Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 16]

Intellectuelen & de monarchie
Irrationele argumentaties door Van der Pot en Fasseur
door Huub Linthorst

Generaties juristen zijn in het staatsrecht ingewijd met het Handboek van het Nederlandse Staatsrecht van C.W. van der Pot uit 1940, beter bekend als ‘de Van der Pot’. Aangekomen bij de verdiensten van het erfelijk koningschap, maakte de Groningse rechtsgeleerde een opmerkelijk onderscheid. Enerzijds waren er, betoogde hij, intellectuelen, voor wie die verdiensten moeilijker te bevatten zouden zijn. En anderzijds ‘degenen, die het gezond verstand in ongerepter vorm hebben bewaard en over een minder verschraalde waarnemingshorizon beschikken’. Die konden de verdiensten van het erfelijk koningschap kennelijk beter bevatten.

Ik heb dit altijd een irrationeel argument gevonden. Het is zo'n argument dat je gebruikt als je echt helemaal geen betere meer hebt. Zoals aan het slot van een echtelijke ruzie: ‘Ach, jij begrijpt mij ook nooit...’

Ook de vorige minister van Justitie - toch geen man die ik verdenk van republikeinse sympathieën - heeft het wellicht een slecht argument gevonden. Zijn vader, A.M. Donner, vermeldt althans in zijn bewerking van de negende druk van Van der Pot in 1972, dat het handhaven van dit argument hem tot in zijn huiskamer heftige verwijten had bezorgd van de zijde van ‘intellectuelen en die het wilden worden’ (blz. 247).

Dertig jaar later, in 2002, zet de historicus en jurist Cees Fasseur zich aan het schrijven van een eigentijds pleidooi voor de erfelijke monarchie in Nederland. Ik doel op zijn essay ‘Monarchie en biografie’ (opgenomen als hoofdstuk 5 in Wilhelmina, Sterker door strijd, een aanvulling op zijn biografie van Koningin Wilhelmina). Eigentijds is het zeker, maar een echt overtuigend betoog is het niet geworden. Anderzijds bevat het ook gedachten die, wat consequenter uitgewerkt, onvermoede perspectieven openen.

Het onderscheid van Van der Pot lijkt op het eerste gezicht aan Fasseur niet besteed. Hij benadert het onderwerp uitdrukkelijk rationeel. Sterker nog, hij keert zich op strenge toon tegen degenen die weliswaar het Oranjehuis een goed hart toedragen, maar het erfelijk koningschap niet principieel verdedigen, omdat het te zeer in strijd lijkt met het democratische beginsel van het op gelijke voet in openbare dienst benoembaar zijn van iedere Nederlander. Volgens Fasseur zien zij over het hoofd dat de erfelijkheid wel degelijk een ratio heeft.

Fasseur noemt drie min of meer rationele argumenten. Daarnaast noemt hij ook nog een vierde, maar daarbij past hij een retorische truc toe. Het noemt het quasi-terloops, waarbij hij zegt dat hij over dit punt ‘nog maar zwijgt’, en wijdt er vervolgens toch een kort betoog aan.

Het eerste argument van Fasseur is, dat erfopvolging uitsluit dat het staatshoofd ooit tot enige partijgroepering gerekend kan worden. Daardoor kan hij het samenbindende element vormen, waarin volgens Fasseur de voornaamste functie van het moderne koningschap ligt.

Dit lijkt mij niet helemaal juist. Of iemand tot enige partijgroepering gerekend wordt, is afhankelijk van zijn uitlatingen en zijn gedrag. Erfopvolging biedt geen garantie voor goed gedrag. In vroeger tijden en in andere landen leidde het systeem van erfopvolging juist regelmatig tot maatschappelijke scheuringen en onlusten, soms zelfs tot moordaanslagen op de koning en/of zijn

[p. 17]

troonopvolger. Nu is dat inmiddels in Nederland geen gewoonte, maar behoedzaamheid blijft geboden: incidenteel wordt ook hier een politicus die op het punt staat verkiezingen te winnen vermoord.

