnees en voortdurend moeite het hoofd boven water te houden), maar het is evenzeer duidelijk dat de tijdschriften thans onder druk staan. Waren er in 1993 van de destijds zeven gesubsidieerde tijdschriften vijf met ongeveer 1000 abonnees, in het jaar 2000 waren dat er (van de tien gesubsidieerde tijdschriften) nog slechts drie, en in 2006 (van de twaalf gesubsidieerde tijdschriften) niet één meer. Thans zijn er twee literaire tijdschriften met een abonneebestand van ca. 700, terwijl de overgrote meerderheid ergens tussen de 100 en 400 vaste liefhebbers op de been weet te krijgen. Een toonaangevend blad als De Gids - lange tijd het grootste literaire tijdschrift van Nederland - had in 1975 zo'n 4500 abonnees en thans ternauwernood 600.

Wat deze neergang precies betekent, is overigens niet helemaal duidelijk. In het afgelopen decennium maakten ook de meeste opiniebladen en kranten een scherpe daling van het aantal abonnees mee. Velen wijzen dan als oorzaak op de opkomst van internet en in het algemeen de proliferatie van multimediale informatiebronnen, alsmede de onontkoombare ondergang van het gedrukte woord.

Dit lijkt me geen houdbare stelling. Er is wereldwijd nog nooit zoveel papier bedrukt als in dit internettijdperk, en de relatieve neergang

[p. 33]

van literaire tijdschriften ligt wellicht ook eerder aan de overdaad van drukwerk dan aan het wegkwijnen daarvan. Wel zijn er twee aspecten die nadere overweging waard zijn. In de eerste plaats vormden de jaren zestig en zeventig een uitzonderlijk ijkpunt. Het opleidingsniveau van Nederland was gestegen, maar de media hielden hiermee geen gelijke tred (er waren twee tv-kanalen; de kranten hadden nauwelijks bijlagen, er was geen internet). Tegenwoordig is de situatie omgekeerd: het opleidingsniveau neemt af (althans het intellectuele gehalte daarvan) en de media zijn geëxplodeerd in een brij van woorden, beelden, geluid en opinie.

Overigens is dit geen reden tot pessimisme: in de chaos zal vanzelf weer een zekere behoefte ontstaan aan hoogdrempelige publicaties. Die behoefte zal nimmer groot zijn, want in tegenstelling tot wat wij onszelf wijsmaken, is Nederland helemaal geen land met een literaire of intellectuele belangstelling. In de Verenigde Staten en Engeland ligt dat iets anders; daar lijken sommige literaire tijdschriften al aan een soort wederopstanding bezig. Zo is de oplage van de The Paris Review de afgelopen jaren gestegen van 4800 exemplaren naar meer dan 13.000 exemplaren, heeft het door Dave Eggers opgezette blad McSweeneys's nu een oplage van meer dan 20.000 exemplaren, en heeft Granta na een aantal mindere jaren weer een wereldwijde oplage van 50.000. Deze ontwikkeling trok zelfs de aandacht van The Observer en The Guardian - anders dan in Nederland, waar de kranten helemaal niets meer schrijven over literaire tijdschriften.

waarom schrijven de nederlandse kranten niet meer over literaire tijdschriften? - Deze vraag werd op de bijeenkomst in De Balie voorgelegd aan vertegenwoordigers van de pers. Het antwoord luidde dat ‘er geen plaats voor is’, en dat ‘andere redacties het een moeilijk onderwerp vinden’. Dit is onzin. De beste rubrieken over literaire tijdschriften stammen uit de jaren zeventig en tachtig, toen de kranten een stuk dunner waren dan tegenwoordig. In die tijd volgde men ook buitenlandse literaire tijdschriften zoals La Quinzaine Littéraire of Nouvelle Revue Française of Freibeuter. Waarschijnlijk dient het antwoord gezocht te worden in de veranderende Nederlandse journalistiek. Er zijn drie ontwikkelingen die fataal bleken voor rubrieken over literaire tijdschriften. In de eerste plaats de krimpende intellectuele horizon van de media; in de tweede plaats het oprukkende middelbare-school-perspectief op literatuur; in de derde plaats de neiging om geen mening, geen letterkunde, geen werkelijkheid buiten de eigen krant te willen of kunnen zien. Dit laatste is het journalistieke ‘we rule this country’-syndroom, dat ook literaire journalisten heeft veranderd van waarnemers in opiniemakers.

werkt de subsidiëring van literaire tijdschriften? - Jaarlijks besteedt het Nederlands Literair Productie en Vertalingenfonds 285.000 euro om de literaire bladen te steunen, te stimuleren en te promoten. Deze subsidie blijkt niet erg succesvol. De neergang van het abonneeaantal en de oplages is zelfs het grootst geweest bij de tijdschriften die het nlpvf de afgelopen jaren een extra premie gaf omdat ze in de ogen van het Fonds ‘uitzonderlijk goed’ waren. En anderzijds is Hollands Maandblad, dat tussen 1997 en 2004 weigerde subsidie te accepteren uit onvrede met het systeem, thans het literaire tijdschrift met de grootste oplage. Omdat in 2004 een herziening van het systeem werd beloofd, ontvangt dit blad sinds dat jaar weer een standaardsubsidie, in afwachting van de stelselherziening.

Het huidige systeem - met zijn nietszeggende ‘rapporten’ van een leescommissie, met de conserverende en verslavende werking, en met de regel dat succes (ook incidenteel succes met themanummers) resulteert in vermindering van de subsidie (die is gebaseerd op ‘exploitatietekorten’) - werkt evident contraproductief, en dient net als literaire subsidies in het algemeen op de helling te gaan. Literatuur is niet zielig, literaire tijdschriften zijn niet zielig, en uitgeverijen die literaire tijdschriften onder hun hoede hebben, zijn evenmin zielig.

Bovendien zijn tijdschriften er om op te komen en weer ten onder te gaan, want het is zoals Cyril Connolly zei: ‘Een literair tijdschrift leeft even lang als een hond: zodra hij niet meer kan bijten, heeft hij geen functie meer.’ Tandeloze honden subsidieert men ook niet.