Hollands Maandblad. Jaargang 2006 (698-709)

[p. 17]

Over mijn Friesheid
door Jan Pen

Ben ik een Fries? Een voor de hand liggende wedervraag luidt: ‘Wat kan het je schelen?’ en dan zeg ik: ‘Vanzelf!’ of ‘Wel wis en waarachtig!’. Dit zijn friesismen voor ‘uiteraard!’ en ‘vast en zeker!’. Zelf vind ik dat ik een echte Fries ben - maar dan één aan de sentimentele kant. Vooral als er in het Fries gezongen wordt - en er wordt in Friesland veel en luid gezongen, ook door mij. Ik geneer me er niet voor om het Friese volkslied uit volle borst te zingen. Frisia non cantat komt van een Romein die nog nooit een Fries zangconcours heeft meegemaakt.

Groningers zijn heel anders. Ze zingen niet op straat, en vinden iemand die dat wel doet een beetje eigenaardig. Zij hebben, om een Groningse uitdrukking te gebruiken, ‘daar geen belang bij’. Dat riekt naar materialisme, maar het is gewoon een manier van spreken. Toen wij pas ‘in stad’ woonden werd ons gevraagd of wij nog ‘belang hadden’ bij een tweede kopje koffie (spreek uit: ‘kowwie’), en als we ‘nee’ zeiden kregen we het niet. ‘Mag wel’ betekent hier ‘ja graag’.

Mijn Friese wortels staan wel vast: geboren in De Lemmer in 1921. Vijf jaar lang Lemsters om me heen gehoord en gaandeweg heb ik het leren spreken. Het is een dialect van het Fries, maar de verschillen met het Standaardfries zijn klein. Wij ‘ronne nei de skööle’ en de Standaardfriezen ‘rinne nei de skoalle’. Wij worden vanwege die tongval in Snits (Sneek) soms uitgelachen, maar dat zijn twisten van Friezen onder elkaar. Het Fries is geen dialect maar een taal en volstrekt anders dan het Nederlands. Die taal heb ik op school geleerd en toen ik het abn eenmaal onder de knie had was ik tweetalig. Die tweetaligheid heb ik tot op de dag van vandaag behouden. Toegegeven: er sluipen Nederlandse woorden in mijn Fries. Mijn vrouw, ook een Lemster, noemde een sleutel een ‘sleutel’ en ik verbeterde haar door te zeggen: ‘kaie’. Maar dat was ik de volgende dag weer vergeten.

Overigens ben ik best trots op mijn tweetaligheid: ik ken maar heel weinig mensen die zich in twee talen perfect kunnen redden. Mijn zoon Tiesse is tweetalig: hij spreekt en schrijft Engels. Dat heeft zich ontwikkeld door zijn huwelijk met een Engelse. Mijn tweetaligheid is beperkter: een Friese tekst schrijven kan ik alleen met een woordenboek erbij, en dat moet dan ook nog van recente datum zijn, want ook de Friese spelling is herhaaldelijk veranderd. Over de huidige spelling hoeft geen twijfel te bestaan, want die wordt bepaald door de Fryske Akademy te Ljouwert (Leeuwarden). Het simpele feit dat ik geen Fries kan schrijven, was slecht geweest voor mijn broodwinning als ik een Friese schrijver was geweest. Maar geen nood: in 1948 werd ik ambtenaar bij Economische Zaken in Den Haag. Daar schreef ik nota's aan de minister - hij heette Jelle Zijlstra. In het Nederlands natuurlijk, maar later, toen Us Jelle en ik vrienden waren geworden, spraken we wel eens Fries met elkaar, en alleen als er geen anderen bij waren.

