Hollands Maandblad. Jaargang 2008 (722-733)

[p. 43]

De zaak E.
door Antoine de Kom

‘Goedemorgen, zullen wij verder spreken?’ - Ik blijf afwachtend in de deuropening staan en kijk hem aan. De gesprekken gaan tot nu toe moeizaam. Hij wil dat ik alleen directe, concrete, feitelijke vragen stel, maar ik probeer juist via strategische omwegen tot een diagnose te komen.

‘Goedemorgen, dokter.’ Hij staat op en biedt me zijn stoel aan. Dan gaat hij op het bed zitten met zijn rug tegen de muur. Hij kruist zijn benen gestrekt over elkaar. ‘Zegt u het maar, ik ben er klaar voor.’ Hij klinkt geërgerd. Alsof ik hem uit zijn concentratie heb gehaald.

‘Wat houdt u momenteel bezig?’ vraag ik zacht nadat ik ben gaan zitten. Het klinkt naïever dan ik wil. Hij staart naar de memory-stick die als een amulet aan een koordje om mijn hals bungelt.

Dan zegt hij afgemeten: ‘De veelheid van feiten, dokter. Ik beschik niet over alle stukken hoewel die toch onmisbaar zijn om alles uit te leggen. Het is lastig om uit mijn hoofd te moeten werken. Ik heb geen houvast. Dat mis ik vooral. Zonder de stukken heb ik geen vaste grond onder de voeten.’

‘Zijn er ooit periodes geweest waarin u wel het gevoel had volledig greep te hebben? Kunt u daar wat meer over vertellen?’ Ik vouw mijn handen samen en wacht af. Mijn houding is een cliché, maar soms effectief.

‘Een lastige vraag, dokter,’ zegt hij afwerend. ‘Ik denk... ik denk terug aan de tijd toen ik in Wenen zat en het Weense model heb ontwikkeld. U wilt natuurlijk weten wat dat is. Wel, dat is de mensen meekrijgen door ze zelf verantwoordelijk te maken voor de problemen die zij hebben veroorzaakt.’

‘Welke problemen bedoelt u?’ vraag ik zo neutraal mogelijk.

Hij wil niet dat ik hier verder op inga. Hij zegt dat hij alles al tijdens de verhoren heeft verklaard.

‘Dokter, u kunt dat allemaal nauwkeurig nalezen in het dossier,’ probeert hij.

‘Maar ik hoor het graag van u. Welke problemen bedoelt u?’ dring ik aan.

Hij zegt dat hij wil roken en wel nu! Het klinkt als een bevel. Hij probeert me af te leiden.

‘Dokter, ik waardeer uw kundigheid, maar vindt u het goed dat we op de luchtplaats verder spreken?’ Hij probeert het gewoon. Hij zegt dat hij het moeilijk heeft. Dringt aan op een ander onderwerp en zal desnoods emotioneel worden.

Dit keer geef ik toe. We lopen in een kille lentezon op en neer. Aan zijn reacties merk ik dat hij me een slappeling vindt die hij eens goed de waarheid zal vertellen.

‘Het probleem was hun bestaan,’ zegt hij op een toon alsof hij een ondergeschikte iets voor de zoveelste keer uitlegt. ‘Dat bestaan was een risico, een bedreiging, en die moest worden geëlimineerd. Ik heb niets tegen ze. Het ging om hen als factor in de samenleving. Die moest worden uitgeschakeld. Het land moest z'n kracht en zuiverheid terugkrijgen. De onzen terug en zij eruit. Dat was mijn opdracht. Daarom heb ik me met hart en ziel verdiept in hun cultuur. Les gehad

[p. 44]

van een rabbi, op mijn eigen verzoek nog wel. Ik heb geprobeerd Hebreeuws te leren, ben in Palestina geweest, heb keer op keer contact gezocht met zionisten. Ik begreep dat emigratie het sleutelwoord was.’

