Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 43]

De archipel
door Max Niematz

Het was ongewoon rustig in de straat die meneer Smilde me had opgegeven. Alsof alle klokken hier jaren geleden waren opgehouden met tikken. Zijn huis bleek een uitgewoonde verdieping. Hij ontving me hoffelijk, mogelijk nog hoffelijker dan men van een Javaan al verwacht, en hij droeg dezelfde gemakkelijke kleding als bij onze kennismaking in de wachtruimte van de Gemeentelijke Huisvestingsdienst: een geruit overhemd en een bruine manchesterbroek. Dezelfde zachtmoedige mens was het, die bijna verlegen mijn das aannam en hem aan een daarvoor speciaal vrijgemaakt haakje van de kapstok hing.

Niet alleen zijn Hollandse naam, ook zijn uiterlijk deed gemengd bloed vermoeden: uitgesproken Maleise trekken, maar de lichaamslengte van een Europeaan en de dikke oren van een Rotterdammer. Jarenlang was hij stoker op de wilde vaart geweest, zo had meneer Samyoen me verteld, een vriend van hem die ik bij dezelfde gelegenheid had ontmoet. Op het kritieke moment had meneer Smilde voor het Nederlanderschap gekozen, - ‘ongelukkigerwijs,’ aldus meneer Samyoen, ‘want hij kan nog geen formulier invullen. Daar is hij te stom voor...’

Met een beleefd gebaar liet Meneer Smilde me voorgaan bij de huiskamerdeur. Meneer Samyoen bleek al aanwezig. Hij begroette me met een uitdrukkingsloos gezicht en zonder op te staan. Een vage blik van herkenning kreeg ik. Dat was alles.

Meneer Smilde deed me plaatsnemen in de andere fauteuil. Zelf haalde hij een keukenstoel op, want de kamer was schaars gemeubileerd - hij woonde hier nog maar pas, om precies te zijn een week. Voorheen was hij dakloos geweest of had bij deze of gene gelogeerd. Dit huis had hij bemachtigd door de bemiddeling van meneer Samyoen, zo had deze me bij de huisvesting verteld, toen meneer Smilde aan het loket was. Na me een tijdje te hebben bekeken, had hij me zijn hand toegestoken met de woorden: ‘Meneer Samyoen, Raden Samyoen, meneer Raden Samyoen Esquire, zevenmaal gepromoveerd en eenmaal ontvoerd’. En met een knikje richting meneer Smilde: ‘'t Is een stumper, die daar. Je moet hem overal bij helpen. Zelf kan hij niks.’

Ook meneer Samyoen was Javaan. Op zijn hoofd droeg hij het embleem van hoge adel: een spekgladde moslimbaret in de vorm van een klipperaak, met op de steven een kwastje dat steeds bewoog en je aandacht trok. Hij had een militair hemd aan. Dwars over zijn mannelijke borst hing zo'n wit gevlochten koord van de marechaussee, waarvan het ene eind in zijn borstzak verdween. Zijn ogen waren fel, had ik gezien, die ene keer dat hij zijn bril een poetsbeurt gaf - een afgedankte bril met een dik zwart montuur en glazen die door slijtage dof waren geworden. Hij was het ook, die me hier had uitgenodigd. Uit beleefdheid had ik ja gezegd, want ik voelde wel dat je een Javaan niet dieper kunt beledigen dan door een uitnodiging bij hem thuis af te slaan. Tegelijk besefte ik dat er van zo'n bezoek niets zou komen en dat onze wegen zich straks, buiten op straat, voorgoed zouden scheiden.

Maar thuisgekomen kon ik mijn gedachten niet van die twee losmaken.

