Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 42]

Tachtig plus
door J.J. Peereboom

Terwijl ik onder het scheren uitkeek op de tuin van het vakantiehuis viel mij in dat het minder wonderlijk zou zijn als ik hier nooit meer had kunnen staan dan dat ik er nu weer stond. Toen ik dit aan het ontbijt doorvertelde aan Th. en C., allebei leeftijdgenoten, glimlachten zij en we hebben het er verder niet over gehad.

Het leek mij later een geschikt uitgangspunt voor berichten over het steeds maar ouder worden. Daar schrijf je nooit iets over, heeft R., ook een leeftijdgenoot, wel eens opgemerkt. Wou ik het niet toegeven, kon je je afvragen. Ja, misschien niet. Ook dacht ik dat er weinig aan te beleven was. Word ik niet langzamer en slapper? Dat wel - en wie zou dat wat kunnen schelen? En de manier waarop mensen naar je kijken? Door voor mij op te staan in de tram bijvoorbeeld? En hoe is het met hun manier van dwars door je heen praten als je een opinie geeft of een verhaaltje vertelt? O dat... Dat is altijd nogal voorgekomen. En hoe is het met namen vergeten? Daar doet iedereen luchtig over; zij hebben dat al op hun vijftigste.

Goed dan, laten wij de koe bij de horens vatten: het onverbiddelijke naderen van de dood, dat is toch ontzettend? - of geeft dat ook alweer niet?

Jawel, de dood is een ingreep waar je voor terugschrikt zolang het kan. Wat soms ten onrechte verondersteld wordt, is dat hij zich steeds ontzettender voordoet als de jaren voorbijgaan. Het tegenovergestelde is waar. Je went aan het vooruitzicht. De doodschrik toen je dertig of veertig was en vreesde dat een gemene ziekte zich onder je leden gevestigd had, die was veel heftiger dan je korte levensverwachting nu. - Al is het nog steeds waar dat je hoopt niet dag en nacht van pijnen en beklemmingen vervuld te worden; en ook niet jarenlang wil schuifelen door een inrichting waar je niet begrijpt wat al die andere mensen er uitvoeren.

Het is een onzekere onderneming, sterven. Je moet er het beste van hopen.

Wat nu bij mij opkomt is: stel je voor dat ik vannacht ineens uitviel, zodat dit mijn laatste woorden bleven.

Dat zal wel niet. Morgen verder.

* * *

Vroeger, veertig, vijftig jaar geleden, meende ik begrepen te hebben dat ouderen, boven de vijfenzestig dan zeker, het gevoel hadden dat ze niet meer mee konden praten over wat jongeren bespraken en waar ze over schreven in kranten en boeken. Het gaat mij voorbij, zeiden ze; ik kan niet goed meer begrijpen waarom het hun bezighoudt.

Nu hoor ik dat nooit van mijn tijdgenoten. Hoe zou dit komen? Is het doordat wij gezonder leven? Wij kunnen niet in een jaar of twintig intelligenter geworden zijn, of duurzamer in onze intelligentie.

Misschien wel iets duurzamer. Daar kan bijkomen dat het verschil maakt hoe je denkt dat een mens van jouw leeftijd zich nu eenmaal voelt en gezien wordt. Oma Peereboom, die ik in mijn herinnering terugzie met knoopschoenen en

[p. 43]

paarse of beige befjes, op haar zeventigste, zou die zich nu ook een stuk sneller voortbewegen en uitdrukken?

Als ik mij haar zo probeer voor te stellen, vind ik het een ontoelaatbaar spelletje.

* * *

Al bestaan er uitzonderingen, de indruk die je krijgt is dat alle leeftijdgenoten lijden aan een kwaal of kwalen waartegen op zijn minst controle en pillen nodig zijn. Sommigen worden partiële geneeskundige experts, beperkt tot de lichaamsdelen waar bij henzelf het kwaad zit.

Ik ben van de school van als-je-er-niet-over-praat dan is het er ook haast niet. Ik weet ongeveer wat er aan de hand is: een hartklep die niet goed sluit, dus ik neem nauwkeurig mijn pillen en meld mij ieder half jaar bij de poli cardiologie.

Hoe gaat het verder? Goed... - Alleen de spieren van mijn rug en benen, daar mogen we het wel eens over hebben. Die zijn tegelijk stram en slap, zodat ik op de fiets door bijna iedereen wordt ingehaald, en mijn loop doet denken aan de Commandeur uit Don Giovanni: Bonk-bonk-bonk, om beurten het ene bronzen been en het andere.