Afgezien hiervan is erfopvolging, rationeel bezien, een prima methode om de bekleder van een ambt aan te wijzen als je wilt voorkomen dat de keuze gepaard gaat met politieke strijd. Wellicht bedoelde Fasseur zoiets. Natuurlijk is hierbij de cruciale vraag, of er voor het betrokken ambt geen democratisch systeem - een vorm van verkiezingen dus - bedacht kan worden, dat breed geaccepteerd wordt. Als dit laatste niet het geval is, en langdurige verdeeldheid in de samenleving dreigt, is het met de staat van de betrokken democratie blijkbaar weinig rooskleurig gesteld. Dan kan erfopvolging een alternatief zijn.

Ik waag de stelling, dat het met de staat van de Nederlandse democratie goed genoeg is gesteld om presidentsverkiezingen aan te kunnen. Wat op dit gebied in Frankrijk en in Duitsland kan, kan in Nederland ook. Daarbij geldt: wie het voorzichtig aan wil doen, kiest voor een indirecte verkiezing, zoals in Duitsland. Wie groots en meeslepend wil leven - de types waarvoor Fasseur een zwak heeft - kieze voor directe verkiezingen, zoals in Frankrijk.

Ook bij het tweede, door Fasseur ‘rationeel’ genoemde voordeel van het erfelijk koningschap legt hij ten onrechte een verband tussen erfelijkheid en gedrag. Het gaat hem vooral om het gedrag bij het uitoefenen van representatieve taken: met mes en vork eten, nette omgangsvormen, een woordje over de grens spreken, van die dingen. De logische schakel tussen erfopvolging en gedrag is in zijn ogen: opvoeding.

Nu is bekend dat de Oranjes dat serieus aanpakken. Maar het gaat toch wel erg ver het voor te stellen alsof erfopvolging een noodzakelijke voorwaarde is om te verzekeren dat Nederland internationaal netjes gerepresenteerd wordt. Wij durven het al jaren aan met een buitenlandse dienst, waarin het behoren tot de adel al lang niet meer tot de selectiecriteria behoort. Er lopen in Nederland tienduizenden staatsburgers rond die net zo goed zijn opgevoed als de telgen van het Huis van Oranje.

Daarbij is een nadeel van het erfelijk koningschap, dat al wat aangetrouwd is daarin een veel belangrijkere rol speelt dan in bijvoorbeeld een presidentieel stelsel. En die aangetrouwde leden van het koninklijk huis hebben niet die Oranje-opvoeding genoten. Fasseur weet als historicus wel tot welke problemen dit kan leiden. Maar wellicht ziet hij dat zelfs als een voordeel, zoals we nog zullen zien.

Het derde argument van Fasseur is het historische. De rol van de Oranjedynastie als samenbindend element door de eeuwen heen. Of die rol ook nu nog effectief gespeeld kan worden, valt echter te betwijfelen. Met een essentiële voorwaarde voor dit effect, de kennis van de vaderlandse geschiedenis onder Nederlanders, is het immers droevig gesteld. Misschien maar goed ook, want het gaat helemaal niet om de historische feiten, maar om de ‘mythe’ van Oranje. In werkelijkheid hebben zij en hun aanhangers immers in de loop van de geschiedenis niet alléén maar goede daden verricht.

Overigens valt er ook op historische gronden wel wat af te dingen op dat samenbindende effect. De Oranjes waren altijd wel behoorlijk protestants. In Brabant en Limburg viel het daardoor met dat samenbindende effect nogal tegen - nog tot de Tweede Wereldoorlog. In wezen speelde het Huis van Oranje die samenbindende rol vooral in de tweede helft van de vorige eeuw. Een onpartijdige koning(in) die nodig is als samenbindend element in een louter uit minderheden bestaand volk; dat werd toen het beeld. Maar is dat beeld nog wel actueel?

De klassenstrijd en de verzuiling zijn voorbij. Met de samenhang onder de Nederlandse bevolking gaat het wel goed; althans onder het autochtone deel daarvan. Het actuele probleem van de natie is thans dat van de integratie van grotendeels isla-

[p. 18]

mitische allochtonen in de Nederlandse samenleving. Hoewel Prinses Maxima - zelf houdster van twee paspoorten - lofrijke pogingen verricht om daar iets aan te doen, vrees ik dat dit probleem toch een maatje te groot is voor het Huis van Oranje. Er moet heel wat gebeuren voordat de gemiddelde Nederlandse Marokkaan de Nederlandse monarch als zijn koning gaat zien.

