Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 33]

De zaak R.
door Antoine de Kom

Verdachte R. is een outcast. Zijn imago laat althans veel te wensen over. Hij wordt algemeen beschouwd als gewetenloos, sluw en wreed. Hij lijkt daar overigens niet onder gebukt te gaan.

Verdachte staat aanvankelijk nogal afwijzend tegenover het onderzoek. Tijdens onze eerste ontmoeting kijkt hij mij wantrouwend en vooral ijzig aan. Alleen aan zijn onrustige handen en aan het af en toe plotseling wegkijken, is te merken dat verdachte nerveus is. Mijn neiging is om te zeggen dat hij de diep ingeslepen, alerte, en nauwelijks door angst gekleurde achterdocht en sluwheid vertoont die ik eerder bij harde criminelen heb waargenomen. Hoewel ik dit snelle oordeel uit professioneel oogpunt onmiddellijk moet onderdrukken, geeft het mij het typische vage gevoel van onveiligheid dat aan het bewuste besef van ernstige dreiging voorafgaat.

Verdachte is erg op zijn hoede. Hij spreekt vlot, glad, lijkt overal wel wat van af te weten en zegt dat hij een uitgebreid netwerk heeft en mij allang kent. Hij wekt de indruk van alle markten thuis te zijn maar laat af en toe steken vallen als ik doorvraag. Hij blijkt toch bovenal een eenvoudige jongen die zichzelf heeft opgewerkt en die zich goed maar vaak ten koste van anderen kan redden.

Verdachte ging tot dusver bij de psycholoog en de milieuonderzoeker elk gesprek over het ten laste gelegde uit de weg. Ik verwacht dat hij bij mij hetzelfde zal doen. Vooralsnog wil hij vooral weten waar hij aan toe is. Hij wacht al twee weken op mij, zegt hij.

‘U bent naar het buitenland geweest. Hè? En, heb u veel geleerd, fijn gevlogen, goed gegeten, veel gezien?’ Verdachte kijkt mij doordringend aan.

‘Ik ben hier niet om het over mijzelf te hebben,’ zeg ik, ‘maar om met u te spreken vanwege het onderzoek, om de vragen van de rechter zo goed mogelijk te kunnen beantwoorden.’

‘Maar ik ben veel eerlijker als ik u leer kennen!’, probeert verdachte met schijnbaar oprechte inzet.

‘Nee, het gaat hier niet over mij. Ik denk ook dat ik u beter kan begrijpen wanneer ik mij helemaal op u richt. Ik zal u regelmatig vertellen wat ik zie en wat er in mijn gedachten opkomt.’

‘Maar vertrouwt u mij dan niet? U vertrouwt mij niet. Waarom vertrouwt u mij niet? Ik krijg zo geen eerlijk onderzoek. Mag ik straks mijn advocaat bellen? Waarom wilt u niet vertellen over het vliegen? Ik mag het zelf erg graag doen, lekker onderuit in een ruime stoel je van alles laten aandragen en ondertussen naar de wolken turen. Ik hou van vliegtuigen, het snelle, de losse contacten, de afwisseling. Het is zo heerlijk te weten dat niemand je echt kent.’

‘Wat houdt u nu bezig?’ probeer ik tegen beter weten in.

‘U,’ zegt verdachte terwijl hij mij goedmoedig aankijkt. ‘Ik maak mij echt zorgen over u. U wilt mij onderzoeken. Dat zal u meevallen. Ik heb namelijk besloten om mijn volledige medewerking te geven. Eerst heb ik een primeur voor u. Ik wil een nieuwe verklaring afleggen.’

[p. 34]

‘Wilt u dat niet eerst met uw raadsman bespreken?’ Ik voel juridisch glad ijs aankomen. De bekende truc dat ik de enige zal worden die een bekentenis hoort waardoor ik plotseling zowel gewoon getuige wordt als ‘getuige-deskundige’. Ik verlies mijn neutraliteit met veel verwarring en ellende als gevolg. Ik zal gefileerd worden.

‘Natuurlijk, ik bel eerst mijn raadsman, als u dat wilt. Ik wou alleen maar duidelijk maken dat ik het beste met u voor heb. Ik verdien straf en als het nodig is ook tbs. Maar nu u. Ik zie dat u vermoeid bent, en ik denk dat u best vriendelijk bent maar ook verhard door al die gesprekken met mensen zoals ik, mensen die meestal niks willen, die u als een bedreiging zien en de pest in u hebben. Niet persoonlijk natuurlijk, maar ondertussen... die u ondertussen volstoppen met al hun vuiligheid. Ik heb met u te doen meneer de psychiater. Als de officier geen gehakt van u maakt dan doen de advocaten het wel. Ik ga het u makkelijk maken. Vraag maar raak. Ik zal alles vertellen.’

