Hollands Maandblad. Jaargang 2006 (698-709)

[p. 77]

Abu al-'Alaa' al-Ma'arri vertaling Hafid Bouazza

Ik verafschuw voldaanheid zelfs die van de lachende wolk

Niets behaagt mij behalve een frons van de bewolking

Kon mijn mond wanneer mijn glimlach het heilicht van mijn tanden zoekt

De mond zijn van een gapende wond die bloedt zonder tand

Alsof zijn voortanden jonkdames zijn voor wie een goede naam

Wordt gezocht door bescherming en opsluiting

Mijn vader - de schikgodinnen velden hun vonnis over hem:

De speren van de schikgodinnen zijn nog altijd slagvaardig

Hij ging rein van lichaam en ziel en slaap

En van hoops slapeloosheid en van kraag en zoom en mouw

O wie doet mij weten: zal zijn bedachtzaamheid lichtzinnig worden

Wanneer de berg Uhud bij de Opstanding als pelt wordt?

En zal hij om van de lavende bron te drinken zich haasten met

De mensen of de drom vermijden en geduldig verbeiden?

Rede schonk hem moed en toegeeflijkheid toe

Waar sommige rede tot gierigheid en lafheid oproept

Gods woede over de Moeder van Stank! Zij is immer

De vrouw het meest trouwwaardig om te bedriegen en vernielen

Een rondborstige andoel: haar duisternis haar kruin en haar dageraad

Is haar een gezicht dat door de zon met schoonheid bediend wordt

De telg van klei aanschouwde haar toen grijsdom haar omhulde

Met de Plejaden en Arcturus en Spica Virginis en de Weegschaal

De tijd dat zij zich wijdde aan het levend begraven van haar dochter Eva

En hoevele genoten heeft zij in het spoor van Eva levend begraven

Alsof haar kinderen geboren worden waar zij geen

Gemaal heeft en zij schande vreest wanneer zij een kind leven liet

Onwetend weten wij voor al ons begeren niet

Welk doel wij dienen en kennis behoort alleen de Heer van Goedheid toe

Als een man geborgen wordt vernemen wij niets meer van hem

En geen verstand kan iets over hem vertellen wat bevredigend is

Geniale breinen ontdwalen hun rechte weg

En zelfs het krachtigste verstand is niet veilig voor zwakzinnigheid

En de meesters van welbespraaktheid plachten elke schoonheid

Die zij aanschouwden aan het werk van djinns toe te kennen

Als de wereld een persoon uit de schepping voor een uur

Van de tijd vergezelt blijkt zij houwbekwamer dan een horen

De schade van de wereld vinden wij zoet alsof

De soorten ellende die wij plukken de oogst van bijen zijn

[p. 78]

 

Niet begeren de dood de grauwe zandhoenders die vijf dagen

 

Naar een dronk reizen om dan van brak water te drinken

 

Elke dag en nacht stuiten zij op een adelaar

 

En ondervinden onheil van zijn gekromde klauwen

 

Noch de voortvluchtigen van de nacht die lijken

 

Alsof zij van afmatting en de nachttocht ranke lansen zijn

 

Zij sloegen de dorre vlakte met vier hoeven

 

Naar water dat gierig is met zelfs zijn droesems

 

Angst voor ondergang dreef de slapers naar hun grot

 

En beval Noach en zijn zoon om de ark te bouwen

 

De geest van Mozes noch van Adam vond de dood zoet

 

Al waren hun daarna de twee paradijzen van Eden beloofd

 

Meester van het rijm! Hoe vaak toonde zijn gewilligheid aan u

 

De welbespraakte bedoeïenen als onverstaanbare barbaren

 

Heil zij u het nieuwe huis waarin u uw hand tot

 

Een kussen hebt genomen in geluk en voorspoed

 

Uw buren zijn bewoners in huizen ver verwijderd

 

Van de levende stam - een regen op huizen en bewoners!

 

Ik zocht de waarheid omtrent hen bij Djuhayna

 

Maar alles wat u mij vertelde o Djuhayna waren vermoedens

 

Ik passeer de plaats waar u verbleef alsof ik

 

In mijn eerbied langs de Zwarte Steen en de Kaäba rondga

 

De verheerlijking van uw heim is de inspanning van een zwakaard -

 

Als het zwaard verweerd is vergeef dan de schede

 

Levend draag ik mijn verdriet om u en wanneer ik sterf

 

En u ontmoet zal ik geen weg naar verdriet meer bereizen

 

Na u bemint het hart geen enkele vreugde en mocht het valselijk

 