Het democratische systeem heeft voor de oplossing van dit probleem veel meer te bieden dan de monarchie. Wij hebben nu al twee allochtone staatssecretarissen, die als rolmodel kunnen dienen. Over vier jaar misschien wel een minister. De monarchie heeft vanouds voor dit soort problemen maar één instrument in huis: het - berekenende - huwelijk. De generatie van de kleinkinderen van Koningin Juliana heeft echter in dit opzicht zijn kansen al voorbij laten gaan. De volgende generatie komt pas over een jaar of 20 toe aan deze vorm van hogere politiek. Ik acht de Oranjes flexibel genoeg om tegen die tijd eens een huwelijk met een Turk of Marokkaan een kans te geven. Ze hebben zich ten slotte ook verzoend met het rooms-katholicisme. Maar de vraag is of we zo veel tijd hebben. In elk geval kan het democratische systeem zich veel sneller aanpassen dan de monarchie.

Daarom moet de conclusie luiden dat het Huis van Oranje in Nederland niet zo veel nuttigs meer kan doen als ‘samenbindend element’. Voor de autochtonen is het niet meer nodig en voor de integratie van de allochtonen is het niet goed mogelijk of het komt te laat.

Fasseur ziet echter nog steeds een samenbindende rol voor de Oranjes in Nederland. In een tijd waarin Nederland steeds meer eigen identiteit en soevereiniteit aan de Europese Unie afstaat, doet het deugd als ten minste één nationaal symbool zich weet te handhaven, zo stelt hij.

Daarmee heeft Fasseur een visie die naadloos past bij de thans in Nederland heersende politieke wind ten aanzien van Europa. Maar hij laat wel een kans liggen om zijn eigen rationele onderbouwing voor het erfelijk koningschap toe te passen op de nieuwe Europese werkelijkheid. Europa verkeert in een ontwikkelingsstadium, waarin erfopvolging een uitstekend mechanisme zou zijn om de bekleder van de topfunctie van de Europese Unie aan te wijzen. De samenhang binnen de Unie is nog verre van volmaakt. Het Europese burgerschap komt nauwelijks van de grond. Een vaste voorzitter van de Raad blijkt niet te realiseren.

Die EU-topfunctie zou een representatieve functie moeten zijn, zonder politieke macht, maar met wel een grote symbolische en samenbindende waarde. Een koning? Dat is wat te minnetjes. Europa verdient een keizer. Japan een keizer; dan wij ook. Historisch gezien hebben er trouwens wel vaker keizers in Europa rondgelopen, dus zo gek is het niet. In wezen gaat het om een voortzetting van het keizerschap van Karel de Grote.

Vraag is uiteraard, waar je zo'n keizer vandaan haalt. Nu ja, de beste kandidaat ligt voor de hand: het Huis van Oranje. De Oranjes staan tamelijk hoog in de pikorde van Europese vorstenhuizen. Het Engelse staat natuurlijk wel hoger, maar ja, te Engels. En de Engelsen doen niet eens mee met de euro.

Het aardige van het Huis van Oranje is, dat het zo internationaal is. Orange ligt in Frankrijk, er stroomt overwegend Duits bloed door de aderen van de Oranjes, ze trouwen en wonen vaak over de grens, zijn bereisd en spreken hun talen. Prinses Maxima spreekt ook nog Spaans en is rooms-katholiek, terwijl Willem-Alexander protestant is. Met een beetje goeie wil kan heel Europa zich daarin herkennen. Want die kant moeten we op: Willem-Alexander wordt Keizer van Europa en als zijn moeder met pensioen gaat, maken we van Nederland een nette republiek. Europa heeft de Oranjes harder nodig dan Nederland.

Het vierde argument van Fasseur gaat over ‘het spel-, show- en soapelement, dat moderne koningshuizen eigen is’. Hij schrijft:

[p. 19]

‘Wie enig gevoel heeft voor het ludieke en het spektakel, zal het weten te waarderen. De republikeinse staatsvorm, belichaamd in een door de Staten-Generaal tot staatshoofd aangewezen ambitieus politicus op jaren, is er voor saaie mensen.’

Hiermee zijn we plotseling toch weer terug bij Van der Pot/Donner. Lees voor ‘intellectuelen’: ‘saaie mensen’; en voor ‘wie enig gevoel heeft voor het ludieke en het spektakel’: ‘degenen die het gezond verstand in ongerepter vorm hebben bewaard en over een minder verschraalde waarnemingshorizon beschikken’. We lijken hier dus opnieuw verzeild in het domein van het irrationele argument. Maar laten we een poging doen het serieus te nemen.