‘Waarheen leidde u die emigratie?’ vraag ik.

Hij zwijgt en staart bewegingloos naar de straat beneden. Daar staat een verhuiswagen die wordt ingeladen. Ik zeg dat wat hem ten laste wordt gelegd met geen pen te beschrijven valt en in geen miljoen woorden te zeggen is. Hij haalt z'n schouders op.

‘U weet het toch allemaal al, dokter, niet waar? Waarom blijft u dan zo aandringen?’

‘Ik weet,’ zeg ik, ‘dat emigratie deportatie werd en dat die deportatie tot de vernietiging leidde van miljoenen. Hoe heeft u miljoenen de dood in kunnen jagen zonder daar zelf aan te gronde te gaan? Hoe hield u zich staande te midden van de genocide die u in werking zette?’

‘Maar dokter, zo was het helemaal niet. Het waren geen miljoenen mensen, het waren getallen, lijsten, rapporten en zo meer. Het was een uitweg voor een probleem, een exercitie in organisatie, durf, doortastendheid en moed. U zou eens moeten beseffen welke astronomische veiligheidskwesties ik heb mogen helpen oplossen!’

Hij gaat op een bankje zitten en nodigt mij met een gebaar uit naast hem plaats te nemen. De wasem van onze adem glinstert in het zonlicht.

‘Wat vonden uw superieuren van uw inzet?’

‘Ze waren enthousiast, dokter. Het duurde niet lang of ik kreeg de ene opdracht na de andere. Ik was in ons gehele Rijksterritorium actief en zorgde voor een chique en goed gereguleerde oplossing. Niet dat ordinaire geweld van de troepen in Rusland en Polen. Nee, ik deed het volgens het boekje: ordentelijk en netjes. Overal regelde ik de transporten en de logistiek, niet meer en niet minder, ziet u.’

Even kijkt hij bijna mijmerend voor zich uit. Dan zegt hij zacht en rustig: ‘Ik opereerde vanuit de Kurfürstenstrasse. Prachtig gebouw van een joodse organisatie: een grote hal, marmeren trappen, grote kamers. Afdeling ivb4 ging over joden- en ontruimingszaken. Ik viel onder Heydrich en die op zijn beurt onder Himmler. Na Heydrichs dood werd het Kaltenbrunner, een oude bekende van me, de zoon van een zakenvriend van mijn vader.’

Voor het eerst wordt hij nu praatgraag. Zijn ogen fonkelen van trots en eigenliefde.

‘Ik zal u vertellen hoe het is gegaan. Ernst Kaltenbrunner had me al vroeg de Partij in gepraat. Ik hoorde bij hen, zei hij. Hij was toen advocaat. Zeven maanden later zat ik bij de SS. Ik werd ontslagen door mijn joodse werkgever, maar dat ging heel fatsoenlijk. Ik was vertegenwoordiger en zat goed in logistiek en management. Ik werd aangenomen bij de SD, die toen nog niks voorstelde. Afdeling v, sectie i: Vrijmetselarij. We waren afhankelijk van de Partij, we hadden niks te vertellen en zeker niets over jodenzaken. We moesten een tegenwicht vormen tegen de straatvechters van de SA, tegen dreigingen binnen en buiten de Partij: vrijmetselaren, marxisten, joden en zo meer. Toen kwamen de jodenwetten. Himmlers SS en Heydrichs SD kregen de SA klein, en door hun toenemenden invloed groeiden ook mijn kansen. Ik kon overstappen naar de afdeling van Von Mildenstein. Hij had me ontdekt vanwege mijn inzet. Tegen die tijd zat ik al aardig in het zionisme. Ik ben in Palestina geweest, ja voor mijn werk. De joodse emigratie moest bevorderd worden, begrijpt u dokter, begrijpt u het?’

[p. 45]

Hij kijkt me nu wat tobberig aan alsof hij zich zorgen maakt dat ik hem niet snap.