Verdachte kijkt me met samengeknepen ogen aan. Sluw.

Terwijl hij dat doet zie ik hem als een dier. Ik heb dat vaker. Ik stel me de verdachte ineens als een dier voor. Dat helpt me om mensen beter te begrijpen en houdt me speels en vindingrijk. Ik kom graag in dierentuinen. Ik zie de mensen dan in kooien zitten en loop tussen dieren. Die zijn niet direct gevaarlijk, mits je ze met tact benadert of gewoon met rust laat.

Verdachte R. is een vos. De vos der vossen, en de slachtoffers zijn dieren uit zijn epos. Zijn ruige vacht is rossig bruin en hij heeft een prachtige volle staart. Ik zou hem zo kunnen aanraken, maar de venijnige blik doet me terugdeinzen.

‘Ik heb u toch gezegd dat ik alles eerlijk zou beantwoorden? Nou daar ben ik dan, kijk maar, zo ben ik, een echte vos, en zo gedraag ik me ook, ik sluip, roof, dood, verkracht en verneder. Dat had de officier ook meteen in de gaten, ze zei al dat ik als een vos mijn slachtoffers belaagde.’

Verdachte tikt met zijn voorpoot op mijn tafel en slaakt een zucht. ‘Kan ik het helpen? Hier, ik doe u niks. Voel maar eens aan mijn vacht, ik ben het heus, pak mijn staart maar eens vast.’

Verdachte springt van zijn stoel af en huppelt naar mij toe. Met een sprong staat hij opeens op tafel en begint aan mijn gezicht te snuffelen. Ik schrik en duw hem opzij. Hij laat zich niet wegduwen. Hij komt steeds dichterbij. Ik zie nu alleen maar die spitse snuit en felle donkere ogen. Ik sla alarm door op een knop op mijn tracer te drukken, het lijkt uren te duren, ik vlucht naar de deur die uiteindelijk openvliegt. Een groep collega's staat verbijsterd naar ons te kijken. Verdachte zit onnozel op tafel.

‘Wat een belangstelling!’ roept hij snerend, ‘En ik wou alleen maar dat hij mijn vacht voelde zodat ie weet dat ik echt ben!’

Verdachte wordt door een overmacht van beveiligingspersoneel vastgepakt en loopt zonder verzet mee naar de separeercel op de zwaar beveiligde afdeling. Ik voel me een sukkel.

Ik spreek verdachte nu alleen nog in een kamer met een raampje in de deur zodat een medewerker op de gang de gang van zaken nauwlettend kan volgen. Verdachte zit achter een tafel, ik dicht bij de deur.

‘Bent u niet wat bangig?’ smaalt hij.

‘We nemen geen risico. U wordt verdacht van een reeks ernstige tot zeer

[p. 35]

ernstige misdrijven. Wij willen herhaling beslist voorkomen. De veiligheid staat voorop.’

‘Maar die misdrijven zijn nog niet eens bewezen!’ zegt hij achteloos.

Ik lees hem voor uit het dossier: ‘Aan u wordt ten laste gelegd: (poging tot) moord, meermalen gepleegd, verkrachting, meermalen gepleegd, (medeplichtigheid aan) (zware) mishandeling, meermalen gepleegd, diefstal, belediging van

[p. 36]

de koning, wederspannigheid, en dat alles vaak onder omstandigheden waarbij uw slachtoffers door listig optreden van uw kant in de val werden gelokt, bespot en vernederd. Ik had u beloofd te vertellen wat ik zie. U palmt uw slachtoffers in, raakt hen op hun zwakke plek en lokt hen zo in de val. Ik heb het idee dat u ook een zwakke plek heeft. Namelijk een diepe haat tegen uw medewezens, en een onvermogen om uw kwade wellust te beheersen. U komt daardoor telkens in penibele omstandigheden terecht. U “redt” zichzelf daaruit door list en bedrog, kwelling en vernedering. U spiegelt anderen in uw spiegel der zwakheden. Dat deed u ook bij mij. Wellicht ben ik moe en verhard. Maar we zitten hier om te praten over u en uw misdrijven.’

‘Goed, goed, u heeft me erg goed in de gaten. Ik ben nu eenmaal zo. Ik zou ook wel eens anders willen. Maar daarvoor is het te laat. Mijn vader heeft zich ooit opgehangen. Misschien dat ik ook die kant op moet. Maar zolang als het duurt leef ik van dag tot dag en zie wel hoe ik me van moment tot moment red. Soms komt er ineens een kans om te roven of te genieten, meestal allebei tegelijk. Ik ben een vos. Noemt u dat gestoord?’

