Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 46]

Geef mijn appels en peren terug!
Repliek aan een moderne Droogstoppel
door Atte Jongstra

In 1590 schilderde de Italiaanse grootmeester Giuseppe Arcimboldo een wonderlijk portret van zijn toenmalige opdrachtgever Rudolf ii, Keizer van het Heilig Roomse Rijk. Het portret is opgebouwd uit appels, peren, pompoenen, kersen... Groente en fruit, kort samengevat. Een briljant, bijzonder vrolijk doek. Wat zouden de mensen er van hebben gevonden? We mogen aannemen dat Rudolf zelf tevreden was, hij staat er heel feestelijk op. Misschien heeft hij het op een algemeen toegankelijke plaats laten ophangen, zodat zijn groenteboer het ook kon zien.

En dan roept die groenteboer: ‘Maar dat zijn mijn appels, mijn peren, die pompoen lag bij mij in de winkel en die doperwten ken ik ook!’

Arcimboldo komt toevallig op dat moment even kijken hoe zijn schilderij erbij hangt. Hij kijkt de groenteboer verbaasd aan en zegt: ‘Maar beste man... Weest u toch gelukkig met de eer die ik uw appels en uw peren betoon. Het is prachtig fruit en de compositie mag men vorstelijk noemen, dacht ik.’

Op naar de kern van de zaak. Want er is kwestie rond mijn boek De avonturen van Henry ii Fix, In Hollands Maandblad 2007 8/9 is een boze Fixlezer opgestaan, een docente geschiedenis aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam die Arianne Baggerman heet. Ze heeft van het boek niets begrepen.

Waar gaat het om? De hoofdpersoon in De avonturen van Henry ii Fix is een Zwollenaar die leefde van 1774 tot 1847, een rentenierende burger die zijn leven wijdde aan lezen, schrijven, uitvinden, tekenen, verzamelen. Als je maar één trefwoord voor mijn hoofdpersoon mag gebruiken dan kies ik voor ‘Verzamelen’, want dat is wat hij voornamelijk doet. Henry ii Fix verzamelt kennis, inzichten, theorieën. Hij doet dit zonder veel vrucht, aangezien hij de energie van een zwart gat vertoont en er maar weinig licht uit zijn studeerkamer ontsnapt. Dat komt deels door het feit dat hij zich niet erg geliefd heeft gemaakt in zijn omgeving, maar erg handig is Fix nu ook weer niet in de propaganda van zijn gedachtegoed.

De avonturen van Henry ii Fix zegt de autobiografie te zijn van deze negentiende-eeuwse homo universalis, maar Henry ii Fix heeft dat boek natuurlijk niet zelf geschreven. Dat heb ik gedaan. De avonturen van Henry ii Fix betreft dus een mystificatie. In diezelfde geest bevat mijn ‘editie’ van deze Avonturen een voorwoord, waarin sprake is van enkele kisten die ik op een Leidse veiling zou hebben aangeschaft en waarin zich de nalatenschap van Henry ii Fix zou hebben bevonden. Voor de geoefende lezer is een voorwoord van dit type afdoende, want De avonturen van Henry ii Fix sluit aan op een eeuwenoude literaire traditie.

De Fix-avonturen hebben Baggerman echter het rood voor de ogen gebracht. In de eerste plaats omdat ik mij vrijelijk bediende van een groot aantal bestaande geschriften, en vooral omdat een van die geschriften een teksteditie van haarzelf (samen met Rudolf Dekker) betreft: De wondere wereld van Otto van Eck (1790-1798). Haar bezwaar tegen mijn vrije bediening vat ze geestig genoeg samen met een citaat uit mijn eigen roman Groente (1991):

‘Van alle schrijverstypen veracht ik er geen zo als de compilator, die in alle hoeken en gaten van de bibliotheek naar brokstukken uit de werken van anderen zoekt en deze als graszoden in een perk, midden in zijn eigen werk plakt.’

