Hollands Maandblad. Jaargang 2006 (698-709)

[p. 11]

Twee romans over de moderne oorlog
door Margriet de Koning Gans

Slaughterhouse Five, or The Children's Crusade: A Duty-Dance With Death uit 1969 van Kurt Vonnegut geldt als een van de belangrijkste anti-oorlogsboeken van de moderne tijd. De fragmentarisch opgebouwde en tussen diverse genres meanderende roman schildert - tegen de achtergrond van het bombardement op Dresden, waarbij waarschijnlijk 35.000 inwoners in de vuurstorm omkwamen - de queeste van hoofdpersoon Billy Pilgrim dwars door de tijd op zoek naar de zin van het leven. Zijn zoektocht staat uiteraard model voor de dwalingen van elk individu in het onbegrijpelijke, vijandige en niets ontziende universum. Of, zoals op de achterflap van mijn editie van het boek staat: ‘Billy Pilgrim's odyssey reflects the mythic journey of our own fractured lives as we search for meaning in what we are afraid to know.’

Hoewel de roman in de VS behoort tot de 100 meest via gerechtelijke procedures aangevallen werken van de twintigste eeuw, het vooral aanvankelijk door diverse bibliotheken en scholen werd geweerd, en nog in 1982 voor de Supreme Court de ‘geschikheid’ ervan (tevergeefs) werd betwist, had het immens succes en kreeg het vrijwel ogenblikkelijk na verschijnen de status van een klassiek werk. Door dit boek zijn twintigste-eeuwse Amerikanen niet alleen massaal in aanraking gekomen met moderne romantechnieken uit de popcultuur maar ook met het destijds nog weinig bekende bombardement op Dresden, en in meer abstracte zin met iets dat steevast ver van hun bed gebeurt: moderne oorlogvoering.

De invloed van dit boek op het Amerikaanse geestesleven was - en is nog steeds - groot. In de Verenigde Staten is zelfs voor kinderen een verkorte editie verschenen met tekeningen en een verklarende woordenlijst op elke bladzijde, zodat ze er op de basisschool al kennis mee kunnen maken. De gedachte daarachter werd wellicht mede gevoed omdat Vonnegut zijn roman als ondertitel The Children's Crusade heeft meegegeven, een verwijzing naar de kinderkruistocht uit 1212, waarvoor volgens de (overigens grotendeels fictieve) overlevering heel jonge kinderen geronseld werden voor de oorlog tegen de ‘bezetters’ van de heilige stad. Dat het boek tot in alle poriën van de Amerikaanse samenleving is doorgedrongen, blijkt ook uit het overweldigende succes van de film die er in 1972 naar werd gemaakt door regisseur George Roy Hill, en uit de zeer frequent terugkerende verwijzingen ernaar in latere films en literatuur. Zo voert Francis Ford Coppola in zijn Apocalypse now, zijn filmepos over de Vietnamoorlog uit 1979, een luitenant met de naam Bill Kilgore op, naar Vonneguts romanfiguren Billy Pilgrim en Kilgore Trout. Die laatste is een sciencefictionschrijver die regelmatig in zijn oeuvre opduikt, onder andere in Slaughterhouse Five. Deze Kilgore Trout is de bedenker van de buitenaardse Tralfamadorians, die de hoofdpersoon Billy Pilgrim steeds met hun ruimteschip komen ophalen als de herinneringen aan het bombardement van Dresden hem te machtig worden.

Coppola's Bill Kilgore (fabelachtig gespeeld door Robert Duvall) vervult een macabere heldenrol bij de verwoesting vanuit de lucht van een Vietcong-gehucht in de Mekong Delta. De verwijzing naar het bombardement van Dresden wordt nog versterkt doordat Kilgore opdracht geeft om tijdens de aanval Wagners Walkürenritt (het bekende begin van de derde acte van Die Walküre) over het slagveld te laten schallen om zijn manschappen de noodzakelijke stoot adrenaline en overmoed te bezorgen. Na afloop van de slachting probeert

[p. 12]

Kilgore hen af te leiden door ze in de delta te laten surfen, en te doen alsof dat een verzetje van dezelfde orde is.