Maar hoe Fries ben ik nog? Mijn leven heeft van mij in financiële en culturele zin overwegend een Nederlander gemaakt. En bovendien ben ik een van de velen die buiten Friesland wonen: ‘een Fries om utens’. Dat ‘om utens’ is een uitdrukking

[p. 18]

die iedere echte Fries kent. Het roept iets op van ballingschap - een diaspora. Overigens is iemands levensloop een kwestie van toeval. Op de Lemster ols zat ik in de klas bij Piter Terpstra. Hij heeft wel degelijk van de Friese pen kunnen leven. Zo schreef hij het prachtige boek De Dei is Ferrûn (1972), een historische roman over Gysbert Japiks - de grootste van alle oude schrijvers. Schoolmeester te Boalsert in het jaar 1666. Piter (want hem noem ik bij de voornaam) vertelt hoe Gysbert op bezoek gaat bij zijn oom op Ameland - dat loopt slecht af want in die tijd heerste de pest en op dat eiland zag men niet graag mensen aankomen die deze gevreesde ziekte met zich konden meebrengen.

Als tweetalige Nederlander ben ik, naar keuze Fries of niet-Fries. Ik spreek mijn moedertaal nog geregeld met enkele Friezen, waaronder mijn zuster Mabs (ze heet in werkelijkheid Martha Gezina); deze naam was bedacht door mijn ouders, voor huiselijk gebruik. Mijn zoon Jurjen Sipke is bekend als Pon. Zo kennen ze hem ook in Amstelveen, waar hij met zijn gezin woont; maar ook zijn oude vrienden kennen hem zo. En als ik opbel naar zijn advocatenkantoor in Amsterdam zeg ik: ‘Is Pon aanwezig?’ en dan weten ze dat zijn vader aan de andere kant van de lijn is. Hij zegt tegen mij ‘heitie’, wat een zelfbedacht verkleinwoord is van ‘heit’ en dat betekent ‘vader’. ‘Heit’ heeft in het Fries niet eens een verkleinwoord! Knap ingewikkeld. Dat komt ervan als je talen, dialecten en sociolecten en familietaaltjes door elkaar haalt.

Het Fries lijkt helemaal niet op het Nederlands. Het begint al met ‘aap-noot-mies’, want een noot is een ‘nút’, uitgesproken nuut; dat rijmt op ‘tuut’, het Friese woord voor zoen. Het Fries lijkt ook niet op het Gronings. Als een Fries op de paardenmarkt in Zuidlaren een merrie koopt en op de terugweg de grens met Friesland (Provinsje Fryslân) passeert, verandert het ‘peerd’ in een ‘hynder’. Had hij een hengst gekocht dan was het een ‘hynst’ geworden. Had hij een koe gekocht, dan was dat een ‘kou’ - twee koeien zijn ‘twa kei’. Een kind is een ‘bern’ - twee kinderen zijn ‘twa bern’. Een klein kind is een ‘berntsje’ - dertien kindertjes zijn ‘trettsjin berntsjes’. Een ‘famke’ is een meisje - maar als ze groter wordt heet ze opeens een ‘faam’. Dat komt regelrecht uit het Frans.

Wij Friezen hebben trouwens veel woorden van de Fransen geleerd toen zij hier de baas waren. Zo betekent ‘haljetrawalje’ dat een karweitje overhaast wordt uitgevoerd. En een persoon van ‘komsa’ is iemand om rekening mee te houden. Anderzijds word een ‘faam’ als men familiair met dat meisje wil omgaan een ‘fanke’. Dit betekent dus zoiets als ‘een grote meid’, maar dan wel met een connotatie van vertrouwelijkheid - zoals in het abn ‘vaders grote meid’. En nu we toch familiair worden: een zoen, ik zei het al, is een ‘tuut’ en een klein zoentje is een ‘lyts tuutsje’. Het werkwoord zoenen is in het Fries gelijk aan het verkleinwoord van ‘tuut’ - kunt u mij nog volgen? - dus ‘tuutsje’. De zin ‘Ik heb jou gezoend’ wordt ‘ik ha dij tute’.

