Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 3]

2000 jaar verboden liefde
Romeo en Julia gaan nooit dood
door Clemens Romijn

De 21ste eeuw lijkt tot op heden misschien weinig opwekkend, met uitzichtloze oorlogen, tsunami's, sterren die ijsdansen, en al dan niet echte klimaatveranderingen. Om de zaak nog erger te maken, belooft de 21ste eeuw ook de eeuw te worden van de onmogelijke liefde, nauwkeuriger gezegd: van de fatale hartstocht die Romeo en Julia zo onsterfelijk sterfelijk maakte.

Ga maar na: deze maand maakt de langverwacht Japanse animatieserie Romio × Jurietto haar debuut op tv, nadat in 2006 de op Romeo en Julia gebaseerde rolprent West Bank Story (over de liefde tussen een Israëlische soldaat en een Palestijnse caissière) een Oscar kreeg voor Korte Film, en in hetzelfde jaar de bioscooptekenfilm Romeo & Juliet: Sealed with a Kiss (met in de hoofdrollen twee verliefde zeehondjes) verscheen, terwijl in 2005 het Amerikaanse tv-station abc de film Pizza my heart maakte over de passie tussen de zoon en dochter van twee rivaliserende pizzeria's in Verona, New Jersey, nog geen twaalf maanden nadat in de populaire computergame The Sims 2 niemand anders dan Romeo en Julia opdoken, tezelfdertijd in de horrorfilm Underworld een donkere versie van het aloude thema werd verbeeld met een vampier en een weerwolf als gelieven, in 2001 in Parijs de waanzinnig succesvolle musical Roméo et Juliette, de la Haine à l'Amour in première ging (die ondertussen al door meer dan 6,5 miljoen mensen werd bezocht, en ook in Vlaanderen in Nederlandse vertaling een enorme hit werd, en in Wenen werd uitgeroepen tot beste langlopende musical in het Duitstalige gebied), terwijl het millennium in 2000 begon met de even ophefmakende als onbegrijpelijke ‘urban/kung-fu film’ Romeo Must Die van regisseur Andrzej Bartkowiak.

En dan heb ik het niet eens over het toneelstuk Kino and Teresa uit 2005, een versie van het hier bedoelde verhaal uit de koker van ‘Native Americans’, of over het multimedia-theaterspektakel Romeo/Juliet Remixed (ook bekend als ‘rom30/juli37 r3mix3d’) met een kickboksende Julia and een ecstacy-slikkende Romeo, of over de tv-serie Najib en Julia uit 2001 van Theo van Gogh (die een Marokkaanse pizzakoerier en een Haags hockeymeisje tot hoofdrolspelers koos), laat staan over de even peperdure als grandioos mislukte tien minuten durende promotiefilm Romeo & Juliet van het kledingconcern H&M, waarin Romeo het loodje legt als gevolg van een drive-by shooting.

Shakespeare hoeft, kort gezegd, niet te vrezen dat zijn ‘most excellent and lamentable tragedy’ uit 1595 of 1597 over de twee gedoemde ‘starr-cross'd lovers’ in vergetelheid is geraakt. Veel kans dat dit ooit gebeurt, is er evenmin. Het gaat hier immers om een thema zo oud als de mensheid. Twee jonge mensen die elkaar liefhebben maar dat niet mogen. Er kan hen van alles in de weg staan: ouders, familie, de politiek, de kerk. Zeker is dat de kloof niet of nauwelijks overbrugbaar is als gevolg van vetes, haat, jaloezie, godsdienst, etnische afkomst, stands- of kastenverschillen, of simpelweg als gevolg van het noodlot.

Toegegeven, in een enkele versie lukt het de geliefden tegen alle verdrukking in om bij elkaar te blijven (vooral in tekenfilms). Maar vaker is hun enige uitweg de dood. Soms is dat bittere einde zelf gekozen (zoals in ons eigen oud Nederlands-Vlaamse volkslied over het Romeo & Julia-thema ‘Het waren twee koningskinderen / Zij hadden malkander zo lief / Zij konden bijeen niet komen / Het water was veel te diep’), veelvuldiger echter is de noodlot-

[p. 4]

tige afloop het gevolg van een funest misverstand, dat wij met ons huiverend genot in het ongeluk van anderen vanaf het begin aan zien komen.