En dan mijn rug. Die bonkt niet; hij zakt voorover. Iedere ochtend sta ik als een schildwacht een tijd lang tegen een kastdeur: dat is mooi, kaarsrecht - houd het zo. Aanvullende oefeningen volgen op mijn late avondwandelingen: enige malen kaarsrecht met de rug tegen een lantarenpaal staan, en doorlopen als er iemand aankomt die het zaakje misschien niet zou vertrouwen.

Een mooi duur bed helpt niet veel. 's Morgens bij het opstaan bedenk ik soms dat er een bedkundige, een matraskundige zou moeten bestaan, een matelassier, le matelassier du Roi die ook le matelassier de Monsieur P. zou zijn. Hij zou iedere morgen aan mijn bed komen staan, buigend uit respect voor mij en om te laten zien hoe goed zijn eigen rug nog werkte.

Opa P. die van een ongeluk een stijve rechterarm had overgehouden, kreeg 's morgens de kapper aan huis om hem te scheren. Dat kon toen.

* * *

Van tijd tot tijd houd ik mij bezig met de vraag: had je van al die jaren sinds je geboorte niet een beter gebruik kunnen maken, enerzijds door meer te beleven, anderzijds meer te verrichten?

Dat dit punt dan opnieuw aan de orde komt, is niet omdat er nooit een antwoord op te geven was. Er was altijd iets te bedenken, dat de volgende keer herzien en aangevuld moet worden.

De vraag over de beleving is het eenvoudigste te beantwoorden. Natuurlijk had ik meer emotie, avontuur, ellende en opwinding kunnen doormaken als ik niet zo'n somber herenleven had geleid. Veel inhalen daarvan zal in de praktijk niet meer lukken; wel kunnen lectuur en verbeeldingskracht iets verhelpen.

Te weinig verricht hebben zou erger zijn. Kan dat van mij gezegd worden: je hebt uit gemakzucht, misschien soms uit pretlust, de gaven verwaarloosd die je in jezelf had kunnen ontwikkelen?

Waarschijnlijk heb je dat. Je had iets meer tot stand kunnen brengen. Denk dat maar, en laat het erbij. Ga jezelf niet verwennen met de illusie dat je aan je status van middenmoter had kunnen ontkomen.

En gewoon harder werken, zou dat niet...? Jawel, dat had vast verschil kunnen maken: niet als je steeds over de ontplooiing van je talenten was blijven pie-

[p. 44]

keren, wel als je je ingezet had voor het belang van mensen die te stellen hebben met ziekte en armoede en eenzaamheid.

Denk er zo maar eens over, als je terugziet op de vele jaren die je als volwassene aan je eigen belangen besteed hebt. Veroordelen hoeft niet. Verbazen misschien.

* * *

Sinds het eind van mijn kinderjaren - zo niet al langer - heb ik als gangbare opvatting gekend dat de mooiste meest verwonderde tijd van het leven voorbij is wanneer je als jonge volwassene je eigen zaken gaat regelen. Geen tintelende grote ogen meer; onderzoekende ogen misschien.

Ik kan niet zien dat de foto's van mij als jongetje dat bevestigen. Het is geen wonder. Je was altijd enigszins in verweer tegen het fototoestel, ook al werd het door je eigen moeder gehanteerd.

Herinner ik mij dat wel, momenten van ontdekking, gewaarwording, verwondering - onthullingen zoals ze later niet meer voorkwamen?

Die zijn er natuurlijk geweest. Ik kan er een paar oproepen, en ze aanvullen met herinneringen aan terugkerende ondervindingen die niet tot momenten beperkt bleven.

Wat ik mij niet kan herinneren, zijn ontdekkingen en verwonderingen zoals ik ze nu heb. Bijvoorbeeld onlangs toen ik bleef staan kijken naar de boom om de hoek in de greep van de wind; de potigheid van de stam, de willekeur van de takken, de ontelbaarheid van de blaadjes. Dat was pas verwondering.

En gisteren op mijn nachtwandeling, toen ik van de brug terug keek naar de nachtlucht boven deze zelfde boom, waar in het licht van de maan die achter een andere wolk verborgen was een stekelige wolkformatie een spookachtig uitgehold creatuur van de nacht opriep, achterover leunen op het donker.