‘U bent zo enthousiast als een kind,’ breng ik uit.

‘Hoe kúnt u zoiets zeggen, met permissie, dokter, nu moet ik u opnieuw de ernst van de zaak uitleggen! Het ging om een reëel gevaar, een gevaar voor ons volk!’

Ik kijk hem zwijgend aan.

‘Dokter, hoe kan ik het uitleggen dat ik het beste voorhad. Ik werkte mee aan de oplossing van een probleem, en zij ook, het waren de joodse organisaties in Wenen nota bene zelf die met het idee van een Joodse Raad aankwamen!’

‘U weet toch wel beter!’ zeg ik. ‘U gaf leiding aan het Hoofdkantoor voor Joodse Emigratie dat dreef op terreur...’

‘Ik kreeg geen bevelen van Goebbels en Streicher,’ onderbreekt hij me.

‘U stond bekend als ijzig en hard, u snauwde en blafte uw slachtoffers af.’

Nu schiet hij uit z'n slof. ‘U gaat goddomme maar door. Het lijkt wel of u zelf joods bent! Niet dat ik iets tegen joden heb maar, ik had wel te maken met een omvangrijke samenzwering tegen onze natie! U moet weten dokter, in mijn omstandigheden moest je excelleren want middelmatigheid was ronduit gevaarlijk, het was oorlog, nog voor welke gevechtshandeling dan ook.’

‘Uw plan voor emigratie kwam nooit van de grond, het werd uitroeiing,’ zeg ik.

Hij maakt een wegwerpgebaar. ‘Onzin. Het ging om een oplossing voor een reëel gevaar, dokter.’

[p. 46]

Hij bijt op z'n onderlip, alsof hij de spanning en druk van vroeger weer voelt.

‘De situatie schreeuwde om een definitieve oplossing! Ik bood die. Polen had ruimte, een gigantisch karwei, de transportcapaciteit schoot tekort, met gettovorming als gevolg. Er kwam een Madagascarplan, maar dat verviel toen de invasie van Engeland niet doorging... Helaas had ik het niet helemaal voor het zeggen. Ik was onder Müller van de Gestapo geplaatst. En soms ging het helemaal fout. Himmler liet ooit joden naar Vichy brengen, wat een stupide impuls!’

Ik leun achterover, schep meer afstand tussen hem en mij.

‘Waarom vertrok u toen niet zelf naar Vichy? Er zijn toch veel momenten geweest waarop u had kunnen kiezen voor andere opties dan vernietiging, of had kunnen solliciteren naar een andere post?’

Hij trekt zijn wenkbrauwen op. ‘Maar dat zou hoogverraad zijn geweest! Dat nooit! Ik was en ben trouw aan mijn land!’

Ik laat een stilte vallen en blader even door mijn notitieblok. ‘U kreeg de regie over deportaties uit alle gebieden van het Rijk,’ zeg ik dan zo toonloos mogelijk. ‘U ging de kampen langs en in september 1942 kreeg u van Heydrich te horen dat de Leider de fysieke vernietiging van de joden had bevolen.’

Hij kijkt me met samengeknepen ogen aan en snauwt dan: ‘Ik heb dringend meer archiefstukken nodig! Ik moet me beter kunnen voorbereiden.’

‘Dit is geen verhoor maar een gesprek. Ik ben geen rechercheur maar probeer u te begrijpen,’ zeg ik. ‘Het dossier is enorm maar de kern is vrij eenvoudig: u vereenzelvigde zich met een bizarre opdracht, wilde koste wat het kost uw doel bereiken en die ambitie leidde tot onbeschrijfelijke excessen.’