Het thema van de onbereikbare geliefde met fatale afloop is in elk geval vanaf de klassieke oudheid geliefd geweest. De Grieken kenden het tranentrekkende verhaal over Hero en Leander: zij een priesteres van Aphrodite aan de Europese kant van de Hellespont, hij een jonge held van de overzijde. Elke zomeravond zwemt hij, geleid door haar lamp als baken, het verraderlijke water over om bij zijn geliefde te zijn, tot op een nacht een storm hem in het kolkende water doet vallen terwijl haar licht uitwaait (dat Leander verdrinkt en Hero zich vervolgens in de golven stort, had u al geraden). En de Romeinen hadden het dramatische verhaal over de Babylonische gelieven Pyramus en Thisbe - waarvan het overigens onduidelijk is of het echt deel uitmaakte van de Romeinse mythologie - dat wordt verteld door Ovidius in zijn Metamorfosen. Dat het verhaal populair was, blijkt wel uit het feit dat vijftig jaar nadien in Pompeji een wandschildering werd gemaakt van de dood van Thisbe, en dat het thema in latere eeuwen in diverse varianten opduikt in mozaïeken in bijvoorbeeld Cyprus en Syrië.

Maar tijdens de Middeleeuwen werd het hartverscheurende thema pas echt geliefd. Van de Perzische varianten Layla & Majnun (uit de 7de eeuw) en Vis O Ramin (uit de 11de eeuw) tot het in West-Europa enorm populaire verhaal van Floris ende Blancefloer uit de 12de eeuw, overal duikt het op. De meest bekende en in Europa wijdst verspreide versie was wel het verhaal van Tristan en Isolde. Maar ook de - waargebeurde - liefdesgeschiedenis van Abelard en Heloïse werd vaak doorverteld. Een Italiaanse variant was het verhaal van Mariotto e Gianozza dat in een versie van Masuccio Salernitano uit 1476 waarschijnlijk de bron vormde voor Luigi da Porto's Giulietta e Romeo uit ca. 1530, dat op zijn beurt weer ten grondslag lag aan het destijds zeer beroemde Giuletta e Romeo van Matteo Bandello uit 1554, dat Arthur Brooke in 1562 gebruikte voor zijn The Tragical History of Romeus and Juliet, het epische gedicht dat William Shakespeare vrij getrouw (maar met extra details) dramatiseerde tot zijn Romeo and Juliet.

En het was deze laatste versie die duurzaam bleek en talloze sporen heeft nagelaten in de westerse cultuur. Maar liefst vijfentwintig opera's zijn de afgelopen eeuwen gewijd aan Romeo en Julia, en voor het overgrote deel zijn die gebaseerd op Shakespeare's werk. Zelfs Mozart raakte in de ban van het ‘Singspiele’ Romeo und Julie dat de Bohemer Georg Benda omstreeks 1776 componeerde op een libretto van Wilhelm Gotter naar Shakespeare. Het werk is vol tekstuitbeelding en snel wisselende stemmingen, vergelijkbaar met de Sturm-und-Drang-symfonieën van Carl Philipp Emanuel Bach en Haydn uit dezelfde tijd.

Bekender zijn I Capuleti e i Montecchi uit 1830 van Bellini en Romeo et Juliette uit 1867 van Gounod. De aria's van Giulietta behoren tot de mooiste die Bellini schreef, met name de eenvoudige en toch expressieve smeekbede die zij richt tot haar vader ‘Ah non poss'io partire’. Wanneer zij aan het eind Romeo dood aantreft, pleegt zij geen zelfmoord maar sterft zij van verdriet (Bellini en zijn librettist Felice Romani baseerden zich hoofdzakelijk op Italiaanse bronnen en minder op Shakespeare's plot). Gounod was in zijn opera conventioneler. Hij hield zich strikt aan de verhaallijn van de bard, inclusief de twee noodlottige zelfmoorden, zoals die sinds Isoldes liefdesdood bij Wagner twee jaar voor Gounods Romeo et Juliette zo in zwang waren geraakt. En nog in 2004 schreef de bekende Amerikaanse componist van klassieke vocale muziek Lee Hoiby de opera Romeo and Juliet, die overigens nog altijd op zijn première wacht.

