Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 21]

Nachttrein naar het verleden
Literatuur en politiek in Portugal
door Margriet de Koning Gans

Portugal heeft lange tijd min of meer buiten het gezichtsveld van Europa gelegen. Het meest westelijke land van het continent bleef wat stil en armelijk verscholen achter de Pyreneeën en ook nog eens achter Spanje. Pas de laatste decennia hoort Portugal weer volledig bij het hart van de Oude Wereld, maar dat wil niet zeggen dat elke Nederlander haarscherp voor ogen heeft wat zich gedurende het grootste deel van de twintigste eeuw daar heeft afgespeeld.

Des te opmerkelijker is het wellicht dat de afgelopen tien jaar in ons land geregeld romans in vertaling zijn verschenen die nu juist dat stuk geschiedenis van Portugal tot onderwerp hebben. Het gaat bijvoorbeeld om José Saramago's Stad der blinden (1998; Ensaio sobre a cegueira 1995) en Stad der zienden (2005; Ensaio sobre a lucidez 2004), om Pascal Merciers Nachttrein naar Lissabon (2005; Nachzug nach Lissabon 2005) en om het dit jaar in het Nederlands vertaalde maar al in 1983 verschenen Fado Alexandrino van António Lobo Antunes. Deze boeken hebben hier doorgaans grote bijval gekregen, en Merciers roman werd zelfs een bestseller, maar daarbij is het niet helemaal zeker of elke lezer een duidelijk idee heeft wat eigenlijk aan de orde wordt gesteld. En hoe het werk van de Zwitser Mercier in dit rijtje ‘Portugese romans’ terechtkomt, zal misschien ook niet iedereen beseffen.

Wat aan de orde wordt gesteld in deze boeken is de weinig opwekkende episode van dictatuur in het Portugese verleden die een groot deel van de vorige eeuw in beslag nam. In 1910 werd in Portugal de republiek uitgeroepen nadat koning Manuel ii en zijn troonopvolger werden vermoord. De politieke chaos en de economische problemen namen echter steeds verder toe. De grote schulden die de laatste monarch van het huis der Braganza's had gemaakt, werden alleen maar groter door de deelname van Portugal aan de Eerste Wereldoorlog tussen 1916 en 1918 aan de zijde van de geallieerden.

In 1926 maakte een militaire staatsgreep een einde aan de ‘Eerste Republiek’, die behalve een rommelig ook een links en antiklerikaal karakter had. Toen de rechtse Ditadura Nacional eenmaal was gevestigd, trad in 1928 António Silveira de Salazar aan als minister van financiën. Vier jaar later werd hij minister-president en de facto dictator van Portugal, en in 1933 introduceerde hij met een grondwetswijziging zijn Estada Novo (‘Nieuwe Staat’), ofwel een autoritair en antiparlementair regime waarin hij bijna alomvattende macht had. Salazar zou bijna vier decennia heersen over Portugal, en het zouden jaren zijn van economische stabiliteit, politieke onderdrukking en culturele verstikking.

In de Estado Novo behield de aristocratie de macht, samen met het leger, en hoewel de scheiding tussen kerk en staat formeel bleef bestaan, kreeg de rooms-katholieke kerk ruim baan om de bevolking arm, dom en onderdanig te houden. Zelfs de Inquisitie werd weer in het leven geroepen. Politieke tegenstanders - vooral de vanouds sterke communistische beweging - werden hard aangepakt. De geheime dienst - aanvankelijk pvde (Polícia de Vigilância e Defesa do Estado) later bekend als pide (Policia Internacional e de Defensa do Estado) werd opgericht om iedereen die van linkse sympathieën werd verdacht onschadelijk te maken. Op Kaap-Verdië werd de berucht geworden strafgevangenis Tarrafal gebouwd, speciaal voor deze oproerkraaiers.