‘Maar dokter, dokter, ik was de eerste die dat signaleerde! Ik moest van mijn directe baas Müller rapport uitbrengen over wat er gebeurde... ik zag dat er joden werden doodgeschoten... onze SS stond in een grote kuil te schieten, mijn knieën begaven het, ik zei later tegen mijn baas dat dit toch geen oplossing was, onze mannen werden zo sadisten! Ik stond bij een kuil waar een moeder haar tweejarig kind smekend omhoog hield. Ik had willen roepen: “Niet schieten! Pak dat kind aan!”, maar toen schoten ze en stukjes hersenen spatten op mijn jas. Het was walgelijk en helemaal niet volgens mijn plan.’

Even slaat hij de handen voor de ogen maar hervindt al snel zijn kalmte.

‘Wannsee was een falen, een grote fout. Alles werd van me weggenomen, al het werk, alle inspanningen, als het ware vernietigd. Toch was Wannsee niet echt belangrijk. De massavernietiging liep toen al overal om mij heen vanuit andere instanties. Heydrich wou gewoon de totale controle over de oplossing. Ik was net terug uit Theresienstadt. Het sneeuwde hevig onderweg. Eenmaal in Wannsee hielp ik Heydrich en hield toezicht op de stenograaf. Na afloop zaten Heydrich, Müller en kleine ik gezellig bij het haardvuur. De autoriteiten hadden beslist. Ik kreeg een nieuwe rol, werd managementdirecteur, mocht net als mijn directe baas met oranje inkt schrijven en met “in opdracht” tekenen, zolang ik Müllers toestemming maar had.’

Ik wijs naar hem met mijn pen. ‘Nu klinkt u opgelucht, het lijkt wel alsof er een last van uw schouders viel, omdat uw bazen een ontsnapping boden die het u gemakkelijk maakte uw eigen falen te verbloemen. Ik merk dat u hen nog steeds zeer serieus neemt, enorm tegen hen opziet, dat u hen ook nog steeds vreest. Ik denk dat dit uw zwakke plek is. U hebt uzelf als het ware aan hen

[p. 47]

overgeleverd. U loste de spanning en ergernis die dat bij u teweegbracht op door steeds harder te organiseren, maakte niet uit wat, want u kon en kunt nare gevoelens heel gemakkelijk isoleren en uitschakelen.’

Dan laat ik hem terugbrengen naar zijn cel.

Later die dag krijg ik via de bewaking een notitie van hem aangereikt. Hij had die meteen na ons gesprek geschreven in strakke en gedecideerde hanenpoten.

‘Ik was hoog efficiënt,’ stond er. ‘De lijst van al mijn taken was lang. Ik koos mijn medewerkers zeer zorgvuldig uit: Günther, Novak, Dannecker, Wisliceny. Mijn trots was Brunner, die kon dreigen als de beste. Mijn motto was: we zitten allemaal in hetzelfde schuitje en niemand stapt eruit. Van tijd tot tijd liet ik ze tegelijk uit het veld terugkomen voor rapport en instructie. Ik hield niet van vliegen en reed zelf heel Europa door om te controleren of alle operaties goed liepen. Zo kon ik ook nog bij mijn vrouw en kinderen op bezoek in Praag. In Berlijn had ik Maria en daar kon ik dan meteen bij Müller langs aan de Prinz Albrecht Strasse. Een enorme hal met de borstbeelden van Göring en Hitler. Die Müller noemde ik “de sfinx”, hij was ontzettend wantrouwig en bemoeide zich overal mee, tot in de kleinste details. Toch kon ik wel met hem overweg. Elke donderdag ging ik thuis bij hem schaken bij een glaasje cognac. En als Himmler weer eens twijfelde dan hield Müller zijn rug recht. Ik kon ook hard zijn als het moest en daar ben ik trots op. Nog steeds.

Theresienstadt was een vondst. Ik had er een pied-à-terre, liet mijn vertrekken uitsluitend door vrouwelijke doktoren schoonmaken. En ik liet de joden

[p. 48]

tekenen voor “verandering van woonplaats”. Zo konden we al hun eigendommen legaal omruilen voor accommodatie in dat “bejaardengetto”. Het Rode Kruis vond het goed. Ze wisten niet dat het een tussenstation was op weg naar Auschwitz.