Een uitspraak à la Droogstoppel, waarmee ik natuurlijk precies het tegendeel wil zeggen van wat er staat. Op veel plaatsen in van mijn boeken

[p. 47]

zie je immers juist zo'n compilator aan het werk. Ik componeer zonder de illusie dat alle deuntjes die in mijn hoofd opkomen nieuw zijn, en lijd niet aan de grootheidswaan dat alles wat ik maak nieuw is. Er zijn al teveel moderne auteurs die menen dat ze het literaire wiel hebben uitgevonden.

Van mijn schatplicht aan het bestaande heb ik in vrijwel alle boeken rekenschap afgelegd. Soms voor de geoefende lezer (die de toespelingen kan plaatsen), vaak ook expressis verbis (zoals in mijn essaybundel Familieportret, of via de enorme bibliografie waarmee De avonturen van Henry ii Fix besluit. Regels als het Groente-citaat - of ze nu al dan niet omgekeerd moeten worden begrepen - komen in mijn oeuvre in groten getale voor. Je moet wel blind zijn om die niet te begrijpen.

Een voorbeeld:

‘Vrijelijke bediening..Maar het kopijrecht dan? Hier schiet een herinnering tevoorschijn. In het jaar 1919 sta ik samen met Leonardo da Vinci voor het werk L.H.O.O.Q. van Marcel Duchamp, een fotografische reproductie van de Mona Lisa. Het enige dat Duchamp heeft gedaan is de hoofdpersoon te voorzien van opdraaisnor en sikje.

“Madonna!” roep Leonardo. “Mijn doek! Mag dat tegenwoordig allemaal zomaar?”

“Dat mocht al eeuwenlang, Leonardo!”’

Voor de heer Da Vinci misschien een laat voorbeeld, maar laten we de negentiende-eeuwse auteur Jacob van Lennep eens aan het woord: ‘Sedert bijna veertig jaren heb ik voornamelijk geleefd van roof en diefstal. Oude of uitheemse dichters

[p. 48]

bestelende heb ik gebruik gemaakt van mijn recht, en niets anders gedaan dan wat Virgilius, Dante, Tasso, Vondel, Milton, Moliere, Racine, Voltaire, Schiller, Bilderdijk en zoovele andere, vrij wat grootere mannen dan ik, zich nimmer geschaamd hebben te doen. Slechts eene verplichting rust op den letterkundigen roover, namelijk zorg te dragen dat de gepleegde roof niet ontdekt worde. Bezit men de gave om de gouden boomgaardvruchten die men als met adelaarsklauw geplunderd heeft, zodanig te stellen, te schikken, te wijzigen, te zuiveren, te tooien, dat zij in het eigen hof gegroeid schijnen, dan wordt de diefstal geadeld, dan als verdienste aangemerkt, dan bijna aan eigen schepping gelijk gesteld.’

De tijd staat niet stil, we leven in een andere tijd dan die van Van Lennep. We hebben Duchamp gehad, en vele andere rovers die niet langer een een geheim maken van hun diefstal. Van de eene verplichting waar Van Lennep over spreekt (niet betrapt worden) zijn we tegenwoordig ontslagen. Ik heb dan ook niet in het minst een probleem met de onthullingen die Baggerman doet. Een lezer die nog erudieter is dan zij zou een veel langere lijst van gestolen Fix-goederen kunnen aanleggen. Sterker nog: ik heb de bestolen auteurs in de bibliografie waar De avonturen van Henry ii Fix mee besluit voor zover mijn geheugen dat toeliet allemaal zelf genoemd. Het is een prachtige, lange lijst geworden.

