Hollands Maandblad. Jaargang 2006 (698-709)

[p. 44]

Slapen met een krokodil
Over de traditionele Kerewe-liederen uit Tanzania
door Emma Crebolder

De ruim 600 bladzijden tellende roman Bwana Myombekere na Bibi Bugonoka, Ntulanalwo na Bulihwali (‘De heer Myombekere en zijn vrouw Bugonoka, hun zoon Ntulanalwo en dochter Bulihwali’) die de Tanzaniaanse schrijver Aniceti Kitereza (1896-1980) in 1980 publiceerde, is een van de opmerkelijkste boeken die Afrika heeft voortgebracht. Het is een kunstig amalgaam van een familiegeschiedenis, traditionele liederen en alle andere bekende orale literaire genres. Het boek is zo behalve een roman ook een cultuurhistorisch monument geworden waarin het erfgoed van het Tanzaniaanse eiland Ukerewe is vastgelegd.

Op dit eiland in het Victoriameer had de auteur zich tijdens de Tweede Wereldoorlog teruggetrokken nadat hij zijn baan had verloren bij een Italiaanse firma in Mwanza, na Dar es Salaam de tweede stad van Tanzania en gelegen aan het meer. In zijn nieuwe woonoord ontdekte Kitereza dat veel kennis van de oude cultuur bij de jeugd aan het verdwijnen was, en dit deed hem besluiten die kennis op schrift te stellen. Dit was ongebruikelijk in een verder nog bijna geheel op oraliteit gerichte samenleving van Tanzania (toen nog Tanganyika), en ook nog eenvoudiger bedacht dan gedaan in een land met 124 stamtalen. Kitereza was opgegroeid met als moedertaal het Kerewe, en de eerste versie van zijn boek schreef hij dan ook in die taal (hij had vroeg in de twintigste eeuw als een van de eerste Tanzanianen op een missieschool leren schrijven).

Nadat het lijvige werk in 1945 in een zeer beperkte oplage was verschenen, volgde een veertig jaar durende poging om het boek in een toegankelijker taal gepubliceerd te krijgen. Op zeker moment in de jaren zestig begon Kitereza de tekst zelf te vertalen in het Swahili, dat bij de onafhankelijkheid van Tanzania in 1961 was uitgeroepen tot de nationale taal van het land. Gelukkig voor hem behoren het Kerewe en het Swahili tot dezelfde Bantoetaalfamilie.

Kitereza schreef de vertaling van zijn magnum opus met de hand in schoolschriften, zittend op een erfje naast zijn hut. Uit zijn nagelaten brieven, die ik in een oude kist heb teruggevonden, kon ik zijn lange queeste naar ruimere verspreiding van zijn werk reconstrueren. Het is een verhaal vol tegenslagen, zoals het verloren gaan van een meegegeven manuscript, de reumatische handen die hem het werken bijna onmogelijk maakten, het vergeefse wachten op antwoorden uit de wereld van buiten. Dramatisch was dat de hoogbejaarde Kitereza stierf, terwijl het eerste exemplaar van zijn uiteindelijk in Dar es Salaam gepubliceerde boek op het postkantoor op hem lag te wachten. Later verschenen (soms verkorte) Engelse, Duitse en Franse vertalingen van het werk.

Wie de roman nu leest met westerse ogen, wordt getroffen door de onvoorstelbare wijdlopigheid ervan en door een geringe mate van reflectie, de afwezigheid van psychologisering en de eendimensionaliteit van de karakters in de lopende tekst. Het aardige is echter dat deze zaken in allerlei vormen wel aanwezig zijn in de traditionele, van generatie op generatie overgeleverde liederen die in het boek zijn opgenomen als deel van het literaire materiaal. De liederen lopen over van al het menselijke en van poëtische kracht.