Misschien denkt de lezer nu dat het in Friesland allemaal gaat om wat ze daar ‘de frijerij’ noemen - en dat is, in mijn herinnering, ook zo. Het was in De Lemmer dat ik verliefd werd op een meisje met rood haar. Bovendien was ik een moederskindje en had veel tantes die mij een schattig ‘lyts berntsje’ vonden. Om de zaak nog wat verder te compliceren: het Friese woord voor vrouw is ‘frau’, dus dat gaat nogal, maar al die vrouwen bij elkaar heetten ‘froalje’. Begrijpelijk voor wie doorziet dat het een collectief is: ‘vrouwlieden’ - maar volledig onverstaanbaar voor Hollanders. Als de mannen collectief bij elkaar zijn - bijvoorbeeld op de ijsbaan - dan heten ze ‘muolje’. Friezen zijn liefhebbers van het schaatsen - dat noemen ze ‘reedrieden’; ‘op schaatsen’ is ‘op redens’.

[p. 19]

In één opzicht ben ik beslist géén Fries: juridisch. Ik woon in Haren (Gn.) en mag daar dus stemmen bij de gemeenteraadsverkiezingen. Het Gronings dialect beheers ik niet - het valt trouwens, net als het Fries, uiteen in een groot aantal subdialecten. Ik geloof niet dat het Gronings een aparte taal is, maar er zitten wel heel vreemde woorden in. Weet u wat ‘nait soezen’ betekent? Of een ‘lutje potje’? Het eerste (‘niet zeuren’) waarschijnlijk wel maar dat ‘lutje potje’ zal menige Groninger moeten navragen (of opzoeken in het Groninger woordenboek). De vertaling in het Fries luidt ‘lyts berntsje’. En als hier gesproken wordt over de ‘Olle Grieze’ bedoelen ze niet een oude man met grijs haar, maar de Martini - en dat is de toren (spreek uit ‘tsoorn’) op de Grote Markt.

Van steden gesproken: er bestaat zoiets als het stadsfries. Daarmee is het vreemd gesteld. De hoofdstad heet Ljouwert, maar sommige inwoners noemen dat Luwadden, met de nadruk op de eerste lettergreep. Naar mijn gevoel is het Luwadders een platte taal; het sociolect van de mindere man die noch het beschaafde abn, noch het oude, eerbiedwaardige Fries beheerst. Maar misschien is dit een groot misverstand! Toen de voorzitter van de Staten van Friesland, de commissaris van de koningin, de leden verbood om zich in hun eigen taal te uiten was zijn naam Baron Harinxma Thoe Sloten. Daar was dus de Friese adel aan het woord. De Frisisten (dat zijn onderzoekers op het gebied van Friesland en zijn zeden en gebruiken) hebben geloof ik een theorie dat het stadsfries een dialect is van het Hollands, maar dan slecht begrepen. ‘Als U nu de mond niet houdt zal ik U door de politie uit de zaal zetten laten.’ Dit is een Friese zinsbouw in een Hollandse tekst - dommer kan het haast niet! Een andere theorie zegt dat het stadsfries - ook het Snitsers uit Sneek - niet de taal is van de elite maar van de sociale laag daaronder. Daarin past dan weer niet dat van Harinxma dat merkwaardige zinnetje uitsprak (dat overigens door mij aan hem is toegeschreven).

Mijn kennis van de Friese geschiedenis is beperkt tot het feit dat we eens

[p. 20]

een koning hebben gehad. Hij heette Redbad. Ver voor mijn tijd - hij werd bovendien verjaagd door Karel Martel en dat was in 719. Vanuit het noorden kwamen de Denen opzetten. Dat was in 850, en zij staken onder leiding van een zekere Roderik meteen de Noordzee over en belandden in Cambridge. Het is dan een rustgevende gedachte dat de Lex Frisionem al was ingevoerd in 802 door Charlemagne. Hij was in Nederland bekend als Karel de Grote. Friese naam onbekend - zeker geen Greate Karel. Bij geruchte ken ik dan Greate Pier, die zijn tegenstanders een soort taalexamen afnam - ‘brea, bûter en griene tsies’ moest men uitspreken. Ik vrees dat het slecht afgelopen zou zijn met schrijver dezes, want Pier ging verder met: ‘Hwa dat net sizze kin is gjin oprjochte Fries.’ En wie zakte, werd meteen een kopje kleiner gemaakt. Gelukkig is dat verhaal een mythe.