[p. 44]

Raar, steeds zag ik ze weer voor me in die wachtruimte. En als mijn geheugen erin slaagde hen dáár weg te poetsen, dan doken ze wel ergens anders op - in een trein, een patatzaak of aan boord van een schip op de wilde vaart. Zo dwingend was de herinnering, dat ik hen op het laatst zelfs hoorde praten te midden van rijstvelden. Duidelijk zag ik een riviermonding, ik kon de modder ruiken. En daar waren zíj. Met opgerolde mouwen waren ze daar bezig, hun witte overhemden lichtten op in de zon. Alles wees erop dat ze in goeden doen waren. Zo werden die twee voor mij ongemerkt de belichaming van het leven in de archipel.

En nu zat ik hier. Het leek wel tovenarij... Het was alsof ze op dit moment gewacht hadden; of ze tot nu toe niets gezegd hadden om me rustig tot die conclusie te laten komen.

‘Zullen we nu dan koffie gebruiken?’ vroeg meneer Smilde en hij trok zich terug in de keuken.

‘De stakker,’ zei meneer Samyoen. ‘Dakloos, brodeloos, leeftijdloos... Dat noemt zich Nederlander! Een grote domoor is het. Hij kan niks, werkelijk, je moet alles voor hem regelen. Maar goed dat ik in de buurt was. Ambtshalve namelijk, uit hoofde van mijn functie als executeur van Javaanse zaken.’

Vanwege zijn fletse bril kon ik zijn ogen niet zien, maar zijn dunne, goed onderhouden sikje van donker krulhaar boezemde vertrouwen in. Net als dat koord over zijn borst - zeker, het had iets pedants, toch droeg hij het met een nonchalance die zijn hele voorkomen een authentieke waardigheid gaf. ‘Als executeur was ik juist in Nederland,’ vertelde hij, ‘maar officieel ben ik hier op basis van professioneel studentenschap, als student zogezegd, alhoewel ik al zeven maal professor ben...’

De woordenstroom brak abrupt af toen meneer Smilde binnenkwam, met voor elk een grote kroes. Eerst bediende hij meneer Samyoen, daarna mij, en ging toen zitten.

‘Nou meneer Smilde,’ lachte ik, de kroes heffend als een bierpul, ‘op uw nieuwe woning dan maar.’

Meneer Smilde glimlachte flauwtjes, hief zijn kroes ook op, maar liet hem meteen weer zakken - misschien omdat meneer Samyoen de blik afgewend hield, hoewel er in zijn gezicht geen gêne of enige andere uitdrukking van afkeuring lag.

Ik nam een slok. Mierzoet, koffie aangelengd met een soort gelige melkstroop uit een tube.

‘Somber weer,’ zei ik om een gesprek te beginnen. Ze reageerden niet. Het leek of meneer Smilde zich schaamde over de opmerking; of de grauwe lucht de uitgeleefdheid van zijn kamer versterkte en ik hem daarop attent gemaakt had. Hier en daar was een poging gedaan het behang weg te scheuren, dat van een schreeuwerig design was, maar tien modes achterliep. Het beige van de deurpost moest ooit wit zijn geweest. Alleen de smoezelige plek rond de klink was echt. En deze twee heren.

Meneer Samyoen liet zijn hand gedurig langs zijn koord glijden, tot waar het in zijn borstzak verdween. Ik vroeg me af wat eraan zou zitten: een portemonnee of een politiefluitje. Onmogelijk te zeggen of hij naar me keek, vanwege die dikke bril, maar zijn mond was niet ontbloot van minachting. Of leek het maar zo en was hij heel ergens anders met zijn gedachten? Toen buiten de gil van een voorbijrazende brommer klonk in de stilte, keek hij duidelijk van me weg en zei als tegen zichzelf: ‘De Hollanders zijn me dierbaar. Zonder hen was ik niets. Ze

[p. 45]

hebben me de titel verleend van chefexecuteur, ze hebben de basis gelegd voor mijn studentenschap.’

