Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 17]

De lofwaardige verraderlijke verbeelding
door Maarten Doorman

Neem de nog altijd overrompelende scène in Dantes Divina Commedia, het moment waarop de dichter met zijn gids Vergilius in de tweede kring van de hel afdaalt. Het is er donker. Het waait. Jammerende overspeligen worden als dorre bladeren door stormen voortgejaagd - zoals ze bij leven door hun hartstocht gedreven werden. Eindelijk lukt het Dante, aan het slot van dit vijfde canto, om in de gierende wervelwinden een zich aan elkaar vastklampend stel aan te spreken. Het gaat om het heimelijke liefdespaar Francesca en Paolo (overigens historische tijdgenoten van Dante), beiden vermoord door haar echtgenoot aan wie zij was uitgehuwelijkt, en in de hel beland omdat zij stierven voor zij hun zonden konden opbiechten.

Snikkend vertelt de mooie Francesca dat zij met Paolo eens in Lancelot zat te lezen en hoe ze elkaar aanzagen en verbleekten toen ze op de passage stuitten waarin Lancelot een kus drukt op de plotselinge glimlach van koningin Ginevra. En voor ze het wisten kusten ook Francesca en Paolo elkaar, waarna Dante haar alles laat zeggen in dat ene magnifieke zinnetje: ‘quel giorno piú non vi leggemmo avante’ - die dag lazen we niet verder. Op hetzelfde ogenblik begint Paolo zo hartverscheurend te huilen dat Dante zijn afschuw en medelijden niet meer de baas is en in katzwijm valt.

De scène is een inspiratiebron van veel romantische kunst geweest, dat laat zich denken. Van Ingres' schilderij dat de bedrogen echtgenoot op een donkere achtergrond laat verschijnen om het overspelige paar dood te steken (1819) tot aan Auguste Rodins befaamde beeld De kus (1886); en van verschillende opera's, waaronder één van Rachmaninov, tot aan toneelstukken als Francesca da Rimini van Gabriele d'Annunzio (1901).

De kracht van deze regels schuilt sinds de romantiek in de verbeelding. Om te beginnen natuurlijk door de manier waarop Dante met enkele woorden, in een even soepel lopend als vormvast rijmschema, de helse taferelen oproept van een wereld die half werkelijk is en onbehaaglijk en verleidelijk ineen. Vervolgens door te suggereren hoe hartstochtelijk de twee het met elkaar zullen doen zonder er een woord aan te wijden, behalve dan die constatering dat ze aan verder lezen niet meer toe gaan komen. Dat is een stijltruc die aan de verbeelding van de lezer appelleert en hem onmiddellijk op het goede spoor zet. Goed schrijven dwingt de lezer zelf de voorstelling te maken die de schrijver wenst en die werkt met de onontkoombaarheid van een droom.

En ten slotte bloeit de verbeelding in deze regels doordat Dante laat zien hoe de fantasie van een ander, de auteur namelijk die de avonturen van Lancelot en Ginevra te boek stelde, de werkelijkheid zo betoveren kan dat Francesca en Paolo geen weerstand meer kunnen bieden aan het gevoel waarop ze in hun lectuur waren gestuit. De verbeelding blaast een vuur aan dat ze in de hel doet belanden.

Tijdgenoten van Dante en latere lezers uit de Renaissance zullen zich zonder twijfel door deze soorten verbeelding hebben laten meeslepen, alleen vermoedelijk toch minder en in elk geval anders dan wij ons laten meeslepen sinds de Romantiek. Want die eerdere lezers namen de in deze geschiedenis geuite impliciete veroordeling van de verbeelding serieuzer dan wij, kritiekloze bewonderaars van fantasie en creativiteit, nu doen - als die veroordeling ons hoe dan ook nog opvalt. De morele boodschap van deze passage, dat men zijn hoofd

[p. 18]

niet door boeken, lees: door de verbeelding, op hol moet laten brengen, spreekt ons immers sinds twee eeuwen nauwelijks meer aan. Hoeveel blijft er in onze ogen van deze passage over, wanneer je hem schaart onder de morele aansporingen in de trant van ‘Jantje zag eens pruimen hangen’?