Al met al liep het niet slecht hoewel we afhankelijk waren van lokale partijen. Nederland was een groot succes. Die Rauter pakte tenminste door. Italië betekende niet veel. Slowakije was nogal ingewikkeld. Salonika was effectief. In Frankrijk ging het niet vlot. Roemenië viel tegen, vooral toen de Russen naderden. En altijd was er weer dat gelobby om uitzonderingen, terwijl ik vond dat ze allemaal weg moesten. En dat alles deed ik met mijn afdeling, we verwerkten de bestellingen voor het gas en regelden zelfs transporten van schedels naar Natzweiler voor de verzameling van August Hirt.

Hongarije was een geval apart. Het was op mijn verjaardag dat we binnentrokken in het kielzog van de Eerste Pantserdivisie. Ik moest het jodenprobleem oplossen en opstand voorkomen. Dat lukte. We hadden geweldig succes. Hongarije was het land waar we het niet konden bijbenen, zoveel werden er ons aangeboden. Maar toen kwam ook de omslag. Ik raakte in een reeks intriges verstrikt. Himmler gaf plots zijn tweede man ter plaatse mijn specialiteit: emigratie. De Russen rukten op, de Hongaren zetten de treinen stil. Mijn bazen Müller en Kaltenbrunner stonden pal achter me maar Hitler keurde opeens emigratie goed! Ik heb zelfs nog om herziening van zijn beslissing gevraagd! Waarvan akte.’

De volgende dag zien we elkaar weer.

‘Ik wil het met u over uw notitie hebben,’ zeg ik hem. ‘De passage over Hongarije verraadt dat u meer rigide en nog onverbiddelijker werd dan u al was. Het is alsof u een ziektekiem uitroeide. Het ergerde u dat u plots voor arbeidskrachten moest zorgen, dus mensen in leven moest laten.’

Hij bladert lusteloos in het dossier.

‘We hebben veel tegenslagen ondervonden, dokter,’ zegt hij zacht.

‘U leefde in luxe, met veel vrije tijd, u dronk en rookte veel. U was populair, had affaires,’ lees ik voor uit het dossier. ‘Berlijn werd verwoest, en u maakte zich druk over het feit dat Himmler inmiddels vond dat de joden gekoesterd moesten worden. U ging nog meer drinken, werd bang, liet uw villa tot een vesting ombouwen, was nerveus, lachte niet meer, schreeuwde, staat hier.’

Hij kijkt naar de zoldering en zegt berustend: ‘Wat had u verwacht? Ik stond onder grote druk, dokter. Het was het begin van de chaos.’

‘En daar kunt u niet goed tegen,’ zeg ik. ‘Orde, organiseren van de orde die uw superieuren beogen is wat u sterkt en staande hield en houdt. Orde moest er zijn, ongeacht de consequenties.’

‘Maar dat is toch heel gewoon?’ Hij klinkt nu wat schaapachtig.

Ik voel dat ik beet heb. ‘Ik moet denken aan wat u in het dossier over uw vader verklaarde,’ zeg ik. ‘U hield van hem, ook al was hij een autoritaire patriarch. Rond uw zevende was hij een jaar weg wegens werk elders. Uw moeder overleed toen u tien was. Het was oorlog. U was de oudste in een groot gezin. Uw vader hertrouwde vrij snel. U was voorkomend maar noemde noch uw stiefmoeder noch uw stiefbroers ooit bij hun naam. Uw schoolcarrière mislukte. Het lijkt wel alsof u zich overgeleverd voelde en u zich keerde tegen wat er van u werd verwacht. Pas toen u ging werken vond u zichzelf in het regelen, het organiseren.’

‘Ik hield oprecht van mijn vader, ik zag tegen hem op.’

[p. 49]

‘Hield u van uw stiefmoeder?’

‘Ik respecteerde haar, ik heb geen kwaad woord over haar te zeggen.’