Deze vermenging van extreme oorlogssituaties met de banaliteit van het alledaagse is een typische verwijzing naar een favoriete stijlfiguur van Vonnegut. Opmerkelijk is verder dat door de muziek van Wagner deze aanval op het Vietcong-dorp in Apocalypse Now als twee druppels water lijkt op de homerische zangen waarin Harry Mulisch in Het stenen bruidsbed (1959) het bombardement van Dresden bezingt. Beide krijgsdaden lijken dan wel heroïsch, ze zijn even laf als zinloos, omdat ze zonder duidelijke relevantie voor de oorlog en tegen weerloze burgers worden uitgevoerd. Je zou bijna denken dat Coppola behalve de roman van Vonnegut eveneens die van Mulisch heeft gelezen.

Slaughterhouse Five werpt ook zijn schaduw over de verwerking in romanvorm van de oorlogen van onze tijd. Zo handelt de (eveneens fragmentarische en door de tijd heen springende) bestseller Extremely loud & incredibly close uit 2005 van Jonathan Safran Foer over een jongetje dat bij de aanslag op de Twin Towers op 11 september 2001 zijn vader verliest, maar op de achtergrond speelt het bombardement van Dresden ook een belangrijke rol, als tweede verhaallijn. De grootouders van het jongetje komen uit Dresden. Zij hebben alles en iedereen in de vuurzee verloren en zijn als oorlogsslachtoffers naar New York gekomen om een nieuw leven op te bouwen. Het jongetje kent alleen zijn grootmoeder. Zijn grootvader bleek niet de moed te kunnen opbrengen een gezin te stichten nadat hij zijn zwangere geliefde in Dresden had verloren, en ging terug naar Europa toen zijn nieuwe vrouw toch in verwachting bleek.

Foer had allerlei gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog als achtergrond voor de grootouders kunnen kiezen, maar Dresden komt als spiegelbeeld van de gebeurtenis op 9/11 het meest in aanmerking. Allebei zijn het luchtaanvallen op een stad, en van alle luchtaanvallen die de Verenigde Staten elders in de wereld hebben uitgevoerd, is Dresden de eerste stad vanwaar overlevenden in Amerika terecht hadden kunnen komen. Voor Hiroshima en Nagasaki (of Hanoi) geldt dat niet of in veel mindere mate. Met de keuze voor Dresden is de link naar Slaughterhouse Five, or The Children's Crusade gelegd. De relatie speelt zich op allerlei niveaus van Extremely loud & incredibly close af, en in allerlei gradaties - de verstrengeling is veel omvangrijker en complexer dan in de Nederlandse recensies is opgemerkt - maar Foer aarzelt niet haar ook zeer expliciet te verwoorden.

Dat doet hij bijvoorbeeld als de grootouders na de aanslag op de Twin Towers gedwongen worden hun zwijgen te verbreken. Zij hebben nooit met elkaar kunnen praten over wat hun is overkomen in Dresden, en door dat zwijgen is hun huwelijk stukgelopen. Bij de aanslag van 9/11 verliezen zij hun zoon en komt het trauma van Dresden in volle hevigheid terug. Dit is het moment waarop zij elkaar voor het eerst echt spreken. Omdat het grote verdriet en lijden al die jaren verdrongen is geweest, behelpt de grootmoeder zich met de woorden en herinneringen van Billy Pilgrim, de hoofdpersoon van Slaughterhouse Five.

Hier haakt Foer in zijn Extremely loud & incredibly close aan bij het spel met de tijd dat Vonnegut in zijn roman speelt. Met name bij de beroemde scène waarin Billy Pilgrim naar een oorlogsfilm kijkt. Hij draait hem terug om hem nog eens te zien en beschrijft dan de beelden in omgekeerde volgorde. ‘The formation flew backwards over a German city that was in flames. The bombers opened their bomb bay doors, exerted a miraculous magnetism which shrunk the fires, gathered them into cylindrical steel containers, and lifted the containers into the bellies of the planes.’ - De vliegtuigen vliegen vervolgens achteruit naar de landingsbaan en verdwijnen in de hangars, worden uit elkaar gehaald in de vliegtuigfabriek en gereduceerd tot grondstoffen die weer in de grond gestopt worden. De Amerikanen leveren hun uniformen in en worden weer schoolkinderen.

