Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 3]

De foutjescultuur
Over de ontembare Haagse missiedrift
door M.C. Brands

Onlangs bezocht ik op de Vrije Universiteit een bijeenkomst van oud-Indiëgangers. Het had alles van een ‘gezellige’ reünie, hoewel er toch ook wel wat jeugd aanwezig was. Besproken werd daar de VU-dissertatie van Herman Smit, Gezag is gezag; Kanttekeningen bij de houding van de gereformeerden in de Indonesische kwestie (2006). Dit proefschrift handelt over de starheid van de Anti Revolutionaire Partij (arp) ten tijde van de dekolonisatie van Indonesië en ook over de vraag wat vanuit gereformeerde hoek de laatste landvoogd in Nederlands-Indië, Hubertus van Mook, in de jaren 1945-1948 zoal is aangedaan.

De gereformeerden hadden met hun arp - ook al stond deze toen buiten de regering (de eerste der rooms-rode coalities) - een grote en rampzalig remmende invloed op het Nederlandse beleid in Indonesië na de Tweede Wereldoorlog. Dit kwam vooral omdat de leider van de kvp, de ultramontaan Carl Romme, vanuit de regeringscoalitie heel zwaar leunde op hun partij van ‘God, Nederland en Oranje’, om niet het risico te lopen voor verkwanselaar van het Nederlands erfgoed in de wereld te worden aangezien. Het werd de roomse voorman daarbij door zijn achterban niet euvel geduid dat hij noch Indië kende, noch enig benul had van internationale politiek. Over de Verenigde Staten liet hij zich bij voorkeur voorlichten door de Brenninkmeijers van c&a die aldaar zaken deden.

In de dissertatie van Smit wordt duidelijk in kaart gebracht hoe vooral gereformeerden - enkele zendelingen daargelaten - de dekolonisatie probeerden te verhinderen, of op zijn minst te vertragen. Die politiek werd ook nadat de partijloze links-liberale Van Mook was weggepest nog jarenlang in de regering of daarbuiten voortgezet, tot en met het Nieuw-Guinea conflict omstreeks 1960 aan toe. Elkeen die de gereformeerde ideeën niet deelde, werd uitgemaakt voor alles wat mooi en lelijk was. Van Mook - een ‘Indische jongen’ - werd gehouden voor een ‘dictator’ die ‘landverraad’ pleegde; hij werd beschuldigd van schending van de grondwet en van collaboratie met de halve of hele ‘fascist’ Soekarno en diens ‘trawanten’.

Over de dissertatie hier verder geen kwaad woord, maar die bijeenkomst over dat boek zal mij blijven heugen als een lacherig samenzijn van talrijke oudgedienden uit gereformeerde hoek. Na zoveel jaren waren ze nu toch wel gaan inzien dat ze het toen misschien niet helemaal bij het rechte eind hadden gehad, maar desondanks konden ze nog steeds enige pret hebben over al wat er toen vanuit hun kring over de landvoogd was uitgestort. Ik ontwaarde in elk geval onbeschaamd geginnegap. Dat ging in de trant van: nu ja, dat was toch wel zeer ferme taal geweest van de mannenbroeders, maar alles wel steeds vanuit hun diep verankerde principes. Daarom stonden ze toch bekend?

Dat de houding van de gereformeerde jegens de dekolonisatie in het algemeen en Van Mook in het bijzonder meer met haat dan met naastenliefde van doen had, dat bleek ook nu nog maar weinigen te storen. Later in de discussie werd dat nog eens door menig vragensteller uitgelegd. De verklaring was simpel: Van Mook maakte het er met zijn arrogante optreden naar! In feite dus eigen schuld. Nu ja, de harde houding jegens Van Mook, dat was wellicht een ‘foutje’ geweest, zoveel wilde men nog wel net toegeven. Maar te erkennen dat men door toedoen van de eigen partij destijds in een foute oorlog terecht was gekomen, en tot het bittere einde die foute oorlog wilde

[p. 4]

uitvechten, dat ging de mannenbroeders nog steeds te ver.

Geen wonder dat Van Mook na zijn smadelijk ontslag in oktober 1948 niets meer met Nederland te maken wilde hebben en vertrok naar het buitenland (hij ging aan de slag als hoogleraar in de VS, werkte nog een aantal jaren voor de VN en overleed in 1965 in Frankrijk). Bij zijn afscheid schreef hij bitter vanuit Indonesië: ‘Wij Nederlanders, die hier al die jaren hebben gewerkt [...] hebben in de laatste jaren [...] uit harde ervaring geleerd dat de kern en het kwaad van het kolonialisme liggen in de wilsoplegging uit de verte, vooral, wanneer die bepaald wordt door binnenlandsche partijverhoudingen in het moederland.’

Dat er sprake is van een aanzienlijke continuïteit in de gereformeerde houding bleek toen op de bedoelde middag aan de VU een vroegere hoofdredacteur van Trouw het woord nam. Hij sprak met grote afstandelijkheid en vroom schuldbesef over wat zijn krant onder leiding van zijn voorganger Sieuwert Bruins Slot in die jaren tot 1961 over Indonesië en Nieuw-Guinea had geschreven (van deze politicushoofdredacteur was de kreet ‘Gezag is gezag en rebel is rebel’, hoewel hij in 1962 inzake Nieuw-Guinea een ommezwaai maakte die hem de politieke kop zou kosten).