Liever doen we er tegenwoordig in de literatuur nog een schepje verbeelding bovenop. Zo interpreteert Jorge Luis Borges in Nueve ensayos dantescos (1982) de scène met Francesca en Paolo als een uitdrukking van Dantes verlangen naar Beatrice. Hij gaat niet uit medelijden en ontzetting van zijn stokje, maar uit verlangen om net als Paolo en Francesca eeuwig dicht bij haar te kunnen zijn, zelfs al was het in de hel, voortgedreven door rusteloze cyclonen. Zo sterk is Dantes verbeelding, aldus Borges, dat hij jaloers wordt op deze twee ongelukkigen, die dan ten minste nog samen zijn en weten dat ze elkaar begeren, waar zijn eigen geliefde onbereikbaar blijft.

Nu is Borges een kampioen van de verbeelding: zijn verhalen tarten telkens het gevoel voor het reële, provoceren de werkelijkheid door het onderscheid tussen droom, fantasie, herinnering, reportage en essay voortdurend op de proef te stellen. Dus dat Borges geen oog heeft voor kritiek op de verbeelding, wekt geen verbazing. Maar het punt is, dat kritiek op de verbeelding in het geheel niet meer in ons wereldbeeld past. Als je vertelt dat je gisterochtend op straat iemand zonder enige verbeeldingskracht hebt gesproken, iemand met de fantasie van een pissebed, dan is de opmerking dat je hem of haar meteen hebt uitgenodigd voor het diner ongerijmd. Wie wil er aan tafel met mensen die geen fantasie hebben, niet creatief zijn en verstoken van elke verbeelding?

Ooit, meestal, overal buiten de culturele kosmos van de romantische orde waarin we nu leven, waren en zijn fantasie en verbeelding twijfelachtige vermogens. Ze stoken de kachel van de begeerte op en laten je vervolgens teleurgesteld en in het ergste geval ontredderd achter. Dat ze echter een ronduit slechte eigenschap zouden zijn, is sinds een paar eeuwen en in de nu bijna wereldwijde westerse cultuur ondenkbaar geworden. Natuurlijk ziet iedereen dat een onmatige overgave aan fantasie zich tegen je keert, dat je op moet passen met paddo's en dat borderliners het niet redden. Hoe we ons zonder verbeelding door het leven moeten slaan, is echter nauwelijks meer te bevatten, en willen we ons dat voorstellen, dan moeten we bij uitstek een beroep doen op... de verbeelding.

Maar dat het ooit anders was, blijkt wel uit de literatuur. Denk aan de avonturen van Don Quichot. Hij identificeert zich zodanig met de in Cervantes' tijd bizar geworden helden van ridderromances, met de drakendoders en met de haast mythische zangers van de hoofse liefde, dat hij schapen te lijf gaat die hij voor een vijandelijk leger aanziet, een afzichtelijke boerenmeid bezingt en windmolens bevecht omdat hij denkt dat het kwaadaardige reuzen zijn. Zijn fantasie is op hol geslagen tijdens doorwaakte nachten vol lectuur, terwijl een cholerisch man als hij zijn brein met slaap had moeten afkoelen. Wanneer de barbier, de pastoor, een nichtje en zijn huishoudster besluiten om uit gezondheidsoverwegingen zijn bibliotheek te verbranden, roept dat bij ons slechts ontzetting op. We associëren dat met nazi-praktijken en de sinds de Verlichting bestreden censuur van kerkelijke autoriteiten.

Nu staat Cervantes ook niet direct sympathiek tegenover de door hemzelf opgeroepen boekverbranders, temeer daar zijn eigen Galatea tussen de te vernietigen werken wordt aangetroffen! Maar de morele verwerping van exuberante fantasie speelde voor de lezer van toen een misschien wel even sterke rol als het plezier om de uitwassen ervan. Het was lering en vermaak. De Romantiek maakte aan die zienswijze een rigoureus einde.