Zich verenen met vreugde - moge het dan geen voorspoed kennen

[p. 79]

abu al-'alaa' al-ma'arrí (973-1057)
Het bovenstaande is een gecomprimeerd fragment uit een treurdicht (rithaa' in het Arabisch) van de Syrische dichter al-Ma'arri op de dood van zijn vader. Het gedicht biedt een mengeling van conventionele topoi uit de bedoeïenenpoëzie, dichterlijke stijlfiguren en originele metaforen. Wat de traditionele thema's betreft: er wordt verwezen naar de onontkoombaarheid van de dood, zowel voor zandhoenders als voor wilde ezels (‘de voortvluchtigen van de nacht’); Djuhayna wordt genoemd, een spreekwoordelijke woestijnvrouw die de waarheid in pacht had (‘Bij Djuhayna is de waarheid te vinden’, luidt de uitdrukking); er zijn toespelingen op personen uit de Bijbel en Koran (de zeven slapers van Efese zijn voor moslims ‘de mensen van de grot’), die ondanks hun uitverkoren status niet aan de dood ontkwamen; en er zijn parafrasen uit de Koran, zoals de passage over de berg Uhud, waar Mohammed zijn tweede grote slag voerde en verloor - hij raakte er gewond (het is opvallend dat de antireligieuze dichter juist deze berg opvoert); dat deze berg bij het einde der tijden ‘als pelt’ zal worden is een variatie op het beeld uit de Koran van bergen die ‘als gekaarde wol worden’ bij de wederopstanding); ook het levend begraven van pasgeboren meisjes (wa'd) is uit de Koran gehaald.
Onder de vele stijlfiguren overheersen paronomasie (het spelen met homoniemen of sterk gelijkende woorden) en antithese. Opvallend zijn ten slotte de originele beeldspraken. Zo is ‘De Moeder van Stank’ al-Ma'arri's omschrijving van de wereld. De ‘lavende bron’ is de bron van het paradijs. Ten slotte: de ‘djinns’ (demonische wezens, meestal kwaadgezind, soms goedgezind, die in de Koran worden genoemd maar vooral in het Soefisme een grote rol spelen) verwijzen naar de vallei 'Abqar waarin djinns zouden huizen die verantwoordelijk waren voor wonderbaarlijke tapijten en ander schoons; naar deze vallei heet een genie in het Arabisch 'abqari.
Abu al 'alaa' Ahmed ibn Abd Allah ibn Sulleiman al-Tanookhy al-Ma'arri is de volledige naam van de dichter die bekend is als al-Ma'arri (maar ook als Abul-'Ala) en wiens naam verwijst naar zijn geboorteplaats al-Ma'arra (Ma'arrat an-Nu'mân) nabij Aleppo in Noord-Syrië. Hij was wat ik een ‘neoclassicistische’ dichter zou willen noemen, een van de dichters die experimenteerden met het oude idioom van de woestijnpoëzie en de ‘moderne’ retorica. Lezers van J.H. Leopold zal zijn naam niet onbekend zijn (zie Oostersch iii en Zeven gedichten naar Abu 'l-Alâ Al Ma'arrî). Of zijn vader - de dichter, filoloog en rechter met seculiere neigingen Abdallah ibn Suleiman - werkelijk een groot poëet was (‘Meester van het rijm’) valt niet te beoordelen, want er is niets van zijn poëzie overgeleverd. Het hier vertaalde werk stamt uit Siqt azzand (‘De tondelvonk’), een verzameling poëzie uit zijn jeugd en de tijd dat hij in Bagdad leefde. Op latere leeftijd schreef hij meer filosofische poëzie met zeer gecompliceerde rijmschema's die werd verzameld in het omvangrijke Luzum ma la yalzam (of Luzûmiyyât; ‘De noodzakelijkheden’). Daarnaast schreef hij ook prozawerk, zoals het wijsgerig-ironische Risa-lat al-ghufran (‘Rondschrijven over de vergeving’), dat algemeen gezien wordt als inspiratie of zelfs voorbeeld voor Dante's Divina Commedia. Het meeste van zijn werk heeft de periode van de kruistochten niet overleefd.
Hoewel hij sinds zijn vierde blind was, had al-Ma'arri een opmerkelijke voorkeur in al zijn werk voor het noemen van sterren. Hij staat bekend als uitgesproken zwartgallig (niet voor niets noemt hij het ondermaanse ‘De Moeder van Stank’), maar zijn pessimisme vertaalde hij in grote sympathie voor onderdrukten en een grote hang naar rationalisme, scepticisme en sarcasme. In talrijke van zijn gedichten hekelt hij niet alleen de islam, maar alle hem bekende religies als hypocriet en leugenachtig. - hb