Mijn kennis van wat er zoal gezongen wordt in Friesland is daarentegen tamelijk compleet. Op de piano liggen het Frysk Lieteboek (1888) en het Nij Frysk Lieteboek (1922). Daar staat het allemaal in en de ouderwets gebonden boekwerken zijn een genoegen om open te slaan. Vooral het lied Jurjen en Syt mag ik graag zingen; het heeft als refrein: ‘ha ha ha, die frijerij!’

Introspectie leert mij dat ik een Fries ben, maar dan wel eentje met veel Nederlandse insluipsels. Ik zeg ‘wie’ en niet ‘hwa’. Ik ben een ‘Lemster om utens’, een Lemster in de diaspora. Elke week lees ik ‘De Lemster Krant’ (officieel De Zuid-Friesland) met de prachtige rubriek ‘Foto's uit vroeger tijd’. Daar wordt opeens de Bovenschans afgebeeld, met mijn ouderlijke woning duidelijk zichtbaar! Het woonhuis is verbouwd, maar de Roomse Kerk staat nog in de Onderschans tegenover ons, en de Roomse Toren (dertig meter hoog) staat er nog krek zo. Ik zie opeens een groepje schoolkinderen, stuk voor stuk herkenbaar, met een jongetje van een jaar of zes dat dicht tegen de juffrouw aankruipt (Dat ben ikzelf; en geen wonder, want ik heb bij het opruimen van de archieven die foto naar de redactie gestuurd).

Die rubriek geeft vaak beschrijvingen met vragen erbij (zoals: ‘wie is die persoon naast Seerp de Blauw’) en dan bel ik de redactie en zeg: ‘Dat is Zwarte Lyckle’ - of eigenlijk ‘Lyckle Poepjes’, en dat betekent: zoon van een Duitser. Deze eigennaam kan door mij moeiteloos worden uitgesproken omdat ik weet wat Hollanders niet weten: die ‘s’ als laatste letter betekent ‘zoon van’ - zoals in Pieter Jelles Troelstra, zijn vader heette Jelle. De familie Poepjes was talrijk in de Friese Zuidwesthoek. Ze zijn nu bijna verdwenen, niet door emigratie maar ze hebben hun naam veranderd. Er wonen nog wat nazaten in Sleat, ofwel Sloten dichtbij De Lemmer, maar de meesten heten nu Visser. Dat klopt met hun beroep maar eigenlijk is een Lemster visser een ‘visserman’.

Mijn tekst wordt nu weer knap ingewikkeld. Wat ik zeggen wou is dit: de Friese taal heeft voor mij een emotionele lading die het Nederlands niet heeft. Dat geldt vooral voor verboden woorden.

coda - Als ik afga op mijn geheugen ben ik bij nader inzien geen Fries maar een Lemster. Het is jammer dat ik geen Lemstra heet. Het is een bekende naam; voor hetzelfde geld had ik wel zo geheten - een volle neef heet Hylke Lemstra, maar zijn moeder heette Pen. De naam Van Lemmer komt niet voor; dus toen ik ooit een pseudoniem nodig had heb ik daaraan gedacht. Om het niet te doorzichtig te maken, heb ik er Velmer van gemaakt - een beetje lang uitgesproken en dan op zijn Amsterdams lijkt het erop. Dus verscheen in het Hollands Maandblad

[p. 21]

van januari 1974 een artikel van ene J. Velmer getiteld ‘Een kritiek op de burgerlijke economie’. De eerste zin luidde: ‘De uitbuiting in het laat-kapitalisme is totaal en doordringt de kapitalistische maatschappij in al haar geledingen.’ Aangetoond werd verder dat de rechtspraak in dienst stond van de heersende klasse; arbeiders kregen zware straffen, terwijl de kapitalisten en hun betaalde handlangers (de directeuren) vrijuit gingen. Zelfs de sport, en vooral de voetballerij, werd gebruikt om de werkende massa te verdoven.