Meneer Smilde had nog altijd geen woord gezegd behalve ‘Zullen we koffie gebruiken?’ En steeds zocht hij een aanleiding om zich terug te kunnen trekken. Nu zag ik hem weer een sigaret staan draaien in de slaapkamer. Er stond daar een tafeltje met tabak erop, alleen dat spits toelopend hoopje tabak, verder niets. Hij nam er een flinke pluk van tussen de vingers en draaide het in een vloeitje. Ik weet nog dat ik dacht: géén slaapkamer dus, dat is de shagjes-draai-kamer. Wat 'n luxe hier...

Meneer Samyoen kon hem vanuit zijn positie naast de gashaard moeilijk zien, maar hij zei met een knik naar de deur: ‘Zo dom als het achtereind van een varken. Weet u, meneer, deze mens is schuw geworden, schuw en hulpbehoevend, en daarom moet ook u hem helpen’, en hij begon zijn monoloog van

[p. 46]

voren af aan, van dat hij grootexecuteur was en zo, maar nu op een toon alsof hij over mijn hoofd een groter auditorium toesprak.

De excuses die meneer Smilde nodig had om zich terug te kunnen trekken bleken ook telkens ingegeven door de wens het ons méér naar de zin te maken. Hij had voor elk een voorbeeldige kretek gedraaid, van tabak door hemzelf gemixed met kruidnagel, van Albert Heyn allicht. Hij gaf meneer Samyoen als eerste een vuurtje, daarna mij, dan zichzelf. De tabak knetterde, maar meneer Smilde had nog geen trekje genomen of hij legde zijn sigaret in de asbak, stond weer op en liep de gang in.

Meneer Samyoen zei niets, hij nam een haal, hield de damp lang vast en liet hem, met het hoofd schuin, traag uit zijn mond omhoog kringelen. Het kan aan de kretek hebben gelegen, maar hij leek ver weg met zijn hoofd, ver voorbij alle horizonnen. Ik begon me serieus af te vragen waarom ik hier was uitgenodigd. En waar bleef meneer Smilde? Waarom had hij me ontvangen als hij steeds wegliep? Ik voelde me knap onzeker worden, bang dat ik ongewild een blunder had begaan tegen de Javaanse etiquette, die immers heel verfijnd en ingewikkeld is. Je hoeft maar te kuchen en het betekent al iets, zonder dat je weet wat. De geringste beweging van je hoofd of hand kan gelden als een blijk van ontzag of dank, maar evengoed kan het een diepe krenking zijn.

‘Waar blijft meneer Smilde?’ vroeg ik.

‘Urineren,’ zei meneer Samyoen - want opgegroeid in een adellijk en erudiet milieu liet hij dat graag merken door gebruik van woorden van bij voorkeur Latijnse origine, zoals alle professoren.

Ah, daar was meneer Smilde weer. Hij liep naar de draagbare cassetterecorder op de vensterbank en stopte er een bandje in. Meisjesstemmen klonken op, stemmen van krontjong-meisjes. Zo zoet, zo mooi... Dit is Java, dacht ik. Mannen in witte overhemden duwen een boot af vol keuvelende vrouwen en kinderen, en terwijl wij kretek roken, zien we hen naar de overkant dobberen, zien een vogeltje schriekend over het water zeilen...

Ineens rechtte meneer Samyoen zijn rug en liet weten: ‘Sommige mensen zou ik graag de armen en benen afhakken.’

‘Ze zullen 't berouwen,’ zei meneer Smilde prompt.

Waar het op sloeg, wist ik niet, noch wie meneer Samyoen bedoelde met ‘sommige mensen’. De Hollanders konden het niet zijn, want die waren hem dierbaar, zonder hen was hij nergens. En dat meneer Smilde eindelijk zijn mond opendeed - op zich misschien niet eens zo bijzonder. Maar dat hij niet verbaasd was en zijn antwoord zo direct kwam, vond ik vreemd. Alsof het was ingestudeerd. Ik voelde me weinig op mijn gemak.