Ik verstout me zelfs te zeggen dat ik de gave bezit de gouden boomgaardvruchten die ik als met adelaarsklauw geplunderd hebt, zodanig te stellen, te schikken, te wijzigen, te zuiveren, te tooien, dat zij in het eigen hof gegroeid schijnen. In de Fix-avonturen heb ik dat echter lang niet overal gedaan. Bewust. Ik wil dat mijn lezers zien hoe mijn boek is ontstaan. Tegelijkertijd is er wel degelijk sprake van ‘eigen schepping’ en ‘een eigen hof’. De avonturen van Henry ii Fix sluit naadloos aan bij alle andere titels die ik publiceerde. Henry zou in zowat elke andere roman of verhalenbundel van mijn hand kunnen rondlopen zonder op te vallen. Zijn geschiedenis lijkt op die van vele personages uit mijn oeuvre. En dan roept Baggerman: ‘Geef mij mijn appels, geef mij mijn peren terug!’

Weest u toch gelukkig Mevrouw Baggerman, met de eer die ik uw appels en uw peren hier betoon. Prachtig voor de klandizie van Groentezaak Van Eck!

Komen we aan het tweede bezwaar van onze opgewonden historica. Ze suggereert dat De avonturen van Henry ii Fix ‘een oorlogsverklaring aan de (auto)biografie en de geschiedwetenschap’ zijn. Hoe ze daar op komt?

Er vindt in de Avonturen een duel plaats tussen Fix en zijn aartsvijand Rhijnvis Feith. Baggerman ziet hierin een strijd tussen fictie en feit, wat op zich niet zo gek is. Fix wint het duel. Baggerman leest hierin dat schrijver Jongstra zelf zijn reet afveegt met de blanke gemaksdoek die ‘Historie’ heet.

Hiermee begaat mevrouw Baggerman een fout, en klassieke fout zelfs: ze vereenzelvigt het personage met de schrijver. Ik mag dan enigszins op Henry ii lijken, maar daarmee ben ik hem nog niet!

Stel: in een van mijn romans pleegt de ‘ik’ een moord. Geeft u mij dan meteen aan bij de politie, mevrouw Baggerman?

De avonturen van Fix vormen een literair spel dat maar één inzet heeft: de lezer vertellen dat je altijd heel voorzichtig moet zijn met wat je wordt verteld, met wat je leest. Het boek doet een beroep op het kritisch vermogen van de lezer. Krant, tv, internet, boeken, archief - altijd opletten! Is het waar? Is het onzin? Echt gebeurd, verzonnen?

Laat ik hier zeggen dat de onwaarschijnlijkste passages in de roman vrijwel allemaal zijn gebaseerd op Zwols archiefmateriaal. Meer voor de hand liggend materiaal heb ik verzonnen. Of geleend. Ja, dat ook! Homo ludens, mevrouw Baggerman! Ooit van de spelende mens gehoord? Even afgezien van appeleigenaars en perenbezitters - dat een universitair historica uit de eenentwintigste eeuw Batavus Droogstoppel als leidsman blijkt te verkiezen boven de grote historicus Huizinga (auteur van Homo ludens) heeft me werkelijk verbijsterd.

Wie het boek leest, ziet dat Henry ii Fix een spiegel is van zijn opvoeding en zijn tijd (1774-1847). Een vreemde spiegel, met een golvend oppervlak. We zien er Zwolle in, de wereld, de boeken die hij las, de kennis die bestond, de gedachten

[p. 49]

die hij daar zelf aan meende te moeten toevoegen. Henry ii Fix is niet alleen rare verzamelaar, hij is zelf een rare verzameling. Zijn Avonturen ten slotte vormen de autobiografie van een historisch heerschap, dat de lezer hopelijk vaak doet schuddebuiken.

De functie die Henry ii Fix zal vervullen is nog onzeker, zeker is dat zijn bestaan er nu al toe heeft geleid dat maar liefst veertienhonderd mensen (veelal voor het eerst) het Zwolse archiefgebouw (Historisch Centrum Zwolle) betraden. De drempel van de officiële, wetenschappelijke geschiedschrijving werd verlaagd. Aan de hand van boek en de bijbehorende tentoonstelling is er in datzelfde Historisch Centrum Zwolle en daarbuiten een zelden vertoond debat geweest over hoe om te gaan met geschiedenis, en over Zwolle in de laat achttiende en negentiende eeuw. Henry ii Fix heeft er hoogstpersoonlijk aan bijgedragen dat de geschiedenis leeft.