‘Het lijkt er sterk op dat u de dood van uw moeder onbewust wegschoof, negeerde, loochende.’

‘Ik was ergens wel op haar gesteld, zij stond mijn vader bij, hij heeft veel meegemaakt.’

‘Maar u noemt uw stiefmoeder nog steeds niet bij naam.’

‘Wat moet ik daarmee, mijn moeder komt er niet door terug!’

‘Ik denk dat u niet langer verlangde naar aandacht en steun. Warmte hoefde u niet meer, u was eraan gewend door hard en succesvol werken bewondering af te dwingen, uw agressie weg te werken, greep te houden. U mijdt zo de woede die het gemis aan tederheid en warmte oproept.’

Nu wordt hij nijdig. ‘Ik vond het een eer om door Kaltenbrunner geprezen te worden, ik ben er trots op dat Heydrich en zelfs Himmler mijn talent hebben erkend!’

Nu kan ik doordrukken. ‘Ik denk dat u het vermogen hebt om negatieve gevoelens als angst, schuld en agressie te isoleren, te overdekken met het tegendeel, te verschuiven, te verdringen of weg te rationaliseren. U lijkt zelfs in staat de door u georganiseerde genocide af te splitsen uit uw bewustzijn maar het kan ook zijn dat u gewoon liegt. Al met al functioneert u op het niveau van mentale geremdheid in het direct beleven en uiten van gevoelens. Dat is eigenlijk geen stoornis te noemen. Eerder een lichte beperking die in uw geval geen sociale beperking maar een faciliterende en versterkende factor werd: een flinke steun in de rug om te kunnen verdragen wat u aanrichtte.’

Hij zwijgt nu en ik ga door. ‘Er is een nog belangrijker mechanisme dat bij u centraal staat en dat u kenmerkt. Het gaat om submissieve afhankelijkheid, die u weet om te draaien. U kunt uw onderworpenheid “opheffen”. De daarin verhulde agressie wordt organisatorische agressie, geen directe agressie dus, maar indirect, gesystematiseerd, een katalysator, met de dood van miljoenen als gevolg.’

Hij zwijgt nog steeds. In zijn ogen schemert verwarring. Dan zegt hij met vaste stem: ‘Dokter, ik hou van mijn land, van mijn volk en van mijn werk. Ik heb nooit iemand gedood. Ik heb niets verkeerd gedaan, ik heb gekozen wat gekozen moest worden. Het zijn de keuzes die in het leven het succes bepalen.’

Ik sla mijn notitieblok dicht en zeg: ‘Ik wil u een citaat voorleggen van een van uw slachtoffers, een tienermeisje. Ze schreef: “Zouden de mensen dan alles wat God hun aan goeds gegeven heeft te niet kunnen doen? Zou niets van dat goede meer overblijven? Of zouden ook de ergste misdadigers, die voor de wereld door en door verderfelijk zijn, nog iets in zich hebben, dat de één of andere dag tevoorschijn zou kunnen komen?” Wat vindt u hiervan, meneer Eichmann?’

Na de terechtstelling lees ik in zijn notitieboekje zijn laatste aantekeningen: ‘Achter dit kleine tafeltje schrijf ik aan mijn memoires. Ik ben moe maar helder en rook om scherp te blijven. Dadelijk zal hij weer aankloppen. De rust en orde die nu nog in mijn kleine kale cel heersen verstoren. Ik ben op van de zenuwen. Doodsbang voor wat er komen gaat. Ik doe alles wat ze willen. Ik ben verdomme altijd gedisciplineerd en gehoorzaam geweest, nee, niet slaafs. Lichamelijk ben ik redelijk fit. Mijn kunstgebit zit vandaag weer goed. Als ik 's avonds naar mijn pantoffels naast het bed kijk terwijl ik mijn bril poets, dan neem ik me voor dat de volgende dag precies zo te doen. Organiseren is mijn vak.’