Andere befaamde Romeo-en-Juliamuziek is die uit 1870 (dat een nieuw laatste deel kreeg in 1880) en het ballet van Prokofjev dat in 1935 werd gecomponeerd. Nadat het Bolsjoi Ballet het stuk had geweigerd omdat het ‘ondansbaar’ was, beleefde het in 1938 een eerste première, maar kreeg in 1940 een definitieve première door het Kirov Ballet in Leningrad met een choreografie van Leonid Lavrovski,

[p. 5]

waar de componist trouwens allesbehalve content mee was.

En dat, terwijl Prokofjev zulke hoge verwachtingen van zijn werk had. ‘De mensen verlangen naar grootse muziek, naar grootse gebeurtenissen, naar grote liefde,’ schreef hij later in zijn memoires. En het moet gezegd: groots is zijn muziek zeker (en ook meer dan een beetje geïnspireerd door Tsjaikovski's fantasieouverture). Prokofjevs typeringen van liefde, dreiging, haat en dood snijden door de ziel. Grimmig koper maakt de vijandigheid van de twee families tastbaar. De balkonscène waarin het jonge stel elkaar de liefde verklaart, behoort tot het meest romantische dat de componist ooit maakte. En wanneer Romeo's zwaard later inslaat op zijn rivaal Tybalt hoor je diens botten kraken en veroorzaakt de muziek haast fysieke pijn bij de luisteraar. Ook het aangrijpend doodsmotief dat klinkt als Romeo het gif inneemt gaat door merg en been. Het is hetzelfde motief dat Julia begeleidde toen zij haar slaapdrank innam, maar nu wordt het vol geblazen met alle leed van de wereld. Als na de dood van de gelieven de rivaliserende families elkaar uiteindelijk de hand reiken, maakt Prokofjev van dit ambigue einde een catharsis met wonderlijke, milde muziek.

Dan moet uiteraard ook de West Side Story uit 1957 (verfilmd in 1961) met muziek van Leonard Bernstein worden genoemd, en misschien ook dat in Nederland onder intellectuelen nogal misprijzend werd gereageerd op het succes van deze moderne adaptatie. Zo sneerde De Groene Amsterdammer: ‘De omschakeling van Shakespeare's gegeven van de nobele heren... naar het milieu van twee typische Amerikaanse buurtgangs, doet het geval geen goed. Men zit dan niet meer in de grote passies die juist het drama van Romeo en Julia op het tragische plan brengen... men ontneemt het daarmee zijn universaliteit.’ En dat was nog voordat men repte van ‘een snufje rassenwaan’ in ‘deze buurtruzie’.

Verder tellen we nog minder bekende verklankingen van het thema van de gefnuikte

[p. 6]

liefde (al dan niet rechtstreeks op Shakespeare gebaseerd) door Johann Adolf Hasse, Mendelssohn, Thomas Augustine Arne, William Boyce, Johan Svendsen, Engelbert Humperdinck, Joachim Raff, Frederick Delius, Darius Milhaud, Gian Francesco Malipiero, Boris Blacher en Dmitri Kabalevski. En oké, omdat ik houd van volledigheid, noem ik ook nog snel de onsterfelijke muziek die Nino Rota maakte bij de schitterende verfilming van Romeo en Julia door Franco Zeffirelli uit 1968, het liedje ‘(Just Like) Romeo & Juliet’ waarmee de popgroep The Reflections in 1964 nummer 6 van de Britse hitparade haalde, de meer volwassen popsong ‘Romeo and Juliet’ uit 1981 van de groep Dire Straits, de geflopte rock musical William Shakespeare's Romeo and Juliet uit 1999 van Broadway-ster Terrence Mann, en de filmmelodie ‘Exit Music (For a Film)’ die de groep Radiohead maakte voor de film (William Shakespeare's) Romeo and Juliet van Baz Luhrmann met Leonardo di Caprio uit 1996. En dan herinner ik me nog dat ik lang geleden een lp had van Jules de Korte met het liedje ‘Romeo en Julio’, een eigentijdse homovariant op de aloude geschiedenis, en wil ik het naadje van de kous onderzoeken van de powerpop op de cd ‘Romeo at Julliard’ van Don Dixon uit 1987.

