Hollands Maandblad. Jaargang 2006 (698-709)

[p. 3]

Vrouwe Grammatica geeft les
door Fredie Beckmans

Aan een muur in mijn atelier hangen tien zwepen en aan elk van die zwepen hangt een label met daarop een letter. Samen vormen die letters het woord ‘grammatica’. Bedoeld is: Grammatica, de achtste der negen middeleeuwse muzen van de vrije kunsten. Is het een wonder dat juist zij in de mythologie als attribuut een zweep heeft meegekregen en dat zij in de schilderkunst steevast voorkomt met een karwats in haar hand? Neen, dat is geen wonder, en niemand hoeft dan ook verbaasd te zijn dat naast die tien zwepen een schilderij hangt van Leopold von Sacher-Masoch. Het is een portret dat ik maakte na een even zonderlinge als leerzame ontmoeting in absentia met de naamgever van het masochisme.

Ik hoef u niet te vertellen dat Sacher-Masoch in 1836 werd geboren als zoon van een politiecommissaris te Lemberg, dat toen binnen de grenzen van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk lag, maar dat thans onder de naam Lwiw in de Oekraïne verkommert. In zijn aderen vloeide Sloweens, Spaans en Boheems bloed, zodat hij een typische multiculturele Oostenrijker van zijn tijd was. Na een leven als hoogleraar geschiedenis en later succesvol auteur van vele romans - die werden bewonderd door Victor Hugo, Émile Zola, Henrik Ibsen en Koning Ludwig ii van Beieren - stierf hij in 1895 te Lindheim, niet ver van Frankfurt am Main. Hij had de naam van zijn moeder, Masoch, vastgeplakt aan die van zijn vader en het ‘von’ had hij gekregen toen hij als beroemd schrijver in de ridderstand was verheven.

Sacher-Masochs bekendste roman is Venus im Pelz (‘Venus in bont’; 1870), dat deel uitmaakt van de cyclus ‘Das Vermächtnis Kains’ waarin hij allerhande vormen van liefde beschreef. In 1886 - het jaar waarin Sacher-Masoch op het hoogtepunt van zijn faam verkeerde en onder meer in Le Figaro werd geroemd - zou de psychiater en neuroloog Richard von Krafft-Ebing in zijn baanbrekende Psychopatia Sexualis op basis van Masochs leven en werk de term ‘masochisme’ introduceren voor lustbeleving aan vernedering en pijn (zoals hij in hetzelfde werk het ‘sadisme’ zou noemen naar De Sade).

Krafft-Ebing sloeg de spijker op de kop mag men zeggen: Masoch was behoorlijk geobsedeerd door afranselingen en vernederingen. In Venus im Pelz laat de hoofdpersoon zich met graagte fysiek en psychisch kleineren, en zelf liet hij zich met genoegen dagelijks ‘auspeitschen’ door zijn geliefde vrouw Aurora Rümelin (die onder het pseudoniem Wanda von Dunajew proza publiceerde en als Wanda bekend is geworden). Ze wilde hem dat genoegen wel doen, maar toen hij vervolgens nog advertenties plaatste om een partner voor haar te zoeken, liep het huwelijk stuk. Later huwde hij zijn secretaresse en met haar schijnt hij gelukkig geweest te zijn. Waar zijn liefde voor de zweep vandaan kwam, is niet duidelijk, maar als kind was Masoch getuige geweest van het pak slaag dat een gravin had uitgedeeld aan haar man, die haar boudoir had betreden toen zij daar met een ander bezig was.

Sacher-Masoch was overigens een vriendelijke man, hij rookte niet en dronk evenmin. Maar hij was geen doetje: hij vocht in de oorlog tegen Italië en werd onderscheiden wegens moed. Bovendien schetste hij als een der eersten een realistisch beeld van het leven van de joden in Oost-Europa en vocht tot aan zijn laatste snik tegen het antisemitisme in het keizerlijke Duitsland. Toch identificeren we zijn naam vandaag voornamelijk met onderdanigheid, bondage en zweepslagen, en niet langer met de talrijke successen die hij oogstte met

[p. 4]

zijn romans die hij schreef onder de pseudoniemen Charlotte Arand en Zoe von Rodenbach. Gelukkig is er recent sprake van een soort literaire herwaardering van Sacher-Masoch, die bijvoorbeeld uiting kreeg met de eer die hem ten deel viel toen in het kader van het cultuurfestival Graz-Kulturhauptstadt 2003 de ‘Sacher-Masoch-Torte’ naar hem werd vernoemd.