Billy bedenkt dat Hitler op die manier ook weer tot een baby gereduceerd kan worden. Als je zo doorgaat wordt iedereen weer een baby, en zo verdwijnen de generaties na elkaar totdat we terug zijn bij de eerste mensen,

[p. 13]

Adam en Eva. Maar zover loopt zijn film niet terug. (De verwijzing naar Hitler en Adam en Eva is overigens in de schoolboekjesversie van Slaughterhouse Five geschrapt.)

Er is nog een andere scène uit de roman van Vonnegut die de grootmoeder uit Extremely loud & incredibly close helpt om bij haar herinneringen aan Dresden terug te komen. Dat is in het sciencefiction-gedeelte de passage waar de ruimtewezens Billy voorhouden: ‘Ignore the awful times, and concentrate on the good ones.’

Het spel met ruimte en tijd dat Vonnegut zo bedreven speelt in Slaughterhouse Five duikt in Extremely loud & incredibly close opnieuw op tegen het einde van de roman. Daar besluit grootmoeder haar kleinzoon een brief te schrijven. Ze wil hem een paar dingen meegeven om over zijn verdriet heen te komen. En ze wil hem vooral zeggen dat ze van hem houdt, voordat ze wéér door de geschiedenis wordt ingehaald en alles ongezegd zal blijven. Ze beschrijft een droom, maar het is een droom die zich achterstevoren afspeelt. In haar droom gaat ze door de seizoenen heen terug naar 13 februari 1945, het bombardement van Dresden. ‘In my dream, all of the collapsed ceilings re-formed above us. The fire went back into the bombs, which rose up and into the bellies of planes whose propellers turned backward, like the second hands of the clocks across Dresden, only faster.’

Haar droom gaat nog verder: ‘In my dream, painters separated green into yellow and blue. - Brown into the rainbow. Children pulled color from coloring books with crayons, and mothers who had lost children mended their black clothing with scissors.’

En anders dan bij Billy Pilgrim loopt de droom nu wel helemaal terug tot het begin der tijden: ‘At the end of my dream, Eve put the apple back on the branch. - The tree went back into the ground. It became a sapling, which became a seed. - God brought together the land and the water, the sky and the water, the water and the water, evening and morning, something and nothing. - He said, Let there be light. - And there was darkness.’

Deze consequentie, dat de hele schepping in een zwart gat verdwijnt, gaat haar evenwel te ver. Ze wil blijven bij de laatste mooie herinnering, die nu pas voor het allereerst terug komt. Het is de herinnering aan haar zusje Anna, met wie ze de avond voor het bombardement in bed lag. Tegen wie ze de volgende ochtend had willen zeggen hoeveel ze van haar hield. Maar tegen wie ze nooit meer iets kon zeggen. - Dit wil ze haar kleinzoontje duidelijk maken, en hij begrijpt haar beelden, want hij kent The Children's Crusade in de schoolboekjesversie.

En op dit punt smelten Extremely loud & incredibly close en Slaughterhouse Five, twee grote romans over de moderne oorlogen, tezamen. Dankzij 9/11 komen grootvader en grootmoeder weer bij elkaar, en krijgt het jongetje een grootvader terug als remplaçant voor zijn verdwenen vader. De kleinzoon lijkt op Anna, die grootvaders zwangere geliefde was. En met een beetje hulp van Slaughterhouse Five kunnen de hoofdpersonen van Extremely loud & incredibly close hun leven zo goed en zo kwaad als dat gaat, weer oppakken.

Net als wij lezers wellicht, want deze boeken slagen erin iets te bieden wat alleen grote kunst kan bieden: ‘They reflect the mythic journey of our fractured lives as we search for meaning in what we are afraid to know.’

Soms heeft zelfs een achterflap het bij het rechte eind.