arianne baggerman antwoordt: Grappig dat Jongstra zich in zijn weerwoord verschanst achter grote namen: Huizinga, Van Lennep, Duchamp, en indirect ook Multatuli. Helaas bieden zij geen waterdicht alibi; integendeel. Zo was het verhaal over Arcimboldo's schilderij al een thema in de klassieke oudheid: de schilder bootst de natuur na en fopt daardoor het publiek - maar de echte kunstenaar doet dat op eigen kracht, niet door zijn naam onder andermans schilderij te zetten. Als iemand de draak stak met compilatoren was het Multatuli wel. In zijn Woutertje Pieterse staat de bekende satire over het samengeflanste werk van Klaasje van der Gracht ‘van den katechiseermeester, boven den pottenwinkel, in den Peperstraat’. Van Lennep was wellicht niet tegen compileren, maar wel tegen zo maar overschrijven, want, schreef hij, dat wordt ‘een bonte lappedeken, waar niemand behagen in vinden kan’. En wat Huizinga betreft: de auteur van Homo ludens was een gekend tegenstander van het vermengen van feit en fictie. Hij gruwde van de ‘geparfumeerde’ geschiedenis van de ‘vie romancée’. Ook heeft deze ‘grote historicus’ zelf nimmer vele pagina's van anderen letterlijk of vrijwel letterlijk overgeschreven; sterker nog: hij zette zijn vriendschap met collega-historicus H.T. Colenbrander op een laag pitje toen die in 1933 op plagiaat was betrapt.

Geestig is in dit licht ook dat Jongstra's De avonturen van Henry ii Fix begint met het vastleggen van het copyright op zijn eigen naam voor de compilatie die hij maakte: ‘Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt’ etcetera. Uit zijn verhaal over appels en peren begrijp ik nu dat de schrijver niet anders kon dan het copyright van anderen wel schenden: voor de geloofwaardigheid van de mystificatie was het hierbij van belang alleen bekende bronnen prijs te geven - dus wel te verwijzen naar schilderijen uit bekende collecties maar niet naar onbekende plaatjes. Het intellectuele spel was vervolgens alleen mogelijk met minder fameuze auteurs of editeurs van werken waaruit Jongstra heeft geplunderd ‘als met een adelaarsklauw’ (een uitdrukking van Bilderdijk trouwens). En hoewel hij ook in zijn repliek de titels van hun boeken niet of onjuist weergeeft, schijnt het dus te gaan om een uiterst select maar ondankbaar gezelschap, zo klaagt hij nu.

Resteert de diepere boodschap achter De avonturen van Henry ii Fix. We moeten niet alles geloven wat de media ons vertellen, te beginnen met de authentieke verhalen van mensen uit het verleden en de betogen van historici die zo ouderwets zijn om belang aan feiten te hechten. Bovendien is met de tentoonstelling in het Overijssels Historisch Centrum de drempel naar de officiële, wetenschappelijke geschiedschrijving verlaagd. Dat kan zijn, maar zulks heeft men gedaan door het publiek geen geschiedenis te bieden maar door fictie voor waar te laten doorgaan, nog wel bekrachtigd door een rijksarchief. Zo'n 1400 mensen kwamen af op iets dat als ‘historische sensatie’ was aangekondigd maar in werkelijkheid bestond uit fantasie en een wandje met spulletjes van de rommelzolders van het Zwols museum en het Rijksmuseum Twenthe. Weken later volgde een in Zwolle ‘zelden vertoond debat’ met de grootstedelijke auteur die bulderend zijn opponenten trakteerde op lange monologen waarop geen weerwoord mogelijk was.

Tja, je vraagt je inderdaad met Jongstra af: ‘Wat zouden de mensen ervan hebben gevonden?’ En, zou dat Jongstra echt interesseren? Ik laat het antwoord graag aan zelfstandige lezers over.