‘Niets vosachtigs is de mens vreemd. Maar het vosachtige in u brengt u in de problemen. Ik zal dat met u proberen te ontrafelen. Wie weet is er nog een behandelmaatregel mogelijk waardoor u wellicht op den duur toch in de maatschappij kunt terugkeren.’

Terwijl ik dit zeg, besef ik dat het vrij onwaarschijnlijk is dat dit gaat lukken.

‘Ik vertrouw u niet.’ Verdachte voelt mijn twijfel haarfijn aan. ‘Volgens mij zit u me voor te liegen. Dat doet u om mij aan de praat te houden. En dat terwijl ik alle medewerking geef! U heeft iets kwaads in de zin, u verwacht dat ik ga weigeren, wat bent u met me van plan?’

‘Ik ben hier om u te onderzoeken in opdracht van de rechter. Niets meer en niets minder.’

Hij zwijgt even, en buigt zich dan voorover in mijn richting.

‘Welk dier bent ú eigenlijk?’

Ik aarzel geen moment: ‘Een schildpad, hard van buiten, maar zacht van binnen, ik kan veel verdragen, kom langzaam maar gestaag vooruit, en ik blijf vriendelijk, ik ga geen gevecht aan. Als ik wordt aangevallen dan trek ik me even terug om weer naar buiten te komen als het veilig is.’

Verdachte kijkt me nu met een zeker respect in zijn blik aan. Dit is precies het fundament van mijn vak: dat ik incasseer, grenzen trek, en niet meedein op al die gevoelens van woede, weerzin of vertedering die cliënten teweeg kunnen brengen. Dat ik mijn irritatie waarneem en niet botvier. Dit is nu precies waarom ik zo moe ben.

Verdachte zit inmiddels onrustig op zijn stoel te draaien en bijt ineens in zijn staart.

‘Mag ik even naar het toilet?’ Ik moet iets verkeerds gegeten hebben. Mijn bezoek heeft lekkers meegebracht en dat is me niet goed gevallen.’

Verdachte is gisteren inderdaad bezocht door zijn vrouw Hermeline en twee van hun kinderen. De afdelingsmedewerkers viel het op hoe trots verdachte op zijn kroost is. De een had naar zijn zeggen zulke lieve snorhaartjes en een ander noemde hij ‘een mooie boef’. Hij zei hen erg te missen, maar dit maakte op het personeel geen erg authentieke indruk omdat hij het zelden over hen heeft en niet met hen belt of schrijft. Verdachte gaf hen te kennen te zullen ontsnappen als hij de kans kreeg. Zijn echtgenote merkte op dat zij niet anders gewend was

[p. 37]

en stelde zich cynisch en misprijzend op tegenover het personeel. Zij meldde verdachte dat zijn neef Ysingrijn de Wolf de laatste tijd erg ziek was.

Het dossier over R.'s strafzaak is lijvig en vermeldt een groot aantal ten laste gelegde delicten. De slachtoffers zijn of waren bekenden van verdachte. De slachtoffers die verdachtes agressie hebben overleefd, bleken bijna allemaal nog zeer aangeslagen en vroegen de milieuonderzoeker meer tijd dan gebruikelijk. Omdat de slachtoffers gezamenlijk als een sociaal systeem kunnen worden gezien, zijn zij ook gezamenlijk gesproken. Het bleek te gaan om een maffia-achtig feodaal systeem dat door R.'s daden ernstig was ontwricht.

Voorheen stond ene Nobel de Leeuw als een soort koning aan de top van de piramide, maar zijn gezag is blijvend aangetast omdat hij zich door verdachte heeft laten bedriegen. Die had een verzonnen verhaal opgedist over een grote som geld die bedoeld was ter financiering van een complot tegen de koning. Verdachte had zich voorgedaan als trouw dienaar en ‘onthuld’ dat lieden zoals Ysingrijn de Wolf, Bruun de Beer, Tybeert de Kater, Grimbeert de Das en nota bene zijn eigen vader de koning om zeep wilden helpen. Verdachte had beweerd dat hij het geld, dat van zijn vader was, achterover had gedrukt en zo het complot had verijdeld. Dit verhaal had geleid tot een bloedbad in het sociale systeem waar sindsdien de wet van de jungle heerst.

Ik heb verdachte gemeld dat ik bij hem een psychopathie heb vastgesteld aan de hand van Hare's Psychopathie Checklist.

‘Wat is dat? Stelt u zelf geen diagnoses meer?’ Het klinkt neerbuigend.