Maar juist over al dat voorgaande wil ik het niet hebben. Ik wil het hier hebben over de meest verpletterende, meest indrukwekkende muzikale vertolking van onmogelijke liefde, die van Hector Berlioz en Richard Wagner.

Berlioz schreef geen opera over het thema, maar een ‘dramatische symfonie’, met solisten en koor. En het project was geknipt voor hem. Niet alleen omdat Paganini hem twintigduizend franc gaf om het stuk te vervaardigen op een moment dat hij volledig aan de grond zat, en ook niet alleen omdat hij als componist van de beroemdste en meest beruchte symfonie van Franse bodem, de Symphonie fantastique, al op zijn 24ste had getoond weerbarstige en lugubere meesterwerken te kunnen schrijven, maar vooral omdat zijn eigen leven angstwekkend veel was gaan lijken op het Romeo en Julia-verhaal.

In zijn Memoires, die zich laten lezen als een fantastische roman, schreef Berlioz later: ‘Ik kom nu bij het absolute topdrama uit mijn leven.’ Hij doelde op de kennismaking met de werken van Shakespeare en zijn onmogelijke liefde voor een van de vertolkers daarvan. In Parijs zag hij in 1827 Hamlet, en Romeo en Julia. Berlioz was volkomen uit het veld geslagen door de verschijning van Ophelia en wellicht nog meer door Julia, het jongste en allerkwetsbaarste personage uit Shakespeares oeuvre. En hij was niet de enige: ook Victor Hugo, Eugène Delacroix, Alexandre Dumas père, Théophile Gautier en talrijke andere beroemdheden zaten ademloos in de zaal. De rol werd gespeeld door de Ierse actrice Harriet Smithson. Berlioz sprak geen woord Engels en had Smithson nooit ontmoet. Toch bleef de 23-jarige componist haar vijf jaar lang bestoken met brieven, en één keer liep hij zelfs schreeuwend het theater uit toen zij op het toneel stervend in de armen van Romeo lag.

Aanvankelijk gaf Harriet geen krimp, en het was in deze periode van onbeantwoorde liefde dat Berlioz zijn Symphonie fantastique schreef. Hij meende dat met een fantastisch en onverbloemd autobiografisch werk, waarin een jonge kunstenaar vanwege een onbeantwoorde liefde aan opium verslaafd raakt, zo'n sensatie zou verwekken dat het haar aandacht wel moest trekken.

In zekere zin lukte zijn opzet. Zes jaar later ontmoetten ze elkaar bij toeval op een uitvoering van de Symphonie fantastique, en dit keer sloeg de vonk wel over (wellicht mede omdat haar carrière min of meer was gestrand en ze in grote geldnood verkeerde). Maar de liefde was niet probleemloos, sterker nog het verhaal van Romeo en Julia was Hector en Harriet op het lijf geschreven. Beide families waren faliekant tegen het voorgenomen huwelijk en bleven boosaardig stoken. Dit leidde weer tot heftige scènes tussen Hector en Harriet, en tijdens een daarvan nam hij een overdosis opium, net zoals hij beschreven had in zijn symfonie. Later schreef Berlioz in zijn dagboek: ‘Angstige kreten van Harriet... oh heerlijke wanhoop... wreed gelach van mijn kant!... maar wel weer de wens om te leven door haar heftige verklaringen van liefde...’ (Hij had trouwens

[p. 7]

wel ervaring met vergeefse suïcides: toen een andere vriendin van hem plotseling huwde, stortte hij zich in de Middellandse Zee, pal naast een vissersboot zodat hij prompt uit het water werd gevist.) Berlioz koos echter eieren voor zijn geld: hij brak met zijn familie, en het huwelijk werd in besloten kring gesloten, met Franz Liszt en Heinrich Heine als getuigen.