Als hij nog even gebleven was, had ik hem scherper kunnen beschrijven. Hij bleef niet; de wind trok hem aan flarden, en de maan verscheen van achter die andere wolk.

Als je ooit dood moet, dacht ik, zou dit een mooi moment zijn.

Nee, hij ademt niet meer, zou het echtpaar zeggen dat ik uit de verte de brug zag naderen; en als je zijn gezicht bekijkt zou je toch denken...

* * *

Nog steeds, sinds jaren al, buig ik mijn hoofd wel eens naar voren onder het licht boven de wasbak en bestudeer mijn haarkleur, die lichtrossig lijkt.

Niemand anders ziet het zo. Mijn haar is wit, en op foto's zie ik dat ook; net zoals de vrouw die op haar fiets naast mij stopte voor een verkeerslicht en zei: ‘Meneer, mag ik eens tegen u zeggen dat u zulk mooi wit haar hebt!’

Waar haal ik de rossigheid vandaan? Van vroeger; misschien zou er duidelijker nog iets van te zien zijn als je mijn haren een voor een kon bekijken.

In ieder geval, als ik zit te lezen en even aan mijn hoofd denk, voelt dat niet witharig. Sommige verouderingsverschijnselen voltrekken zich buiten je aandacht; zo ook rimpeligheid, en misschien een algemene verkleuring van je huid.

Dit geldt niet voor de vertraging in je bewegen. Wanneer ik nadrukkelijk met fikse pas op het trottoir loop, haalt niettemin bijna iedereen mij in, zonder de geringste nadruk; zij lopen gewoon door. Soms blijf ik stilstaan om een paar wandelaars voorbij te laten en dan van achter hen te bestuderen hoe het werkt. Er valt weinig te bestuderen; de afstand tussen ons neemt geleidelijk toe.

[p. 45]

Zo ook met fietsen. Laatst toen ik tegen de flauwe helling van de brug opfietste, keek een stevige vrouw die mij inhaalde om en zei ‘Goed zo meneer!’, gevolgd toen ik onbegrijpend staarde door: ‘Dat u nog fietst!’

‘Mevrouw, ik fiets al sinds mensenheugenis,’ kwam pas als antwoord bij mij op toen zij al een eind verder was.

Ach, zijn hoofd werkt niet zo goed meer, zou zij gedacht hebben als zij het gehoord had.

* * *

En als je de pagina met de overlijdensannonces voor je uitspreidt, maakt zich dan niet een beklemming van je meester? - met als motief cras mihi?

Er komt altijd iets, dat is waar. De inhoud ervan varieert met de dag; er zijn bepaalde terugkerende motieven, en in welke combinatie ze terugkeren, dat hangt ervan af.

Van de ondervindingen die ik erbij heb, staat aan het gevoelige uiteinde een medeleven met de nabestaanden, wanneer de overledene pas in de veertig was

[p. 46]

en een vrouw en kinderen heeft nagelaten, na een moedig doorstane tijd in het ziekbed.

De meeste sterfgevallen van zestigers en vroege zeventigers zijn makkelijker te aanvaarden. Dat zijn sterfleeftijden zoals het hoort, zoals het vroeger meestal ging; voor ouders en ooms en tantes en vrienden van de familie was dat de tijd om heen te gaan.

Dan komen mijn leeftijdgenoten en bijna-leeftijdgenoten. Ook zij zijn ten slotte afgevallen. Wie waren er jonger dan ik? Een heel aantal van hen ben ik al voorbijgestreefd: van die heb ik gewonnen op punten, wat niet wil zeggen ook op inhoud en betekenis.

Soms wordt mijn contemplatie verstoord door een naam twaalf keer herhaald in opeenvolgende annonces: eerst komen de familieleden die het verlies betreuren, dan de bedrijven en besturen die vonden dat ze iets hoorden te doen. Misvatting: de overledene gaat lijken op een Russische generaal, behangen met al zijn decoraties.

Zo leidt de weg van het peinzen over het eindige leven terug naar een alledaagse mopperstemming.

* * *

‘La vieillesse vient avec les défauts,’ zoals de boer tegenover ons huis in Frankrijk vaak uitlegde voordat hij opgenomen werd in een maison de retraite en haast niets meer zei.