Het is gezien de kunstwerken aan de muur van mijn atelier misschien niet zo vreemd dat ik zelf een kleine, doch niet onbetekenende rol heb gespeeld in deze herwaardering. Dit geschiedde toen ik lang voor het cultuurfestival in Graz reisde naar Lindheim en daar stuitte op het huis van Sacher-Masoch. Neen, laat ik het eerlijk toegeven: ik was op bedevaart. Na wat getreuzel en gedrentel - het leek wel of ik voor het eerst bij een liefje op bezoek ging - begaf ik mij naar de voordeur van het langgerekte huis. Net daarvoor had ik iets verderop nog een kilo kersen langs de weg gekocht in de hoop daarmee de in mij joelende adrenaline wat te laten zakken. Ik was al een paar keer langs de blinde muur van het huis aan de straatkant voorbij gelopen en had het naamplaatje van de vroegere bewoner gezien, en na enige tijd hield ik het niet meer uit: ik wilde mezelf een bezoek aan mijn innig geliefde niet ontzeggen.

Zo kwam het dat ik aanbelde bij het vroegere woonhuis van Sacher-Masoch. Een knappe jongen van nog geen twintig jaar opende de deur. Ik stotterde dat ik op doorreis was en het naamplaatje van de beroemde bewoner op de muur had zien hangen. De jongen glimlachte meewarig en zei dat met mijn komst nu reeds - het was half juni - het gemiddelde van twee bezoekers per jaar was gehaald. Toen wees hij naar de tuin en zei dat daar ergens zijn oma rode bessen aan plukken was, die zou me wel te woord staan.

Twee bezoekers per jaar, ik kon mijn geluk niet op. Maar toen aarzelde ik even: zou zijn oma wel weten waar het mij om ging? Zou ik tegenover haar de domme spelen of zou zij zulks doen tegenover mij, was nu de vraag. In de tuin stond een oude vrouw met twee krukken tussen de bessenstruiken en keek mij verwonderd aan. Kende ze mij, vroeg ze wantrouwend. Nee, nee, ik ben een bezoeker, zei ik als begroeting, uw kleinzoon heeft mij gestuurd, ik kom uit Holland, Amsterdam, u zou me alles kunnen uitleggen. Aah, zei ze schel, mijnheer komt voor de heksentoren. Nou, u mag wel doorlopen, achter de bomen daar staan de resten.

Mooi, ze speelde het spel goed, ze hield me voor de gek. Natuurlijk kwam ik niet voor de heksentoren. Maar ze gaf geen krimp. Als u zelf even naar de heksentoren loopt, zei ze, want ik ben niet meer zo goed ter been zoals u ziet, en dan komt u daarna terug en kan ik u er alles over vertellen. Luttele seconden later stond ik tussen de verweerde resten van wat een molen of een toren van een stadsmuur had kunnen zijn, en ik aarzelde weer een kort moment. Op het huis had ik zo-even nog een torentje met klok gezien. Een klok zonder wijzers. In de schilderkunst betekent een klok zonder wijzers dat de tijd stil staat. Maar ik wilde niet dat de tijd stilstond, ik wilde het huis van Sacher-Masoch in.

In de tuin ging het oude vrouwtje gewoon door met het verzamelen van rode bessen in haar mandje. Ze lachte en zei dat ze wel begreep dat ik zo'n plek wilde zien waar vroeger heksen werden verbrand. Ik moest echter wel begrijpen dat een heks in een gesloten cilinder ‘rein faktisch’ (dat betekent ‘in werkelijkheid’) nooit kan worden verbrand. De toren was immers een cilinder die van boven dicht was en als je in het midden daarvan heksen ophangt en onderin een vuur stookt, dan verbranden die heksen echt niet. Ik verbaasde me niet zozeer over haar verhaal als wel over haar expliciete natuurwetenschappelijke kennis inzake gesloten cilinders en dat je daarin geen mensen kunt verbranden.

Nu was het mijn beurt. Zonder mededogen drong ik mezelf aan haar op. Ik kwam voor de familie Sacher-Masoch die hier in Lindheim zou hebben gewoond, riep ik iets te luid in haar gezicht. Ze slaakte een zucht en vertelde toen opgewekt dat mevrouw Sacher-Masoch samen met een dienstmaagd in de heksentoren elke week de was had gedaan. Niet in het huis maar in de heksentoren, want daar had een enorme wastobbe gestaan. Die oude vrouw

[p. 5]

keek me daarna lachend aan door haar zware zwarte hoornen bril met borrelglaasjes, en we wisten allebei dat ze me voor de gek hield. Maar ja, wie stuurde hier wie. Wie haalde uit deze ontmoeting het optimale genot. Het was een riskant spel van geestelijke geseling en verbale vernedering.