In de roman zijn diverse liedtypen vertegenwoordigd, zoals lofzangen, arbeidsliederen, roeiliederen, bruiloftsliederen. De belangrijkste aspecten om het liedtype te bepalen zijn: 1 - De aanleiding van het lied; 2 - Het instru-

[p. 45]

ment waarmee het lied muzikaal wordt begeleid; 3 - de taal waarin het lied wordt gezongen; 4 - Het geslacht van de zanger (man of vrouw). Maar om welk type het ook ging, bij het zingen werd elk facet ervan geritualiseerd, elk detail moest kloppen, want elke kleine verandering kon onzichtbare krachten in een fatale beweging zetten. Volgens het lokale geloof was er immers wel één goddelijke Schepper, maar die was te groot om te bereiken, te onnoembaar om aan te roepen, of er offers aan te brengen. Alleen de kleinere goden, zoals Mugasa, de god van het meer, kon men met een lied goedgunstig stemmen. Maar het lied moest dan wel ten gehore worden gebracht volgens de traditie en door een topzanger, een kunstenaar die zo meeslepend kon zingen dat zelfs Mugasa zijn golven tot stilstand bracht om beter te kunnen luisteren.

Een zanger beschikte over een groot repertoire en hij had de vrijheid een lied te kiezen dat bij zijn gemoed paste, en waarmee hij het publiek kon verheffen. Het publiek zong het refrein of had andere middelen om de voorzanger aan te moedigen.

Hier volgen wat voorbeelden van deze traditionele Kerewe-liederen die werden vastgelegd door Kitereza in zijn roman (de vertaling is uit het Swahili door E.C.).

Het eerste voorbeeld is een loflied op het herstel van de harmonie. Er zijn veel mensen bij elkaar gekomen om de terugkeer van een echtgenote te vieren. Het huwelijksconflict is opgelost, en bij zo'n situatie hoort een lied. Een man zingt het en begeleidt zichzelf op de enanga, een citer met zeven snaren. Jongens dansen aanminnig en vloeiend op de tonen van het lied.

Mijn Nakazenze, oh, roemrijke Nakazenze!
Hoe je loopt, verbazingwekkend, roemrijke Nakazenze!
Hoe je baadt, verbazingwekkend, roemrijke Nakazenze!
Mijn Nakazenze, oh, Nakazenze met haar gasten!
Zij volgt het pad langs het meer, roemrijke Nakazenze!
Zij is mijn gast, welk geschenk zal ik haar geven?
Zij komt in prachtige kleding, oh, roemrijke Nakazenze!
Met ons tweeën baden, doorluchtige Nakazenze!

De zanger laat zijn stem dalen, en zingt: ‘Zenze, Zenze, Zenze, Zenze, Zenze, Zenze, oh.’ De toehoorders klappen en vallen bij: ‘Pwapwa, pwa, kabatu, pwa!’

Een tweede voorbeeld betreft ook een loflied, maar dan op de koning. De aanleiding is een geslaagde olifantenjacht. Lang geleden werd de kennis van de jacht op olifanten naar het eiland gebracht vanuit de naburige stam op het vaste land, die het Sukuma spreken, en het lied is dan ook in deze taal. Door een paar mannen van de stam is een olifant gedood. Nu willen zij de ivoren slagtanden als eregift aan de koning schenken. De aanvoerder schminkt zijn gezicht en lichaam met roet, rode aarde en witte kalk. Hij ziet er als een angstaanjagende dodenschim uit. De trommels van het koninklijk paleis klinken op volle kracht om de mensen uit de omgeving bij elkaar te roepen. De aanvoerder begint met ingehouden stem dit loflied op de koning te zingen, begeleid door de ebipumpuli, een kleine trommel:

Wij bevinden ons hier in de eerbiedwaardigste woonstede.
Wij bevinden ons bij de Regenmaker,
Op de plaats van alle mildheid en tegelijk alle gestrengheid.
We bevinden ons bij de zetel van recht en oordeel,
Waar oneindig veel woorden van recht gesproken worden.
Wij bevinden ons op de plek van de grootste vrijgevigheid.
Wij bevinden ons bij de meest volmaakte van gestalte,
Die van het land der Hayas tot het Zibaland woont.
Wij bevinden ons niet onder gierigaards van het soort
der nkonangumba- of namuku-vogels,
die hun kinderen niets gunnen.
Vandaag, mijn medemensen, zijn wij aan het Hof van een man,
die vrijgevig geschenken uitdeelt.