Salazars geheime politie was georganiseerd naar het model van de Gestapo, onder toeziend

[p. 22]

oog van Italiaanse adviseurs en Duitse officieren die later hun sporen hebben verdiend als commandanten van concentratiekampen. Naar het voorbeeld van de Hitlerjugend werd de Mocidade opgericht om de jeugd in de pas te laten lopen. Portugal werd een land van angst, achterdocht, verklikkers en beulen.

Na de Tweede Wereldoorlog (waarin het land ‘neutraal’ bleef) zette Portugal als westerse koloniale macht alles op alles om zijn resterende koloniën te behouden. Portugese burgers en militairen van alle rangen begonnen zich eerst ondergronds en later steeds openlijker, tegen de harde koloniale oorlogen te verzetten. Toen Salazar in 1968 door een beroerte werd getroffen, hoopte velen dat aan de dictatuur een einde zou komen. Zijn plaatsvervanger Marcelo Caetano heeft het nog zes jaar volgehouden.

In die laatste jaren van de Estado Novo werd door verschillende verzetsgroepen gewerkt aan een blauwdruk voor een nieuwe staatsvorm. De meeste hadden daarbij de ogen gericht op een communistische heilstaat zoals die door Fidel Castro op Cuba was gesticht. Daarbij ontstond echter bij voorbaat een richtingenstrijd over de vraag of die marxistisch, leninistisch of trotskistisch moest worden.

De ‘Anjerrevolutie’ van april 1974 bracht ten slotte de lang verwachte bevrijding, maar er kwam geen einde aan het gekrakeel. De instorting van Salazars vermolmde bouwwerk en het gebrek aan een goed opgeleide middenklasse leidde tot twee jaar van Processo Revolucionário Em Curso, ofwel politieke verwarring, sociale chaos, en naakte machtstrijd, die tenslotte eindigde in een nieuwe grondwet en de eerste constitutionele democratische regering onder Mário Soares. Sindsdien is Portugal een democratie, aanvankelijk nog bestuurd door de oude elite, en met vooralsnog aanzienlijke restricties (vrijheid van meningsuiting werd pas in 1991 ingevoerd). Sedert 1986 is het land lid van de Europese Unie en deel van het Iberische succesverhaal.

De latere Nobelprijswinnaar José Saramago (1922) werd als zoon van een arme landarbeider geboren vier jaar voordat Salazar aan de macht kwam en leefde dus meer dan veertig jaar in een dictatuur. Als communist en schrijver heeft hij zijn hele leven tegen het regime en de kerk aan geschopt. Hij is een diehard, die alom gevreesd wordt vanwege zijn scherpe tong. Na de Anjerrevolutie werd hij adjunct-hoofdredacteur van de krant Diário de Notícias, waarin hij rustig doorging alles en iedereen te bekritiseren. Dat zijn toon ongewijzigd bleef, werd niet gewaardeerd, want de dictatuur was immers voorbij. Saramago werd ontslagen en besloot zich verder alleen aan de literatuur te wijden.

In 1991 werd hem voor zijn roman O Evangelho Segundo Jesus Cristo (Het Evangelie volgens Jezus Christus 1993) de Europese literatuurprijs Aristeion aangeboden, maar de Portugese regering stak daar een stokje voor. Het boek was een snoeiharde aanval op de rooms-katholieke kerk, en werd in eigen land beschouwd als godslasterlijk en in elk geval een Europese prijs onwaardig. Daarop is Saramago verhuisd naar het Spaanse eiland Lanzarote, van waaruit hij Portugal met zijn romans is blijven bestoken. In Portugal geldt zijn werk als zeer confronterend, hoewel dat misschien niet elke Nederlandse lezer onmiddellijk duidelijk zal zijn.

In Stad der blinden en Stad der zienden worden de mechanismen van de dictatuur blootgelegd. In het eerste boek breekt een epidemie van blindheid uit. De regering is in paniek en roept de hulp van het leger in. De blinden worden afgevoerd naar een leegstaand gekkenhuis buiten de stad en zwaar bewaakt. De angst regeert. Binnen enkele dagen wordt het gekkenhuis te vol en er ontstaat een bloedige anarchie rond het schaarse eten dat aanvankelijk nog wordt aangevoerd. Eén vrouw is niet blind geworden, maar is bij haar man gebleven. Zij leidt een kleine groep overlevenden terug naar huis en zorgt dat zij niet tot bestialiteiten hoeven te vervallen. Even plotseling als de epidemie is uitgebroken, is ze weer voorbij. De chaos in de stad is niet te overzien. De regering heeft volledig gefaald.