De Duitse romantici zagen juist in de uitwassen van de fantasie een kwaliteit, en een aanval op de oppervlakkigheid van een door morele dogma's bekrompen burgerij. Don Quichot leerde ons, volgens denkers als Schelling, Schlegel en Novalis, hoe de literatuur, de verbeelding dus, de wereld kan ontdoen van zijn ondubbelzinnigheid en betekenisloosheid. Cervantes' ridder werd van een soort stripfiguur om wie men lachte, een tragische held, die omdat hij nog een glimlach aan ons

[p. 19]

ontlokte des te meer de melancholie personifieerde. Zoals Byron dichtte: ‘Of all tales 't is the saddest - and more sad, / Because it makes us smile (...)’. Opmerkelijk genoeg kiest Byron in dit dertiende canto van Don Juan een paar regels later partij voor Don Quichot en tegen zijn schepper Cervantes, wiens spot jegens de verbeelding hem helemaal niet bevalt:

Cervantes smiled Spain 's chivalry away;

A single laugh demolished the right arm

Of his own country; - seldom since that day

Has Spain had heroes. (...)

De Romantiek transformeerde het boek Don Quichot van een meesterlijke kritiek op de ver-

[p. 20]

beelding tot haar tegendeel: de ultieme lofzang erop. Don Quichot werd een tragische held en zijn strijd is voortaan een aanval op een fantasieloze, platte wereld waarvoor hij niet wil capituleren. Het is de verdediging van de door middelmatigen bespotte en door cynici verworpen verbeelding. En sedert de Romantiek heeft die verbeelding gaandeweg alleen maar terrein gewonnen. Met romans, schilderijen en theater, en met film later en televisie, advertenties, computer en games.

Wie het groot wil zien, kan zelfs bedenken hoe een steeds positiever gewaardeerd voorstellingsvermogen een noodzakelijke voorwaarde zou worden voor een razend snel om zich heen grijpend kapitalisme. Want sinds de verbeelding in de loop van de achttiende eeuw niet meer kort werd gehouden en met de Romantiek het ultieme menselijke vermogen begon te worden om de wereld en het leven te bezielen, werden het verlangen, de begeerte en de ondernemingszin op alle terreinen aangevuurd. Is niet de wereldwijde expansie van het Westen deels ook terug te voeren op deze revolutionaire omslag in mentaliteit?

Wie weet; maar als gedachten een hoge vlucht nemen en je er niet de systematiek van Hegel op los wil laten, kun je ze misschien beter later gaan. Of je kunt ze terugbrengen naar een vraag die bij de grote romantische omslag lijkt te verdwijnen, namelijk, in hoeverre we de kritiek op verbeelding serieus kunnen nemen. Een van de weinige denkers die dit wel doet, is de Frans-Amerikaanse filosoof en antropoloog René Girard. Voor hem is onze cultuur doordrenkt met wat hij ‘de romantische leugen’ noemt, het nabootsen van modellen uit de verbeelding. Girard had de kritiek van de postmodernen niet nodig om vast te stellen dat authenticiteit een fictie is, aangezien wij allen ons steeds met anderen identificeren of, in het vocabulaire van deze denker: hen nabootsen. De ‘mimetische begeerte’ wordt prachtig geïllustreerd in grote romans, aldus Girard. Don Quichot komt tot handelen door het leven van zijn voorbeelden na te bootsen, van Amadis van Gallië en Lancelot en wie al niet. En de liefde van Paolo en Francesca is ook een mooi voorbeeld: de dankzij het boek verbeelde kus wordt door die verbeelding werkelijk.

Dit gezichtspunt is in het huidige, van romantiek zwangere wereldbeeld een beetje ontluisterend. Willen we dan niet geloven in echte liefde, van binnenuit, en is verbeelding niet juist iets wat de wereld betovert? Wat moeten we met Girards kritiek, die de romantische liefde tot een leugen degradeert omdat die liefde volgens hem pas kan bestaan als er een derde instantie of persoon in het spel is die de liefde werkelijk maakt, als voorbeeld of door rivaliteit?

Girards kritiek op de verbeelding lijkt een uitzondering, maar in de literatuur zijn de vraagtekens omtrent de verbeelding steeds prominenter aanwezig. Ik las het de laatste jaren bij Ian McEwans Atonement (2002), waarin een fantasievol meisje anderen beschuldigt en te gronde richt, en in het werk van Houellebecq, die laat zien wat de ooit zo verlangde leus van verbeelding aan de macht ons heeft opgeleverd. Pornografie, seksuele uitbuiting en peilloze eenzaamheid. En wie goed kijkt, ziet dat de verbeelding in talloze films en in veel beeldende kunst evenzeer onder schot list.