Voorzichtig vroeg ik of Leopold von Sacher-Masoch hier echt had gewoond. Ja, hier wel, zei ze tot mijn opluchting zonder aarzeling. Door de keuken en een gang liep ze met mij een langwerpige en opmerkelijk donkere woonkamer in. Grote vleugel, veel boekenkasten en in het midden een gietijzeren zuil. Bijna guitig zei ze dat de heer Sacher-Masoch zich daar aan die zuil altijd liet vastbinden en dan mocht zijn vrouw hem met een hondenzweep ‘auspeitschen’. Ze had er wel eens aan gedacht om bij een dierenwinkel een partij hondenzwepen aan te schaffen (die zijn in Duitsland blijkbaar nog te koop, dacht ik) en ze als originele Masoch-zwepen aan toeristen te verkopen.

Maar ja, voegde ze eraan toe, u bent de tweede bezoeker aan ons huis dit jaar. Ik stoor me er niet aan, maar het loopt niet echt storm. U komt uit Amsterdam, dan bent u toch ook in een Sodom en Gomorra opgegroeid. Net zoals mijnheer Sacher-Masoch, maar ik moet u zeggen: zijn vrouw heeft hem hier helemaal van zijn seksverslaving afgeholpen. Ik bedoel zijn laatste vrouw... Zijn eerste vrouw, Wanda, was een sloerie die hem het slechte pad op heeft gedreven. Die vernederde hem, ze sloeg hem, ik wil er niet meer over vertellen. Dat kunt allemaal in zijn boeken lezen.

Mijn oren klapperden. De oude vrouw met haar mandje vol bessen had voor zichzelf een verhaal gemaakt om het in haar ogen onverdraaglijke gedrag van de vorige bewoner aanvaardbaar te maken. En nu wilde ze haar rationalisaties aan mij opdringen! Het liefst had ik haar woordenstroom ter plekke gestopt, maar er bleek geen weg terug: de volgende twee uren waren helemaal voor haar. Ze liep leeg en ik voelde dat mijn masochistische lievelingsschrijver mij wederom werd afgepakt, zoals Krafft-Ebing dat ook al had gedaan.

Die arme Masoch! Hij was schrijver van historische romans, maar bij zijn Venus im Pelz was hij in zijn eigen fictie gaan geloven. Sterker nog: hij ging er naar leven. Onder het seksueel niet al te verwende publiek van die tijd werd het boek een wereldhit, maar het succes had een keerzijde: nota bene een landgenoot kluis-

[p. 6]

terde Masoch voor altijd aan zijn eigen fantasieën. Zo versmolt een nog levende schrijver met een seksuele pathologie die voortaan zijn naam zou dragen. Hetzelfde gebeurde met de Sade, maar die had er minder last van want hij was al dood. Het is zeker dat Sacher-Masoch behoorlijk schrok van het gebruik van zijn achternaam als label voor een seksuele perversiteit, maar ja, het boek liep goed en was hij niet zelf ook aan het versmelten met zijn eigen verhaal?

Zo dwaalden mijn gedachten in alle richtingen af, terwijl ik twee uur lang naar de ditjes en datjes van mevrouw zat te luisteren. Zij wijdde breedvoerig uit hoe een jonge student medicijnen uit Londen was overgekomen om de waanzinnig mooie laatste vrouw van Masoch, genaamd Hulda Meister te bestuderen, hoewel die niks met perversiteiten van doen had. Op een foto heb ik haar wel eens gezien: een mollig moppie die zelfs door een Engelse student niet knap genoemd zou worden. Deze bessenmevrouw had er een handje van steeds iets anders te zeggen dan datgene waarvoor ik kwam!

Langzaam begon het gevoel boven te drijven dat mevrouw iets verborg. Een gesloten cilinder is niet geschikt om mensen in te verbranden - maar misschien dan wel om iemand te vergassen? Gerookte heksen, vergaste joden. Sorry hoor, maar ik moest er opeens aan denken omdat ze uitvoerig zeverde over Sacher-Masoch als vriend van het dorp en de gehele omgeving, en hoe hij allerlei apparaten zoals microscopen schonk aan scholen in de omgeving van Lindheim. En toen opeens floepte ze het eruit: Hij was een filosemiet. Wat? vroeg ik geschokt. Filosemiet? ‘Ein Judenfreund,’ knikte ze.

Godallemachtig, mijn lievelingsschrijver werd hier Judenfreund genoemd. Of begreep ik de vrouw verkeerd? Nee, ze bedoelde er niets mee. Hij had zich toch door rijke joodse vrienden financieel laten ondersteunen, dat wist iedereen. Zij had het zelf in de Völkischer Beobachter gelezen. Mevrouw had er geen moeite mee zichzelf te verraden, of haalde ze alles door elkaar? Wie waren er nou in de oorlog fout geweest en wie pervers, of was het precies andersom? Wie stuurde wie? Oh nee, riep ze toen uit, het had niet in de Völkischer Beobachter gestaan, want die foute krant las ze helemaal niet.