Stad der zienden speelt vier jaar later. Er zijn verkiezingen, maar de overlevenden van de epidemie hebben er geen behoefte aan om diezelfde regering nog eens in het zadel te helpen. Men gaat dus niet naar de stembus.

[p. 23]

De regering vermoedt een complot van subversieve elementen onder de bevolking en zet de geheime dienst aan het werk. Het net sluit zich om de vrouw die destijds niet blind is geworden. Zij wordt geïdentificeerd als de grote boosdoener en moet geliquideerd worden.

Saramago gaat behoedzaam te werk. Niemand van zijn personages krijgt een naam, niemand is te herleiden tot één specifieke openbare figuur of tot één overheidsdienst. Zijn personages schetst hij vanuit het perspectief van de zeven hoofdzonden, als allegorische figuren die ieder één specifieke slechte eigenschap vertegenwoordigen. Verder volgt hij de opbouw van Dante's Divina Commedia tot in de kleinste details. De blindheid die iedereen treft, is uiteraard een evidente metafoor. Deze literaire middelen zijn herkenbaar als algemeen commentaar op het menselijk tekort, maar alleen voor de goede verstaander herkenbaar als genadeloze kritiek op Portugal.

Saramago kreeg in 1998 de Nobelprijs voor Literatuur. En hoewel hij niet langer werd gehinderd door de Portugese regering, waren velen in zijn voormalige vaderland verontwaardigd. Nu Portugal blijkbaar aan de beurt was, had de Nobelprijs volgens hen moeten haan naar een andere schrijver die al jaren als kandidaat gold: Antonio Lobo Antunes (1942). In tegenstelling tot Saramago is Antunes een exponent van de Portugese elite. Na zijn artsenstudie kwam hij als psychiater in Angola terecht. Hij zat daar van 1971 tot 1973 en is dus min of meer toevallig met de zwarte nadagen van de Portugese koloniale politiek in aanraking gekomen. Dat was een schokkende ervaring, waar veel Portugezen die in de koloniale oorlogen hebben gevochten, nooit meer van hersteld zijn.

Antunes had al op zijn zevende jaar besloten schrijver te worden, maar pas in Angola vond hij zijn literaire stem. Zijn romans zijn vrijwel allemaal in het Nederlands vertaald,

[p. 24]

maar hebben tot nu toe geen groot publiek gevonden. Begin dit jaar verscheen zijn Fado Alexandrino in het Nederlands en werd door de recensenten uitbundig geprezen. De vuistdikke roman beschrijft een nacht waarin vier militairen tien jaar na hun terugkeer uit Mozambique bijeenkomen voor een reünie.

In het boek wordt de pide genoemd als een van de spelers op het oorlogsveld. Niets opzienbarends, een geheime dienst is in tijden van oorlog een normaal verschijnsel. Antunes is een realistisch schrijver, die sterk beïnvloed is door William Faulkner en Céline: hij heeft oog voor details, voor het absurde van het dagelijks leven en hij bouwt zijn personages op uit de verhalen van mensen die hij zelf heeft ontmoet. Maar toch, en dat heeft hij gemeen met Saramago, geeft hij zijn personages geen namen. Ze zijn de functies die ze vervullen in het leger: soldaat, vaandrig, kapitein, luitenant-kolonel. In die zin zijn ze ook allegorisch en zo vermijdt hij naar niemand in het bijzonder met een beschuldigende vinger te wijzen. De laagsten in rang weten alles van de communistische plannen die in het leger in het oerwoud rondzongen; de hoogsten schipperden tussen hoop en vrees, en dan voornamelijk de vrees om ontmaskerd en opgepakt te worden door de pide. Wat hen nu, tien jaar later, met elkaar verbindt zijn de hel waar ze doorheen zijn gegaan en hun onmacht om het gewone leven weer op te pakken.