De spreker verzweeg echter in zijn gemoraliseer post factum hoe zijn krant jaren later onder zijn eigen leiding gelijksoortige hetzes als tegen Van Mook evenmin schuwde. Zo werd Frits Bolkestein door Trouw jarenlang omhuld met een zweem van racisme en rechtsradicalisme, omdat hij (eerder dan andere politici) ter wille van de integratie had geëist dat immigranten Nederlands moesten leren en zich aan Nederlandse wetten en gewoonten moesten aanpassen. Later heeft de hoofdredactie van Trouw daarover ook alweer schuld beleden, als ik goed ben ingelicht.

In elk geval was de bijeenkomst aan de VU een mooi voorbeeld van hoe men een ‘foutje’ uit het verre verleden wel wil erkennen, maar eenzelfde soort blunder in ander verband later met dezelfde hardnekkigheid blijft herhalen. Een gelovige laat zich nu eenmaal niet zo gauw uit zijn koers brengen. Het is blijkbaar gemakkelijk te leven met zondebesef, zolang de voorouders er maar gebukt onder gaan. De erfzonde stopt bij gereformeerden kennelijk bij de eigen voordeur.

Multatuli schreef ooit over de erfzonde dat het theologisch een ‘zotterny’ is, maar psychologisch een belangrijke waarheid bevat: ‘Wie dit over 't hoofd ziet, gelijkt den timmerman die by 't bewerken van eikenhout niet rekent op de kwasten’ (Idee 876).

Wat ik zag op de VU is een verschijnsel dat diep geworteld is in het Nederlandse geestesleven, en dat ook nu nog veel van ons denken en onze politiek bepaalt. Ondanks alle secularisatie van vroegere gelovigen is er nog heel wat geloofsijver, zendingsdrang en missiedrift overgebleven die de mogelijkheid tot politieke lering uit vroegere ervaringen drastisch beperkt.

Dit is duidelijk te zien in wat wel ‘de recycling van onschuld’ wordt genoemd. Waarom zouden Nederlanders er anders steeds weer met een soort opgewekte animo bij willen zijn wanneer zich rampen in de wereld voltrekken: Haïti, Joegoslavië, Somalië, Kongo, Irak, Afghanistan en nog zoveel onzalige plaatsen meer? Hoe treurig de vorige missie ook is afgelopen, meteen weer welgemoed op naar de volgende. Dat gebeurde ook na het bloedbad van Srebrenica in Bosnië in juli 1995. Kort daarna meteen weer door naar Kosovo, alsof het om piloten ging die na een ‘foutje’ in hun squadron, meteen weer de lucht in moeten. Ons heilig moeten kent geen vakantie - Den Haag durft toch geen ‘nee’ te zeggen als de VN of VS aandringen? En wat er ook misgaat: wij baden steeds opnieuw in onschuld, want wij hebben het beste met de wereld voor. En de bedoeling weegt hier te lande nu eenmaal zwaarder dan het resultaat.

Aldus is ook de Afghanistan-missie ontstaan. Onze kennis van dit onmogelijk moeilijke gebied waar nog nooit een buitenlandse macht ‘succes’ heeft weten te boeken, was bij vertrek naar Uruzgan nihil. We hadden er niet eens goede kaarten van, want Nederlanders hadden er nooit iets te zoeken gehad. In de

[p. 5]

praktijk is de missie een nogal dure vorm van praktisch onderricht in aardrijkskunde en geschiedenis geworden. De sombere berichten van de legerstaf aan de politiek zijn trouwens al vaker gebagatelliseerd. Waarschijnlijk in dit geval ook omdat de vraag of de Westerse veiligheidsbelangen echt verdedigd moeten worden in de Hindu Kush nimmer is beantwoord.

De zeer vooraanstaande Franse veiligheidsexpert François Heisbourg - die over de gehele wereld heeft gewerkt en bekend is van onder meer zijn L'épaisseur du monde en Allied Divided; Transatlantic Policies for the Greater Middle East - beschreef kort geleden dit heilig moeten van het Westen in Afghanistan als overmatige ambitie, en hij moest sterk denken aan het debacle van de Sovjets in dat land. Over de moderne zendingsdrift was hij weinig complimenteus: ‘[c'est] une tendance à intervenir très - et parfois trop - volontiers dans toute crise régionale, soit par surestimation de nos capacités, soit de crainte que d'autres le fassent avant nous. On trouvera dans cette catégorie l'extension trop ambitieuse des missions remplies par l'Otan en Afghanistan à partir de 2005, mais avec un tiers seulement des effectifs mobilisés par les Sovietiques dans ce pays entre 1979 et 1989, à des fins somme toute comparables.’

De enige troost die we aan deze uitspraak kunnen ontlenen, is dat deze tendens niet exclusief Nederlands blijkt te zijn.