Zijn uitdrukking betekent niet meer dan ‘ouderdomsgebreken’, maar geeft iets weemoedigs aan het verschijnsel, vandaar dat ik bij de mijne het Frans graag inroep. Op zijn minst ieder half jaar komt er een passende gelegenheid voor wanneer ik naar de poli ga om nagekeken te worden.

Ongeveer even vaak, met minder regelmaat, kom ik ten val op straat. Het is meestal, misschien altijd, te wijten aan slordig sloffend lopen op trottoirs waar tegels uit omhoogsteken. Dat ik er nooit meer dan schrammen en schaafwonden van overgehouden heb, is vaak een reden voor verwondering voor de mensen aan wie ik het vertel. Ik kan altijd mijzelf overeind duwen, mopperend en grommend, en de toegeschoten voorbijgangers die mij willen helpen voor zijn - hoewel dat vaak heel geschikte mensen zijn.

Neem toch een stok! Zeggen raadgevers die ook heel geschikt zijn. Dat wil ik niet, uit ijdelheid gesterkt door de verwachting dat ik er nog slordiger mee zou gaan lopen.

Hoewel: als het een heel voorname stok was, met een ivoren hondenkop belangstellend vooruitgestoken - en daarboven een breedgerande hoed, en een jas met contrasterende revers... Zo zou je nog iets maken van la vieillesse.

* * *

Het is een bekende klacht van niet-meer-jongeren dat zij nooit meer een seksueel geïnspireerde blik kunnen wisselen met nog-niet-oudere voorbijgangers.

Soms overschatten zij misschien de aandacht die zij vroeger ondervonden, dat is ook traditioneel. Helemaal ongelijk hebben zij niet.

Ik had er zelf onlangs weer eens last van bij het donkere meisje in de apotheek, met de nors-getinte blik die de gretige kijker zich verbeeldt te kunnen verzachten. Een week nadat ik met haar twee zo niet drie minuten lang in gesprek was geweest over de pilletjes die mijn leven moeten verlengen toonde zij geen enkele herkenning, noch van verschijning noch van naam.

[p. 47]

Ik moest het vergoelijken, naderhand. Geen wonder: een paar honderd keer per dag gaat die deur open en komt er weer iemand binnen die iets heeft en er pilletjes tegen moet gebruiken.

Dag in dag uit, steeds mensen die iets hebben: allicht dat zo'n meisje er genoeg van krijgt en er alleen een klantenstroom in ziet.

Zo moest de vergoelijking luiden: ik ben geen geval op mijzelf, gewoon een hoofd in de levenslange rij van mensen die iets hebben.

Een oude meneer, een oude baas, een bejaarde - meer niet.

[p. 48]

* * *

Toen ik jong was, zei de acteur Ralph Richardson (een jaar of vijftien geleden) dacht ik dat ik een wijs man zou worden die jongeren kwamen raadplegen over zijn ervaring en inzicht. Nu ik oud ben, vervolgde hij, komt niemand mij raadplegen, en ik weet ook nergens van.

Latere ouderen zullen het bevestigen. Zij zullen zich trouwens herinneren dat zij vroeger ook niet bij hun vaders en vrienden van de familie te rade gingen om van bezonken ervaring en inzicht te profiteren. Misschien eens om over opleidingen en banen te horen; hoe het leven verder benut moest worden zouden zij zelf wel bepalen.

Inderdaad zullen zij dat gedaan hebben: met geleidelijk aan meer kennis van sommige levenskansen hun tijd gebruikt hebben volgens dezelfde soort inzicht en begrip als aan het begin.

Je ziet dat pas goed als je omstreeks je twintigste dagboeken of opstellen of artikelen geschreven hebt en die zestig jaar later inkijkt. Daar staan net zulke dingen in als ik tegenwoordig beweer na ze moeizaam ontwrongen te hebben aan de complicaties van mijn ervaring. - En als je die oude geschriften in de kast hebt laten rusten, kan het je gebeuren wanneer je nu iets opgeschreven hebt dat je nog nooit eerder begrepen dacht te hebben, dat een oude vriend zegt: ja, dat beweerde je ook al in onze studietijd.

* * *

Toen ik opgroeide, hoorde je nogal eens zeggen dat de mensen de dood niet meer onder ogen durfden te zien en het er daarom zo min mogelijk over hadden. Ter verklaring van die onwil werd, dacht ik, het verlies van de christelijke troost aangevoerd. Het vooruitzicht van het niets konden wij niet verdragen.