Maar ach, de krontjongmeisjes zongen en kleurden de verbeelding in. Duidelijk meende ik de geur van buffelmest op te snuiven, van kruiden als foelie en djintan. Toen pas viel me in wat die twee heren hier deden in dit miezerige vrijgezellenwoninkje in een Haagse achterbuurt: terugverlangen, en wel zo hevig dat ikzelf erdoor werd aangestoken en ook een vluchtig soort heimwee voelde naar ik weet niet wat, naar Nederland misschien, naar deze kamer waar ik koffie dronk met meneer Smilde die zijn kretek weer had aangestoken, en met meneer Samyoen die ineens nog stijver werd, nog gereserveerder, alsof hij daarmee iets goed dacht te kunnen maken van wat voorgoed voorbij was, althans veel van zijn vroegere glans had verloren. Misschien kwam het ook doordat ik nog altijd niet wist wat de bedoeling was van mijn aanwezigheid hier, maar er leek iets onherroepelijks in de kamer te hangen, een soort verwachtingsvolheid, verwachting

[p. 47]

van iets dat zich moest voltrekken, wie weet, zich hier al aan het voltrekken was, al sinds meneer Smilde me had binnengelaten.

Het bandje met krontjongmuziek was afgelopen, de geuren foelie en djintan bleken uit de keuken te komen en meneer Samyoen boog zich naar me over - zijn stem klonk als van ver, maar scherp en afgemeten: ‘Wat dacht u nou, meneer? Dat ik niemand zou willen villen? Ik zou ze levend willen róósteren.’

En meteen kwam meneer Smilde de kamer in, wees naar me met zijn pollepel en bezwoer me: ‘Eéns zullen ze 't bezuren.’

Ik dacht: Waar houdt dit op? Wie is het voorwerp van deze vergeldingsdrang? Even vreesde ik dat ze het op míj gemunt hadden. Waarom anders dit onthaal op kretek en krontjong, dit ceremoniële inkapselen van tempo-doeloe-herinneringen, als het niet was om zich te wreken op een gruwelijk heden dat hier in mijn persoon vertegenwoordigd was? Maar toch, nee, ík kan het niet zijn, dacht ik, ik ben immers een Hollander...

Meneer Smilde kwam binnen met een steelpannetje waar damp vanaf sloeg. Hij had de schort afgeknoopt en schepte op, een soepje van bruine bonen uit blik, waarin halfgare macaroni-boogjes rondzwommen, op smaak gebracht met foelie, djintan, laos, poeroetblaadjes en wat wil je nog meer? In stilte slurpten we onze soep op, dat wil zeggen: meneer Smilde en ik. Meneer Samyoen at niet. Dat gaf te denken. Hij hield niet eens zijn lepel vast en leek te wachten. Pas toen meneer Smilde zijn kom halfleeg op de vensterbank zette en opstond, begon ook hij te eten.

Meneer Smilde had het bandje omgedraaid en de meisjes zongen weer. Maar het heimwee rustte, zo genoeglijk was het hier en zo lekker de soep. Overal weet de mens zich een thuis te creëren, dacht ik, overal weet hij er wat van te maken. Niets méér wensen wij ons toe dan dit, dit eten hier, dit ogenblik.

Toen meneer Smilde zich had teruggetrokken voor de afwas, kwam meneer Samyoen echt op dreef. Hij sprak van ‘een nakende krachtmeting’, uitte verwensingen aan het adres van ‘een sluipende, in 't geniep opererende vijand’ en doorspekte die suggesties met toespelingen waarvoor je Javaan moest zijn om ze te snappen. Ik zag de gruwelijkste scenario's voor me en voelde me ineens slaperig worden. Op straat klonken stemmen, afgeknepen, geluiden die wegstierven onder de druk op mijn oren.