[p. 21]

Zouden we ons een wereld zonder verbeelding kunnen verbeelden? Nog afgezien van de paradox in die formulering is het op praktisch niveau een bezopen vraag. Iemand zonder verbeeldingskracht is saai, star, voorspelbaar en dom. Een wereld zonder verbeelding is ondenkbaar: we zouden geen probleem kunnen oplossen. Zonder verbeelding verkeren we in acuut levensgevaar, de ministers zitten met de handen in het haar, zou Godfried Bomans zeggen, en het land stevent regelrecht af op ondergang. Op de snelweg anticipeer je voortdurend op gedrag van anderen met dank aan de verbeelding, zoals je de weg naar de kantoorboekhandel nooit zou vinden zonder je van tevoren de route voor de geest te halen.

Misschien schuilt het probleem eerder in de overschatting van de verbeelding, een te veel waar je last van kan hebben - zoals Paolo bitter weent wanneer Francesca het gelukzalige beeld van hun eerste kus oproept terwijl ze nu voor eeuwig door de hel zullen dwarrelen en Dante ineen zijgt omdat hij zich hun toekomstig leed al te goed voor kan stellen. De aarzeling komt bij die te levendige voorstelling van wat het verleden was - melancholie - of van wat in het verschiet ligt - misplaatst utopisme, vergeefse hoop, of angst voor wat komen kan. Alsof het toerental te hoog is in onze geest, alsof het geluid te hard staat.

Dieren lijden veel minder dan de mens, aldus Schopenhauer, aangezien ze geen gisteren en geen morgen kennen, en zich daardoor de gruwelen uit het verleden niet voor de geest halen noch zich met angst en beven voorstellen wat morgen allemaal kan gebeuren. Schopenhauer is een van de grootste dierenvrienden onder de filosofen, maar zal met dat argument weinig waardering oogsten bij de Partij voor de Dieren, want het verschil wijst de dieren hun plaats ten opzichte van de mens.

Tegelijkertijd is de verbeelding een zegen, die ons in staat stelt ons te verplaatsen in het lijden van anderen. Het is een cruciaal vermogen om wreedheid te kunnen veroordelen, te voorkomen en te bestrijden. En juist te midden van een overvloed aan beelden, projecties, interpretaties en andere manifestaties van de verbeelding is het de verbeelding zelf die je in stelling kunt brengen om haar eigen uitwassen te bestrijden, net zoals Cervantes het destijds al deed.

Dat die uitwassen bestreden worden door werk van de verbeelding, is een paradox die mij uiteindelijk wel bevalt. Het is een paradox die prachtig oprijst uit de laatste zin van Simon Vestdijks wonderlijke roman De redding van Fré Bolderhey, die over een schizofreen jongetje gaat. In dit te onbekende boek word je als lezer ongemerkt de verbeelding ingetrokken, de verbeelding van de schizofrenie, een beklemmende wereld van waanzin waarin paraplu's je bedreigen. De laatste zin van de roman luidt: ‘Waar de paraplu's het voor het zeggen hebben, is onbegrip bijna een deugd.’ Het is bijna een deugd, want het leed is niet te bevatten, terwijl we dat toch willen.

We moeten wel, en we doen dat met een beroep op kennis en verbeeldingskracht. Een recent voorbeeld van dat gezichtspunt is wat de filosoof en kunsthistoricus Georges Didi-Huberman beschrijft in zijn boek Images malgré tout (2003). Het bespreekt vier foto's die genomen zijn door gevangenen van een Sonderkommando in Auschwitz. Deze naar buiten gesmokkelde beelden tonen iets van een werkelijkheid die niet goed is te bevatten of te verbeelden. Ze presenteren de waarheid van iets dat onvoorstelbaar is en helpen zo je van dat onvoorstelbare iets voor te stellen. Om te weten, zo begint het boek, moet men zich iets voor kunnen stellen. Dat is geen simpele postmoderne relativering van de waarheid. Het geeft aan dat de waarheid vaak pas met moeite tot stand komt en dat de verbeelding hier een onmisbare rol vervult. Een inzicht dat overigens al teruggaat op Kant.

Zo blijkt Don Quichot van een verbluffende actualiteit te zijn. Net als de regels van de Divina Commedia. Ze laten zien dat verbeelding zoiets is als water. We kunnen niet zonder, maar we kunnen er ook in verzuipen.