Het gezang gaat verloren in de aanmoedigingskreten van de verzamelde menigte: ‘Hooo!

[p. 46]

Keyekeye! Keyekeyekeye!’ De zanger vervolgt bij wijze van intermezzo met een loflied op de naburige eilanden:

Wie spijzigt op het eiland Nafuba?
Wie spijzigt op het eiland Gwanengo?
Wie spijzigt op het eiland Gemitaro?
Wie spijzigt op het eiland Sozihe?
Wie spijzigt op het eiland Busyengere?
Wie spijzigt op het eiland Irugwa?
Wie spijzigt op het eiland Lyamonde?
Wie spijzigt op het eiland Lyamagunga?
Wie spijzigt op het eiland Kamasi?
Wie spijzigt op het eiland Kalwenge?
Wie spijzigt op het eiland Mafunke?

Ik vraag jullie: Wie zal daar spijzigen?
Het zijn de wormen in de aarde,
wanneer daarin een mens ligt.

En weer wordt zijn zang overstemd door de juichkreten van de massa. Pas na een tijdje kan hij doorgaan met het zingen van zijn loflied op de koning:

Niets geurt heerlijker dan de gerechten in het paleis!
De gerechten van de Regenmaker verspreiden een heerlijke geur!
Bij de oude koning Kankombya verspreidden zij heerlijke geur!
Bij de oude koning Katobaha i verspreidden zij heerlijke geur!
Bij koning Kahana verspreidden zij heerlijke geur!
Bij koning Mihigo verspreidden zij heerlijke geur!
Bij de koningsdochters Kogire en Nansato verspreidden zij heerlijke geur!
Bij de koningsdochters Mutaye en Bwizura verspreidden zij heerlijke geur!
Daar, waar zij je een verscheurde koeienhuid voorzetten en je zegt, het zal het ekikoba-dessert zijn.
Daar, waar zij je een bot voorzetten en je zegt, het zal het ensyomoro-toetje zijn.

De koning krijgt de slagtanden aangeboden, en de jagers worden ruimschoots van slachtvee voorzien. Tot laat in de avond branden de vuren en wordt het vlees verorberd.

Het derde voorbeeld is een roeilied. Bij roeiliederen was de voornaamste functie van het lied om de inspanning van de roeiers draaglijk te maken (zij gebruikten daarvoor ook hasjiesj maar liederen werden hoger aangeslagen). Meereizende of aanwezige hoogwaardigheidsbekleders beloonden de zanger rijkelijk. Men was geroerd, en het moreel der roeiers steeg, zodat de reizigers sneller en veiliger reisden.

Dit lied komt voort uit de reizigers zelf: een van hen is een vader die op eilanden in het meer drie familiebezoeken moet afleggen om toestemming te vragen voor het huwelijk met een bruid om wier hand hij voor zijn zoon heeft gedongen. Om de roeiers aan te moedigen, en om de god van het meer gunstig te stemmen heft hij zijn lied aan terwijl de roeiers en andere passagiers bijvallen:

voorzanger:

Ndelembi, yee! Jij, Ndelembi!

allemaal:

Mm! Ze is een heerlijke vrouw!

voorzanger:

Ndelembi, yee! Jij, Ndelembi!

allemaal:

Mm! Ze is een heerlijke vrouw!

voorzanger:

Ndelembi, yee! Jij, Ndelembi!

allemaal:

Mm! Ze is een heerlijke vrouw!

voorzanger:

Ndelembi, oh ons kind!

allemaal:

Oh! Hee! Oh! Hee!

voorzanger:

Geef de toestemming,
het kind uit te huwelijken!

allemaal:

Ndelembi! Geef toestemming,
het kind uit te huwelijken!

voorzanger:

Ndelembi, oh ons kind!
Geef toestemming,
het kind uit te huwelijken!

allen:

Ee, hee! Ee, hee! Ndelembi!
Geef toestemming,
het kind uit te huwelijken!