‘De stoornis waaraan u lijdt, is door de Amerikaanse psychiater Hervey Cleckley in zijn boek The mask of sanity in de jaren veertig van de vorige eeuw uitvoerig uit de doeken gedaan. Hij beschrijft uw stoornis tot in detail. U wordt door lust en louter lijfsbehoud gedreven en kunt u niet in de gevoelens van een ander verplaatsen. U doorziet snel welke de zwakheden van de ander zijn en gebruikt die kil, parasitair en zonder berouw of schuldgevoel. Vertrouwen is voor u synoniem met schade of schande. De ander is voor u een gebruiksvoorwerp. U bent een gewetenloos manipulator, u liegt en bedriegt, u kunt charmant met een vlotte babbel een lam tot een wolf praten en omgekeerd. U voelt u groot en belangrijk, boven de wet verheven en deinst nergens voor terug. Van angst heeft u weinig last. Zonder deze levenswijze verveelt u zich. U bent impulsief, gaat geen diepere emotionele binding aan. Het ontbreekt u aan doelen in het leven, u gedraagt u vaak onverantwoordelijk en neemt geen verantwoordelijkheid. U kunt u moeilijk beheersen. U houdt zich niet aan regel en gebod.’

Verdachte kijkt me grijnzend aan.

‘Ja, ik ben iedereen te slim af. Niemand krijgt me klein!’

‘Om u heen ontstaan conflicten, gewelddadige conflicten, omdat u degenen om u heen tegen elkaar op zet.’

Nu klinkt hij plots zalvend en zachtaardig verwijtend. ‘Hoe weet u nou dat ik zo ben en zal blijven? De psycholoog had daar zo zijn twijfels over. U weet het allemaal meteen zeker. Veel te zeker.’

Verdachte is opgeroepen voor een pro forma zitting. Hij ziet er echter van af te gaan. Hij voelt zich aangeslagen: zijn neef Ysingrijn is plotseling overleden. Hij heeft via zijn raadsman een verzoek ingediend om de begrafenis te mogen

[p. 38]

bijwonen. Het verzoek is natuurlijk weer een list en zal zeker op bezwaren van de officier van justitie stuiten.

In het onderzoekend team heeft zich ondertussen een ingewikkelde discussie voorgedaan over het begrip psychopathie. Sommige teamleden vragen zich af of verdachte niet gewoon als harde crimineel moet worden bestempeld. Zij zien geen psychische stoornis die hem tot delicten drijft. Het is meer gewoonte, een levensstijl. Anderen stellen wel een tot delicten leidende psychopathie vast, maar vragen zich af welke psychopatische symptomen of verschijnselen hem maken tot recidivist?

De gehele discussie verdwijnt in één keer naar de achtergrond als verdachte toestemming krijgt om naar de begrafenis van zijn neef te gaan. Hoe heeft R. dat voor elkaar gekregen? De hechtenis wordt voor een dag geschorst. Hij gaat met dubbele begeleiding en zal worden geboeid.

Ik val van de ene verbazing in de andere. Misschien ben ik wel te sceptisch en te achterdochtig geworden na al die jaren. Vandaag heb ik net weer cursus gegeven aan rechters en officieren van justitie over forensische psychiatrie. Het was een zware middag met een lawine aan kritische vragen. Ook over psychopathie. Of psychopathie wel echt bestaat, of het bij criminelen niet gewoon een tautologie blijft en hoe je zo'n stoornis objectiveert. Of er wellicht erfelijkheid in het spel is. Ik heb opnieuw getracht mijn cursisten te laten zien hoe je systematisch redenerend over dat wat een verdachte teweegbrengt kunt onderkennen welke rode draad er van zijn stoornis naar delicten loopt. Misschien opnieuw tevergeefs.

Ik rijd op huis aan via de a2 en wil de ring van Amsterdam op. Het verkeer staat bijna stil. Na een minuut of tien zie ik op de snelweg mensen tussen de auto's lopen. Een ongeluk? Ik kan optrekken. Sta weer stil. De auto's dringen allemaal naar de linkerrijstrook. Plots is er voor mij een lege snelweg. Ik kijk naar links en dan naar rechts. Dan rent pal voor mijn auto een diep glanzende blauwe pauw angstig heen en weer, achtervolgd door een rossig type... dat is verdachte!

Het heeft uren geduurd voordat verdachte werd gepakt. De helikopter moest er aan te pas komen en ook een politiebericht met foto op tv. We staan nu onder strenge controle van het Ministerie. Dit incident en alle veiligheidsprocedures worden onderzocht. Er zijn Kamervragen gesteld.

Verdachte was streng bewaakt, maar op de begraafplaats leek hij ernstig onwel te worden. In de ambulance deed het personeel de boeien af om hem meer ademruimte te geven. Bij het eerste het beste stoplicht was hij verdwenen.

Ik ben niet verbaasd. Ter zitting zal ik het allemaal uitleggen.