Het was duidelijk een persiflage maar sommigen trapten erin. Ik zat toen in het bestuur van de Stichting Hollands Maandblad en was er getuige van dat de toenmalige voorzitter - ik noem geen namen - redacteur Bert Poll een ernstige schrobbering gaf. Hij dreigde de geldkraan dicht te draaien. Iemand heeft hem toen overtuigd dat het bedoeld was als een grapje. Ter verdediging van de voorzitter moet worden gezegd dat in die tijd het marxisme hoogtij vierde in universitaire kring. Overigens werd een jaar later in de Economisch Statistische Berichten gereageerd met een veel vernuftiger artikel van ene F.T. Remlev: ‘Over productiviteitsontwikkeling en uitbuiting in laatkapitalistische economieën.’ (esb, 31 december 1975; let op de datum). Het was van Flip de Kam.

Van Hollands Maandblad gesproken: in ‘Holland’ lag mijn toekomst. De Lemmerboot (nooit: ‘Lemsterboot’ zeggen!) bracht mij naar Amsterdam en ik kwam via Den Haag aan de Rijksuniversiteit te Groningen terecht (waar ik nog nooit eerder geweest was!). Daar heb ik een aantal intellectuele nazaten opgeleid. Een ervan spreekt het mooiste Fries dat er bestaat en woont in Sondel, op fietsafstand van mijn geboorteplaats. Zijn proefschrift heet De Beslissingen over de Rijksbegroting en zijn naam is Lense Koopmans. Hij heeft de ‘strijdlusttheorie’ van zijn promotor toegepast op de onderhandelingen tussen de diverse departementen en het ministerie van Financiën. Op mijn verjaardag komt hij altijd op visite en brengt dan oranjekoek mee en een sûkerbole, een typisch Friese traktatie. Lense weet ook hoe hij het woord ‘bole’ moet uitspreken: met de ‘o’ als in controle, maar dan lang (rijmt op ‘dollen’, Nederlands voor gekheid maken. Zou hij ‘bolle’ hebben gezegd met een doffe ‘o’, dan zou de bakker hem naar de buorkerij hebben verwezen, want dat is een stier.)

Ik heb wel meer erfgenamen (Roefie Hueting over het milieu, Andries Nentjes over Keynes en Wim Duisenberg over de last van de militaire uitgaven), maar Lense Koopmans heeft een klein bedenksel van mijzelf toegepast. Daarin komt het woord ‘conflictophelimiteit’ voor. Dit woord is in geen enkel woordenboek te vinden; het is een vernederlandsing van een Italiaans woord. De man die het heeft bedacht heet Vilfredo Pareto. Het is een speciale term om de gevoelens mee uit te drukken die iemand ervaart. Die kunnen zowel positief als negatief zijn. Als iemand met een ander ruzie maakt is de ‘ophelimiteit’ negatief. In het Fries heet dat de ‘nederklits’.

Deze gevoelens spelen een rol in het leven en in de wetenschap; mijn proefschrift A Theory of Bargaining (1950) ging erover. Als ik straks ben overleden, blijven die dissertatie bestaan, net als de dissertaties van mijn promovendi. Plus natuurlijk al die andere boeken die ik heb geschreven. Daar ben ik danig trots op. Iedereen die hier voor het eerst binnenkomt moet eventjes de ruggen bekijken. Mijn toekomst mag dan kort zijn - vita brevis, maar daar staat tegenover: ars longa. Dit is geen Fries en ook geen Nederlands, maar een oude taal van geleerden onder elkaar.