Wat betoogt Fasseur nu precies? Er zijn twee mogelijkheden. Ofwel de Oranjes doen het erom: ze trouwen opzettelijk met part-

[p. 20]

ners die opwinding oproepen - om daar mee het ‘soapelement’ en het spektakel een beetje knap te verzorgen. Ofwel de Oranjes doen het per ongeluk: regelmatig zijn ze in dit soort zaken ‘een beetje dom’. Maar dat vinden wij helemaal niet erg. Sterker nog, we verwachten niet anders en genieten er met volle teugen van. Je hebt nu eenmaal een ‘modern koningshuis’ en je houdt ervan. Of je houdt er niet van, maar dan behoor je tot de minderheid van saaie intellectuelen. - Ik vraag me af of je als ‘modern koningshuis’ wel zo'n pleitbezorger wilt hebben.

Bij dit alles is niet helemaal duidelijk of Fasseur nu werkelijk meent dat zo'n modern, ‘ludiek’ vorstenhuis beter is voor de Nederlandse samenleving, of dat hij vooral gedreven wordt door zijn eigenbelang als biograaf. Aan een saai type als Marga Klompé had hij naar eigen zeggen zijn tijd niet willen besteden. Nee, dan Koningin Wilhelmina. Vooral haar minder gunstige eigenschappen bevallen Fasseur wel: eigenzinnig, emotioneel, grillig, behept met vooroordelen, haatdragend en nog zo wat. En af en toe eens een faux pas op staatsrechtelijk gebied maakte het alleen maar minder saai. Had die unieke Oranje-opvoeding daar dan gefaald, of ging die daar niet over?

Fasseur vergist zich overigens als hij meent dat het soapelement een rationeel argument oplevert voor een erfelijke monarchie. Ook als de monarchie morgen wordt afgeschaft, staat de sensatiepers nog generaties later vol met verhalen over al die boeiende belevenissen van leden van voormalige vorstenhuizen, troonpretendenten, hun kinderen en hun kleinkinderen. Vooral als ze nog wat te besteden hebben en ‘als vorsten’ kunnen blijven leven. Bij de Oranjes zit dat wel goed. En als die belevenissen er niet zijn, dan worden ze gewoon verzonnen. We noemen ze niet voor niets ‘roddelbladen’.

De vraag rijst of zo'n modern koningshuis, dat zozeer gewaardeerd wordt om het ludieke spektakel dat het aan de bevolking voorzet, tegelijkertijd ook de toch vrij serieuze rol kan spelen, waarin volgens Fasseur de voornaamste functie van het moderne koningschap ligt: die van ‘samenbindend element’. Bijvoorbeeld tussen de saaie en de niet-saaie Nederlanders. Zoiets lijkt me niet eenvoudig. Maar dat is ook weer niet zo erg, indien mijn eerdere conclusie, dat de Oranjes in Nederland niet meer nodig zijn als ‘samenbindend element’, juist is. Maar dan doemen wel twee nieuwe vragen op.

In de eerste plaats: hoeveel belastinggeld hebben wij over voor het ludieke vertier dat het vorstenhuis ons biedt? En in de tweede plaats: als de functie van de erfelijke monarchie beperkt blijkt tot ‘soap’ en spektakel, moet het principiële argument tegen de erfopvolging dan niet langzamerhand de doorslag gaan geven?

Wat de eerste vraag betreft: beknibbelen op de kosten van het vorstelijke spektakel lijkt mij niet goed mogelijk. Een goede show kost wat. Maar er kan wel gewerkt worden aan het vergroten van de opbrengsten. We zouden moeten ophouden met het aan alle journalisten gratis geven van gelegenheid voor foto's en interviews. Dat doen we voortaan exclusief en tegen betaling: show is business.

Overigens levert een monarchie ook langs andere weg inkomsten op. Wij mogen in Nederland dan wel een samenleving hebben waarin iedereen gelijk is voor de wet, elders zien ze dat anders. Buiten de westerse wereld is het echt zoeken naar een beetje nette democratie. Toch moet Nederland met al die landen relaties onderhouden; al was het maar voor de handel. Dan helpt het echt als je een monarchie bent. Of de machthebbers in die landen nu zelf koning zijn, of een niet-weg-te-krijgen president, of lid van een militaire junta, bij een monarchie krijgen ze een blije blik van herkenning. Daar kunnen zij zaken mee doen. Prins Bernhard begreep dat; tot profijt van ons land.