Het verschil met Saramago is dat de personages van Antunes zich niet rechtstreeks tegen de dictatuur verzetten. Hij behandelt hun oorlogstrauma's als individuele problemen. In Portugal is die invalshoek net iets comfortabeler dan die van Saramago, hoewel de vertelde verhalen gruwelijk genoeg zijn.

Overigens zou naast de literaire verwerking van het verleden in principe de geschiedkundige verwerking ook kunnen beginnen in Portugal. Alle documenten inzake de jaren van de dictatuur liggen in het Nationaal Archief in Lissabon. Maar nog steeds wordt er uit die documenten geen enkele naam vrijgegeven, mede ook van de pide nog steeds mensen in leven zijn. Liquidaties en vergeldingsacties worden kennelijk nog altijd gevreesd. De Portugezen houden hun mond en noemen geen namen - noch in romans noch in de geschiedschrijving.

Wat in Portugal taboe is, komt evenwel nu in de Zwitserse literatuur naar boven. In 2004 verscheen Nachtzug nach Lissabon van Pascal Mercier, de schrijversnaam van de in Bern geboren filosoof Peter Bieri (1944). Het boek beschrijft de reis naar Lissabon die de Zwitserse leraar klassieke talen Raimundus Gregorius in een opwelling onderneemt om de identiteit van een gestorven Portugese aristocraat te achterhalen die een filosofisch boekje heeft geschreven. In zijn queeste naar deze man ontmoet hij mensen uit de vroegere Resistencia. Morele vragen over lotsbestemming en vrije wil, menselijke waardigheid, liefde, vriendschap, loyaliteit en verraad komen in de context van de dictatuur in een heel ander, dwingender licht te staan dan in een rijke stabiele democratie. Gregorius leert zo al pratend en lezend niet alleen de man kennen naar wie hij opzoek is, maar ook zichzelf. Even overweegt hij de geschiedenis van het Portugese verzet te schrijven, maar hij zal daarmee moeten opschieten: de meeste verzetsmensen zijn intussen dood of te zwaar gemarteld om er over te willen praten. Of nog steeds te bang voor repercussies van de huidige geheime dienst.

Nachttrein naar Lissabon is een roman over een plotselinge zoektocht naar een geleefd of ongeleefd bestaan (een bekend thema, bijvoorbeeld in Simenons L'Homme qui regardait passer les trains uit 1938), maar het boek laat ook scherp zien hoe de dictatuur in de levens van iedere Portugees, van hoog tot laag, daadwerkelijk heeft ingegrepen. Mercier doet dat anders dan zijn Portugese vakgenoten. In de eerste plaats gaat het niet om gebeurtenissen die de personages hier en nu overkomen, maar om een stapsgewijze reconstructie. Hij is ook niet bang om zijn personages namen te geven. Die namen passen bij hun maatschappelijke status en verwijzen hier en daar naar een literaire figuur of naar een populaire heilige. Hij is evenmin bang om zaken te noemen waar men in Portugal vaak enigszins stilletjes omheen blijft lopen. Zo koopt zijn hoofdpersoon bij een antiquariaat de beroemde roman van Eça de Queiroz, O crime do padre Amaro (De misdaad van pater Amaro). Dit boek uit 1875 is

[p. 25]

een frontale aanval op de macht van de roomskatholieke kerk in Portugal, en werd dan ook direct op de Index geplaatst. (De roman verscheen in 1932 in een Nederlandse vertaling van Jan Slauerhoff en R. Schreuder en werd nog in 2002 in Mexico verfilmd als El crimen del padre Amaro.) Verwijzingen naar dit nog altijd zeer omstreden boek vindt men in het werk van Saramago of Antunes niet terug.