Leren van je fouten is vaak een triest gebeuren: je moet namelijk erkennen dat je ernstige missers hebt gemaakt, en ondanks alle goede bedoelingen heel verkeerde dingen hebt gedaan. Hebben we bij Srebrenica dan nog niet genoeg leergeld betaald voor de illusie van ‘safe havens’ in een gebied dat door massaal geweld wordt geteisterd? Nu proberen we met onze ‘olievlekstrategie’ opnieuw iets vergelijkbaars. Onschuld recycled.

Ooit bestonden er optimistische theorieën over de mens als een wezen dat zich vooral onderscheidde van de dieren omdat hij in staat was te leren van fouten. Dat gaat misschien zo op het schoolplein, maar al een stuk minder in de echte wereld. Die wereld blijkt namelijk

[p. 6]

heel anders dan het schoolplein vol met weinig opbeurende ‘fading states’. Dit zijn landen waar politiek noch de versplinterde maatschappelijke structuren enige bescherming aan burgers bieden, erger nog: waar de eigen regering vaak zelf een verschrikkelijke bedreiging voor haar burgers vormt.

Vanuit het perspectief van onze relatie met deze landen zijn fading states in drie categorieen te onderscheiden: 1 - Staten waar met een beetje hulp en/of enige dwang van buitenaf een minimum aan orde hersteld kan worden; 2 - Staten waar een protectoraat voor onbepaalde tijd ingericht moet worden, omdat zelfbeschikkingsrecht tot burgeroorlog heeft geleid, c.q. weer zal leiden (zoals Kosovo); 3 - Staten waar echt niets mee te beginnen is, in het verleden niet, en nu evenmin. Dit zijn politieke pestholen waar alleen ‘containment’, indamming, helpt - in de hoop dat de pest niet ontsnapt naar elders. Wat Afghanistan betreft zijn Rusland, China en Iran, naast de onzekere factor Pakistan, de eerst aangewezenen - vooral uit eigenbelang - om een ‘scherm’ rond het land op te richten. Het Westen kan op afstand daarbij diensten verlenen vanuit de lucht, maar is door oneindig veel oorzaken nooit in staat het zelf te doen.

Om misverstand te voorkomen: het gaat er niet om dat alle Afghanen politiek ongeneselijk zijn, maar wel dat hun door onderlinge strijd gefragmenteerde maatschappij gekenmerkt wordt door een hoge mate van onbeheersbaarheid, en in feite geen staat is, en geen natie en al helemaal geen natiestaat. Dit is door de eeuwen heen zo geweest, en er is geen enkele reden om aan te nemen dat dit in de nabije toekomst zal veranderen, ook niet door enige duizenden westerse soldaten met goede bedoelingen. Het is een huiveringwekkende zelfoverschatting van de politiek goed getrainde soldaten met een onmogelijke missie op te zadelen in onmogelijke gebieden met onmogelijke doelen.

De Tweede Kamer, ons huis van de eeuwigdurende onschuld, waar vaak een niet te remmen wens bestaat om waar ook ter wereld in te grijpen en goed te doen, heeft die blunder begaan. Deels vanuit de eerder beschreven diepgewortelde zendingsdrift, deels vanuit een zalige onwetendheid, en deels vanuit de hardnekkige weigering te leren uit fouten in het verleden. Ongeacht de mislukking van vorige missies blijft men maar uit volle kracht deelnemen aan westerse interventieprogramma's, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Belgen, die zich veeleer beperken tot kortstondig ingrijpen in voormalige koloniën als dat aan de orde is. Nu acht Nederland zichzelf heel wat kosmopolitischer dan de zuiderburen, maar dit is een fatale vergissing. Door de ervaring van talrijke zeperds in crisisgebieden wordt men echt geen wereldburger. Steeds weer andere uithoeken van de wereld willen bevrijden van het kwaad, is een uiting van een fatale zelfoverschatting.

Men zou denken dat in geval van oorlog aan gene zijde van de wereld er niet alleen sprake moet zijn van een noodzaak om in te grijpen, als allerlaatste redmiddel, maar er ook een reëel perspectief dient te bestaan op de haalbaarheid van het gestelde doel. Geen van beide is het geval in Afghanistan. Voor het geweld dat zich daar dagelijks afspeelt, sluiten zowel de politiek als de media simpelweg de ogen.

Zachtmoedigheid, solidariteit, zelfbedrog noch zondebesef kunnen raadgever zijn inzake Afghanistan. Het advies kan nu niet zijn: weglopen, maar het kan wel zijn: maak zo spoedig mogelijk een eind aan dit uitzichtloze avontuur. Beter de druk van bondgenoten weerstaan dan straks weer op een VU-middag te moeten toegeven: sorry, het was een grote vergissing.

Elders ter wereld zijn er genoeg andere projecten te vinden die Nederland wel aankan en waar we ook onze missiedrift kunnen bevredigen. De wereld biedt een rijke keuze aan plekken om onze militairen en opbouwwerkers aan het werk te houden.

Le choix politique n'est pas un choix entre le bien et le mal mais entre le préférable et le détestable raymond aron