De tweede vraagt noopt ons nog eens te kijken naar het principieel-democratische bezwaar, dat Fasseur ook al noemde, en de daarmee verband houdende bezwaren.

Zo'n bijkomend bezwaar is bijvoorbeeld,

[p. 21]

dat een monarchie onvermijdelijk leidt tot vormen van byzantinisme. Wie in het Nederlandse openbaar bestuur iets voor wil stellen doet er goed aan zich niet bekend te maken als republikein. Onder hen die daadwerkelijk met de Majesteit te maken krijgen, bijvoorbeeld als minister, zijn er altijd heel wat die best bereid zijn om desgevraagd, bijvoorbeeld bij gelegenheid van een regeringsjubileum, publiekelijk te verklaren dat de Koningin ‘het zo goed doet’. Het omgekeerde hoor je nooit. Dat komt doordat áls iemand ooit kritiek zou uiten op de Koningin, het land te klein zou zijn. Hij zou ‘het geheim van het Noordeinde’ schenden; het staatsrecht met voeten treden en de onschendbaarheid van de koningin te grabbel gooien.

Eigenaardig geheim is dat: het beschermt tegen kritiek, maar in geval van lof mag er volmondig uit de school worden geklapt. Indien het staatsrechtelijk spel wél volgens de regels wordt gespeeld, zullen wij burgers nooit weten of het erfelijke staatshoofd het bij de uitoefening van zijn rol binnen de regering ‘goed doet’ of er een potje van maakt. Dat is in een moderne democratie eigenlijk niet te tolereren.

Maar er is ook een bezwaar op het gebied van normen en waarden. De erfelijke monarchie is de uitzondering op het principe, dat gezag en macht moeten worden verdiend. Gezag dat men in de wieg geworpen krijgt, symboliseert en legitimeert alle autoritaire, in wezen op niets gebaseerde machtsuitoefening. Het erfelijk koningschap is bovendien het ultieme bewijs dat wie voor een dubbeltje geboren is, nooit een kwartje wordt. Dat legt pas écht een ‘glazen plafond’ in de samenleving: je komt er nooit doorheen, maar mag er wel doorheen kijken: naar Fasseurs ‘spel, show en soap’.

We zullen tot een afweging moeten komen. Een monarchie kost wat, maar brengt ook wat op; op materieel en op immaterieel gebied. Als onpartijdig samenbindend element en welopgevoede vertegenwoordigers van Nederland zijn de Oranjes niet meer zo nodig. Ze zijn wel altijd goed voor een forse hoeveelheid ‘show en soap’. Als we ervan uitgaan dat we dat moeten missen, als we de principiële bezwaren tegen de monarchie de doorslag laten geven, lijkt een afweging te moeten worden gemaakt tussen waarden van wel érg verschillend niveau: democratische principes versus ‘show en soap’. Gelukkig hoeft dat niet.

Dankzij het bestaan van de Europese Unie kunnen de soap en het spektakel voortaan op Europees niveau georganiseerd worden. Dat krijgt zeker de steun van de Nederlandse bevolking. Die bestaat immers in meerderheid uit ludieke Oranje-aanhangers, met een fijn gevoel voor spel en show. Weliswaar geen intellectuelen, maar ze zijn niet gek. Als het gaat om spel, het voetbalspel bijvoorbeeld, weten ze heel goed dat Europees voetbal veel aantrekkelijker is dan de Eredivisie. En als het gaat om show zien ze best scherp dat het Eurovisie-songfestival aanzienlijk meer spektakel oplevert dan de nationale voorronde. Voor hen zal het geen probleem meer zijn als de intellectuelen die van Nederland een republiek willen maken, hun zin krijgen. Als de Oranjes maar op de Europese keizerstroon komen. Een win-win-situatie voor intellectuelen en niet-intellectuelen; voor Orangisten en voor republikeinen - en bovendien voor Europa dat, ook als het geen ‘superstaat’ mag worden, zeer gebaat is met een ‘samenbindend element’. Van het soort dat het Huis van Oranje wel weet te leveren.

[p. 22]