‘Ik ga iemand de dood aandoen,’ zei meneer Samyoen, maar zijn toon was bezwerender dan daarstraks. Het was er amper uit, of ik zag meneer Smilde in de deuropening staan, groot, rechtop, de voeten houterig naast elkaar. Ondanks dat hij zijn handen aan een theedoek droogde, had hij iets plechtigs, als deed hij zijn intrede in de kamer. Zo bleef hij staan, te lang naar mijn idee. Meneer Samyoen was verstard, net als ik. Beiden keken we naar hem op, met bang ontzag, als schooljongens.

Toen trok meneer Samyoen het koord uit zijn borstzak en haakte een sleutel los die hij aan meneer Smilde gaf. Deze opende een muurkast, knielde, trok er een schoenendoos uit en nam het deksel weg. De doos was gevuld met piepschuimkorrels.

Meneer Samyoen was overeind gekomen. Stokstijf stond hij in de houding, maar ik zag duidelijk een siddering door hem heen gaan, toen meneer Smilde iets uit de korrels opdiepte, een dolk, of nee, een kris, een zilverkleurige met een slangvormig lemmet. Met de theedoek begon hij die op te poetsen.

[p. 48]

Was het niet om wanhopig van te worden? Ineens waren de rollen omgekeerd. Tot nu toe had meneer Samyoen het woord gevoerd. Al die tijd had hij opruiende taal uitgeslagen, enkel, zo bleek nu, om daarmee voor meneer Smilde het pad te effenen tot dit ogenblik. Krontjong, bonensoep, vervloekingen - het waren slechts inleidingen geweest tot iets waarvan alleen hij, meneer Smilde, de andere ingrediënten kende; als ging het om een geheim waarvan niet meneer Samyoen, maar híj de hoogste bewaarder was. Die hele serviliteit van hem, die hulpbehoevendheid - het was enkel misleiding, dekmantel wellicht tegen ontdekking door een vijand die altijd loerde en nu te dicht genaderd scheen.

Meneer Smilde legde de kris voorzichtig terug in de doos - ik zou me sterk vergissen als ik op dat moment geen diamanten zag schitteren in dat handvat. En toen hij de doos een beetje schudde, zag ik dat zilveren ding werkelijk als een slang wegkruipen in de korrels. Toen keek hij me aan en zei: ‘U bent niemand. Uw anonimiteit is een veiliger schuilplaats. Bewaar hem goed, tot nader order’, en hij sloot de doos en legde hem in mijn handen.

Ontdaan stond ik op. Dit keer was het meneer Samyoen die de honneurs waarnam. Terwijl hij me mijn das aanreikte in de gang, zag ik meneer Smilde nog zitten, totaal verslapt.

‘'t Smeult,’ zei meneer Samyoen, terwijl hij de voordeur voor me openhield. Het klonk tegemoetkomend, als verlate uitleg, een verontschuldiging die weinig opheldering bracht.

Twee jaar geleden is dit nu. Er gebeurt van alles en er gebeurt niets. Mijn leven is drastisch veranderd. Ik kan me niet meer concentreren en ik eet en slaap slecht. Voortdurend heb ik het idee betrokken te zijn in iets dat ik niet ken, intriges die even ondoorgrondelijk als onuitroeibaar zijn. En wat houdt dat in, ‘tot nader order’? Twee keer ben ik gaan kijken in die achterstandswijk, maar op de etage woont nu iemand anders.

Niet dat het ding me bang maakt - zo bijgelovig ben ik niet. Het irriteert me alleen dat ik hoogste bewaarder ben van iets waarvan ik niet het flauwste vermoeden heb wat het voorstelt; iets dat vreemd aan mijn wezen is, vreemd aan mijn ziel. Het sloopt me. Het liefst zou ik het in de Drentse Vaart gooien, maar het zou weinig helpen. De last blijft, ook dan. Misschien moest ik het maar weggeven, het zelf overdragen aan deze of gene, dan ben ik ervan af.

Is dat de verborgen opdracht wellicht: iemand vinden die méér niemand is dan ik? Geen wonder dat ik ermee blijf zitten.