Nachttrein naar Lissabon onderscheidt zich bovendien in een ander opzicht van de werken van Saramago en Antunes. In de Portugese romans heerst chaos en de auteurs dompelen hun lezers daarin onder. Bij Saramago implodeert het maatschappelijk leven, waardoor bij veel mensen het slechtste boven komt. Bij Antunes lijden de personages aan een posttraumatisch stresssyndroom. Ze zitten als het ware allemaal tegelijk bij de psychiater en springen allemaal tegelijk van de hak op de tak. Om die chaos overzichtelijk te houden, kiezen beide Portugese schrijvers voor een strakke compositie. Saramago gebruikt het stramien van de Divina Commedia: het gekkenhuis heeft drie afdelingen die overeenkomen met de drie niveaus van het Inferno, en ook zijn er een Vergilius en Beatrice die de weg wijzen. Antunes volgt het stramien van de klassieke ‘fado alexandrino’, een fado in twaalf coupletten. Het houvast dat hij zijn lezers biedt, is de indeling in drie delen van elk twaalf hoofdstukken, drie fases van de nacht waarin de mannen steeds beschonkener de nachtmerrie beleven die hun leven is.

In Nachttrein naar Lissabon heerst geen chaos die bedwongen moet worden door vorm. De compositie ordent de zoektocht van de hoofdpersoon, die van Zwitserland naar Portugal reist en weer naar huis gaat. Hij is gefascineerd door één gestorven adellijke Portugees, en bezoekt diens vrienden en familieleden. Mercier heeft de luxe dat hij een buitenstaander is en hij laat zijn protagonist op zoek laat gaan in een land waar geen dictatuur meer heerst, maar er nog niet mee in het reine is.

Dat juist een Zwitser een ‘Portugese roman’ schrijft, is overigens geen toeval. In het Alpenland duikt de twintigste-eeuwse geschiedenis van Portugal wel meer op in de literatuur. Zo verscheen nog onlangs het boek Liebesarchiv van Urs Faes (1947). Hierin is sprake van een rijke Zwitserse studente, die tijdens de Anjerrevolutie in Lissabon was om met haar trotskistische overtuigingen een gelijkgestemde Portugese verzetsgroep te ondersteunen. En dit beschrijft precies de zonderlinge historisch-emotionele relatie die is gegroeid tussen de twee landen.

In de jaren zestig en zeventig waarde de neomarxistische ideologie in zowat alle Europese universiteiten rond, maar in Zwitserland was meer aan de hand. Als klein land dat binnen Europa in een betrekkelijk isolement ligt, voelde het zich altijd sterk verbonden met Portugal, dat andere kleine land in isolement. Meer in het algemeen bestond er een sterke betrokkenheid bij de strijd voor democratie op het Iberisch schiereiland; tijdens de Spaanse burgeroorlog vocht zelfs een Zwitserse legerbrigade mee tegen Franco. Maar in de jaren zestig en zeventig stond vooral Portugal weer in de belangstelling, en niet alleen bij linkse studenten. In heel Zwitserland leefde veel sympathie voor het Portugese volk dat worstelde met de dictatuur en de koloniale politiek.

Niet voor niets hebben sinds de Anjerrevolutie veel Portugezen een nieuw leven willen opbouwen in Zwitserland, waar ze met open armen zijn ontvangen. De grote steden hebben hele Portugese wijken met een Portugese middenstand, en in universiteitssteden zoals Bern, Genève en Zürich zijn Portugees-Spaanse boekhandels. Saramago en Antunes behoren tot de meest gelezen auteurs in Zwitserland.

In Nachttrein naar Lissabon komt deze zonderlinge en in Nederland weinig bekende liefdesrelatie tot bloei. De roman is inmiddels in zeventien talen vertaald, waaronder het Portugees. Ik weet niet precies hoe het boek daar is ontvangen. Is het doodgezwegen, zoals het Saramago altijd vergaat, of is het net als de zo herkenbare boeken van Antunes met open armen ontvangen? Het is misschien een weinig hoopgevend teken dat de Portugese Wikipedia zowat de enige versie van deze wereldwijde internet-encyclopedie is waar Pascal Mercier geen eigen lemma heeft gekregen.