Ik was verzeild in een duistere Duitstalige chaos hier, maar gelukkig bleef ik helder en liet haar begaan. Ja, vertel maar door, bessenmevrouwtje, ik heb alles onder controle. Ik laat mijn eigen positie niet doorschemeren en heb een klein opvouwzweepje in mijn regenjas voor noodgevallen. Ze babbelde rustig verder. Hier in het plaatsje Lindheim is hij door zijn laatste vrouw genezen van zijn perversiteit, beklemtoonde ze opnieuw, onze jodenvriend en dan ook nog één van de eersten die zich eind 1800 in Duitsland liet cremeren, het zat al in zijn bloed. Moet u nagaan mijnheer, zijn vrouw en dochters hadden de urn op de schoorsteenmantel staan maar na een aantal jaren werd de urn opgeslagen in een schuurtje hier om de hoek. De schuur werd opgeruimd en de urn kwam in het kasteel achter die heg te staan. En het kasteel is toen afgebrand. - Ashes to ashes, zei ik kordaat. Ze grinnikte: ja werkelijk, zoals u het zegt staat het in de Bijbel. Ik ken geen plek in de Bijbel waar men as verbrandt, maar ik was nu te achterdochtig geworden om haar tegen te spreken.

Na twee uur verscheen haar zoon ten tonele en gooide me gelukkig zonder veel ceremoniële beleefdheid het huis uit. Anders was ik maar blijven hangen. Opgesodemieterd, zag je hem denken, van jouw soort krijgen we elk jaar wel een stuk of twee gasten hier. Masoch heeft zoveel goed gedaan voor de buurt hier, scholen en zo ondersteund bijvoorbeeld, en dan komen mensen zoals jij hier zijn reputatie door het slijk halen. Je zult het wel niet begrijpen, zei hij terwijl hij me hijgend voorging naar de deur, maar ik ben bezig voor zijn honderdste sterfdag een postzegel bij de Duitse post te regelen.

Op de stoep in het schelle licht wenste ik de man veel geluk met zijn poging een postzegel tere ere van Sacher-Masoch het licht te laten zien. Zoiets is echt masochisme met elan.

Die postzegel is er ondanks mijn aansporing niet gekomen. Maar het kan geen toeval zijn dat na mijn bezoek aan zijn huis Graz in 2003

[p. 7]

als Culturele Hoofdstad van Europa Sacher-Masoch eerde met een grote overzichtstentoonstelling over ‘het masochisme in de hedendaagse kunst’. Ik was uitgenodigd mee te doen aan deze tentoonstelling, die helaas veel weg had van een pornografische show over het sadisme (Oostenrijkers zijn meesters in het verwarren van genres). Toegang onder de 18 jaar was verboden. Veel opengesperde en verstijfde geslachtsorganen die werden afgerost. Ik kroop in een hoekje en wilde hier helemaal niet zijn en er niets mee te maken hebben. Op mijn t-shirt stond een palindroom: Ai masoch cosa mia - ‘Hee, Masoch is mijn ding, blijf er af’. Met daarboven mijn portret van Sacher-Masoch. Ik voelde me doodongelukkig.

Tijdens het kunstenaarsetentje na de opening ben ik bij Helmut Newton aan tafel gaan zitten en floot hem de ‘Haydn Variationen’ van Brahms in de oren. Die melodie kon Sacher-Masoch ook uit zijn hoofd fluiten. Een paar weken later reed de beroemde fotograaf van het onerotische bloot zich op tachtigjarige leeftijd met zijn auto te pletter tegen een stoeprand en stierf. Een omstander had hem fluitend achter het stuur zien zitten.

Ik geloof evenmin dat het toeval is dat een jaar later, in 2004, Elfride Jelinek de Nobelprijs voor literatuur kreeg. Zij kreeg die prijs vooral vanwege haar bekendste roman, De Pianolerares. De kern van dit uitgesproken masochistische boek is dat de pianolerares haar leerling een brief schrijft waarin ze laat weten dat hij alles met haar mag doen wat hij maar wil. De leerling laat zich dat geen twee keer zeggen, en niets kan hem meer tegenhouden. In Venus im Pelz is ook sprake van een contract waarin een man zijn geliefde vraagt al het denkbare met hem te doen, behalve vermoorden, met als enige voorwaarde dat hij daar dan een paar momenten per dag over mag schrijven.

Hier ligt de kern van het masochisme bloot. Niet het je laten slaan, niet de geseling is de essentie, maar het zo sterk zijn dat je een ander kunt dwingen jou te straffen. Zo wordt ook mijn ontmoeting met die oude besjesvrouw begrijpelijk! Zij heeft me uiteindelijk urenlang toch het verhaal verteld dat ik wilde horen, en niet het verhaal dat zij me wilde vertellen. In de vernedering toont zich de meester!