In de boot varen ook een hoogwaardigheidsbekleder en zijn vrouw mee. De volgende zanger gaat rechtop staan in de boot, en begint te zingen om het gezag te prijzen:

Haya, haya, haya, haya! Jullie getrouwde mannen!
Dit water breekt niemand de botten!
Jij, boot met de naam Nyacheyo, wieg je kinderen,
opdat ze de gevaren van het meer doorstaan,
opdat ze aan land komen en bij de koning geraken,
op de plaats van de Regenmaker!

Daarheen, waar de ijver van de bijen heerst,
waar oneindig veel taaluitingen zijn,

[p. 47]

waar de koninklijke vrede heerst,
waar een onoverzienbare mensenmenigte is verzameld,
waar het hoogste gerechtshof zich bevindt.

Daarheen, waar uit de huiden die de vrouwen dragen
allerlei welriekende geuren opstijgen,
waar men zich de tanden poetst,
waar de tanden altijd wit glanzen!
Haya, haya, jullie mansvolk!
Vandaag nog zullen jullie door zoveel pracht overdonderd worden.

Dan een bruiloftslied. Het wordt gezongen door vrouwen:

Yahoo! Hooyee
Wij brengen haar mee.
We hebben haar niet achtergelaten, yee!

Hooyee! Hooyee!
(Allen antwoorden hierop)
Dit is de bruid,
ze is met olie gezalfd, yee!

Ondertussen hebben de vrouwen van de familie van de bruidegom zich voor de deur opgesteld, en zingen een lied om de bruid gerust te stellen:

voorzangeres:

Ee! Het kind is alleen.

koor:

Ze is nog zo speels.

[p. 48]

 

voorzangeres:

 

Ze houdt van kasave.

 

koor:

 

Ze is nog zo speels.

 

voorzangeres:

 

Ze houdt van banaantjes.

 

koor:

 

Ze is nog zo speels.

 

voorzangeres:

 

Ze houdt van aardappelen.

 

koor:

 

Ze is nog zo speels.

Als het huwelijk is voltrokken, zingen de vertrekkende gasten nog het volgende lied, dat langzaam wegsterft als zij huiswaarts keren:

De zelfzuchtige man, oh moeder,
heeft mijn kinderen van mij afgenomen!

De gekke man, oh moeder,
heeft mij geschopt!

Als ik dat had geweten, oh moeder,
zou ik me niet aan hem hebben laten uithuwelijken!

Het is beter dat ik de kinderen achterlaat
en naar mijn ouders terugkeer!

De lucht van oude mensen, oh moeder,
hij is ranzig!

En de lichamen van oude mensen, oh moeder,
lijken op hagedissen.

Met een oude man slapen, oh moeder,
lijkt op het slapen met een krokodil!

De lucht uit de okselholte van een oude, oh moeder,
brandt als vuur in je neus.

Tenslotte een bijzonder lied over Nakulinga, een mythisch persoon die lang geleden groot onheil over het eiland bracht.

Het noodlot van Nakulinga, mensen!
Het noodlot van Nakulinga, mensen!
De reus van Bururi, mensen!
De reus van Bururi, mensen!
Hij werd door de blanken gebracht, mensen!
Door de blanken uit Europa, mensen!
De blanken hebben geen vrienden!
Hun vriendschap is de stok!

Hoewel het lied erg oud moet zijn, is het bijna verleidelijk in de reus die ‘door de blanken werd gebracht’ een aankondiging te zien van de enorme Nijlbaars die met rampzalige gevolgen in het Victoriameer werd uitgezet bij wijze van ontwikkelingshulp!

Duidelijk is dat de liederen enerzijds de formalistische structuur van de orale cultuur weerspiegelen, maar anderzijds een grote poëtische kracht hebben en bovendien ook een vorm van maatschappelijke en menselijke reflectie, die we in de roman van Kitereza zo node missen. De drogerende litanie van herhaling en opsomming wordt steeds doorbroken met humoristische omdraaiingen en relativerende terzijdes. In dit perspectief blijken de liederen in de schriftloze Kerewe-cultuur niet alleen een bindende rol voor de gemeenschap te hebben, maar ook nog een functie als intellectuele spiegel van de samenleving te vervullen.