Vijf jaar later voltooide Berlioz zijn Roméo et Juliette - symphonie dramatique en 7 tableaux. Paganini had hem daartoe gesmeekt. Bij een van Berlioz' optredens had de duivelskunstenaar voor hem geknield en hem bezworen: ‘U bent de opvolger van Beethoven!’ Voor het project schonk Paganini hem twintigduizend francs, destijds een vermogen. Het resultaat was subliem. Een hommage aan Shakespeare, wiens verhaal - zeker voor die tijd - vrij getrouw wordt gevolgd (Berlioz schreef zelf een prozatekst die door librettist Emile Deschamps in verzen werd omgezet), en vanwege koor en solisten ook aan Beethovens Negende (die toen vrij onbekend was in Frankrijk). Het is een symfonie - half opera half oratorium -, een drama met en zonder woorden. Etiketten en categorieën schieten hier weer eens tekort bij Berlioz.

Helaas voor hem sneefde de liefde tussen hem en Harriet twee jaar na de première van Roméo et Juliette en vond het werk zelf in het Parijs van die dagen maar weinig weerklank. Hij werd veel te ‘modern’ geacht. Wel putte de immer gretige Richard Wagner (die Berlioz na aanvankelijke aarzelingen oprecht bewonderde) later nog rijkelijk uit het werk voor zijn eigen drama over gefnuikte liefde: Tristan und Isolde. Vanaf de première in 1865 liet deze hartstochtelijke opera de wereld der muziek op zijn grondvesten schudden. In dit werk combineerde Wagner de extatische liefde en de symboliek van de nacht met een 19de-eeuws pessimisme en doodsverlangen. De twee geliefden Tristan en Isolde beleven een heimelijk en verboden liefde, waarvan de dood de bekroning is.

Net als het werk van Berlioz, barst deze opera uit elkaar van wat wel ‘progressieve romantiek’ wordt genoemd. Isoldes liefdesdood, de scène waarmee Wagner de opera heeft laten eindigen, behoort tot de aangrijpendste bladzijden uit de gehele operaliteratuur. Het voorspel tot de opera behoort qua harmonie tot de meest gedurfde composities van de 19de eeuw. Dit is klank geworden hartstocht. Beginnend met het smachtende, ongestilde verlangen in het Tristan-motief in de strijkers aan het begin en het Isolde-motief (of motief van de Liefdesdrank) dat daarop direct aansluit in de klarinet. Meteen dit begin van de opera bracht de luisteraars bij de première in beroering, en toen moest de sterfscène nog komen.

Wagner had trouwens zelf al gewaarschuwd: ‘Deze Tristan wordt iets verschrikkelijks! De laatste acte!!! Ik ben bang dat deze opera verboden zal worden, of hij moet door een slechte uitvoering een flater worden. Een echt goede uitvoering zal de mensen gek maken, ik kan het me niet anders voorstellen.’

Vele jaren later was de uitwerking nog onverminderd. In zijn memoires vertelt de legendarische dirigent Bruno Walter dat hij als jonge jongen van zijn schaarse zakgeld een toegangskaartje voor Tristan bij elkaar had gespaard: ‘Daar zat ik dan op het bovenste balkon van de Berlijnse Opera. En vanaf de eerste klanken van de cello's kromp mijn hart ineen. Ik voelde mij niet meer van deze wereld. Doelloos liep ik na afloop door de straten en toen ik thuiskwam, zei ik niets en wilde ook niet dat iemand mij iets vroeg. De hele nacht zong de extase van deze muziek in mij voort en toen ik de volgende ochtend wakker werd, wist ik dat mijn leven veranderd was.’

Sergej Prokofjev had gelijk toen hij schreef: ‘De mensen verlangen naar grootse muziek, naar grootse gebeurtenissen, naar grote liefde.’ Het zij hem vergeven dat hij dit schreef voor zijn eigen Romeo en Julia. Want Romeo en Julia zullen nooit sterven, hoewel hun liefde nimmer zal winnen. Uit die paradox zal ook de komende eeuw grote kunst ontstaan.

[p. 8]