Zestig jaar later lijken wij het ons minder aan te trekken. De dood wordt evenwichtig behandeld in het gesprek en in het openbaar; alleen de publiciteit van uitvaartverenigingen meent te begrijpen dat wij het een pijnlijk onderwerp vinden.

Waar zijn die afbeeldingen van geraamten en schedels gebleven die onze voorouders deden rillen van tijdelijkheid? En het Memento Mori in een muur gegraveerd, of op een perkament geschreven dat over de rand van een tafel hing? - Wij komen in het algemeen niet meer onder de indruk van de dood, zou je denken. Alleen nog wel eens in het bijzonder.

Aan het slot van de begrafenis van een vriend een paar jaar geleden stond de weduwe na te praten toen de ondernemer handenwrijvend op haar afkwam: ‘Het is toch een mooie begrafenis geweest, hè mevrouw?’

Daarna al dat eigentijdse geklap van autoportieren, bij Ockenburg, bij Westerveld, bij Zorgvlied...

* * *

Als ze nog eens vragen ‘Meneer, hoe is het om over de tachtig te zijn in plaats van onder de dertig zoals wij?’ zou je kunnen antwoorden: ‘Het is niet een vaste gemoedstoestand die een naam heeft. Ik kan je alleen iets vertellen zoals dat vanochtend toen ik op mijn fiets stilstond voor het stoplicht (Nou dan, ik hoor meteen al iets, zeg je misschien: wij zouden nooit op onze fiets stoppen voor zo'n licht!) ik omhoog keek naar een glazenwasser die met grote zwaaien het raam van een erker wiste en dacht: later als ik nooit meer langskom staat hij daar ook telkens weer te wissen, en dat kan ik mij levendig voorstellen.’

[p. 49]

* * *

De ouderen die vereenzamen en dan door een gemeentedienst aan gezelschap moeten worden geholpen, hebben dat in een heel aantal gevallen aan zichzelf te wijten. Wij houden elkaar niet in het oog. Enkele bijzondere vrienden alleen nog. Al de goede bekenden en kennissen die je vroeger sprak en opzocht, die raken uit het zicht. Je zou er eens een op kunnen bellen, en dan nog een. Dat doe je niet; en zij ook niet.

Wel sta je nog in elkaars adresboekjes, en als de overlijdensannonces uitgaan, dan ben je erbij.

‘Het is jammer dat wij elkaar de laatste jaren zo weinig meer gesproken hadden.’

* * *

Elke morgen voer ik twintig minuten spieroefeningen uit: tien ervan liggend, tien staand. Voor de eerste serie lig ik negen minuten op mijn rug; dan rol ik om op mijn buik, sla de handen in elkaar tegen mijn rug en til hoofd en voeten op zodat ik van opzij gezien iets als een schotelvorm moet aannemen.

Zodra die verwezenlijkt is hoor ik in een naburig huis bouwvakkers hameren; het zou een heimachine kunnen zijn verder weg, als het niet iets te snel ging.

Dat dit geluid ophoudt zodra ik plat lig, moet betekenen dat het geen van beide is: het is mijn hartslag, resonerend tegen de houten vloer misschien.

Je went daaraan, wat niet belet dat het iedere keer opvalt; en dat je denkt: stel je voor dat ik nog in de schotelstand lag en het dan al niet meer hoorde.

* * *

Dat wij het gesprek na ons overlijden zullen voortzetten, zoals aan sterfbedden nogal eens geopperd is, lijkt mij temeer onwaarschijnlijk omdat jarenlange relaties ook bij leven en welzijn hebben kunnen ophouden. Al leek het ondenkbaar, en soms gewoon onnodig dat er niets meer gebeurde, zo ging het toch.

Wel heb ik eens, en nog eens meer, gedroomd van een zonnige boomgaard waar ik postuum om mij heen keek en een paar passen zette, zonder verwachting dat er iets te beleven zou zijn. Ik verwachtte niet dat ik iemand tegen zou komen of zelf ergens heen zou gaan. Alles was afgelopen; dit was het slotbeeld.

Die boomgaard zie ik nog wel eens terug, zonder dat er een droom voor nodig is. Het lijkt een menselijke variant van de kip zonder kop die doorholt: terwijl wij klinisch dood zijn, heeft de verbeelding nog even iets over.