Hollands Maandblad. Jaargang 2006 (698-709)

[p. 31]

Het tragische paradijs
Samuel Taylor Coleridge en zijn ‘Xanadu’
door Leo van der Sterren

Het toponiem ‘Xanadu’ duikt voor het eerst op in het gedicht ‘Kubla Khan’ dat Samuel Taylor Coleridge in het najaar van 1797 schreef maar pas veel later publiceerde. De locatie Xanadu in het gedicht verwijst naar het door Marco Polo genoemde Chandu, ofwel Shangtu (‘Hoge Hoofdstad’). Die plaats werd onder de naam Kaiping ooit gebouwd door de Mongoolse heerser Kublai Khan (1215-1294), kleinzoon van Dzjengis Khan, als hoofdstad voor zijn broer maar werd uiteindelijk zijn eigen zomerresidentie. Later werd de naam in het westen ook overgeleverd als ‘Shangdu’, ‘Xamdu’ of ‘Xandu’.

Coleridge beschreef zelf hoe hij inspiratie kreeg voor ‘Kubla Khan’. Hij deed dat in een notitie die hij als voorwoord bij het gedicht voegde toen hij het in 1816 op aandringen van zijn beroemde collega Lord Byron publiceerde. Volgens zijn eigen woorden rustte hij tijdens een wandeltocht aan de noordkust van Somerset even uit in een boerderij en raakte daar verdiept in Purchas his Pilgrimages, het reisboek uit 1613 van Samuel Purchas dat hij had meegenomen op zijn tocht. Dit werk bevatte een passage over Kublai Khan, en hoewel Coleridge ‘Xanadu’ niet vermeldde in zijn voorwoord, pikte hij de naam van het lustoord hier op. Wie de betreffende tekst naslaat, leest: ‘In Xamdu did Cublai Can build a stately Palace, encompassing sixteen miles of plaine ground with a wall, wherein are fertile Meddowes, pleasant springs, delightful Streams, and all sorts of beasts of chase and game, and in the middest thereof a sumptuous house of pleasure, which may removed from place to place.’

De omstandigheden waaronder vervolgens ‘Kubla Khan or, a Vision in a dream. A Fragment’ ontstond, leken volgens Coleridge het meest op een toestand van halfslaap waarin zich droombeelden aan hem voordeden die zich als vanzelf in dichtregels transformeerden. Wellicht werd hij hierbij geholpen door de ‘two grains of Opium’ die hij naar eigen zeggen had genomen tegen de buikloop. Maar terwijl een min of meer gedrogeerde Coleridge koortsachtig de regels optekende, werd er - althans volgens zijn eigen relaas - op de deur van de boerderij geklopt. Een raadselachtige ‘person from Porlock’ stoorde de dichter in zijn werk. Toen die anonieme lastpost was vertrokken en Coleridge de draad van het noteren weer wilde oppakken, bleek de betovering verbroken. De dichter was uitgepend, als gevolg waarvan ‘Kubla Khan’ voorgoed onvoltooid bleef en niet meer dan 54 versregels telt.

Het kan geen lezer ontgaan dat de passage uit Purchas his Pilgrimages Coleridges visioen inderdaad had geïnspireerd, hetgeen leidde tot de beroemde beginregels van ‘Kubla Khan’:

In Xanadu did Kubla Khan,
A stately pleasure-dome decree
Where Alph, the sacred river, ran
Through caverns measureless to man
Down to a sunless sea.
So twice five miles of fertile ground
With walls and towers were girdled round.

In Coleridges eigen tijd lieten de literatuurliefhebbers ‘Kubla Khan’ in het algemeen links liggen; men achtte het een nonsensgedicht met hoogstens wat muzikale kwaliteiten vanwege ‘de sonore frasen’. Een anonieme recensent in de Monthly Review van januari 1817 sneerde zelfs: ‘The poem itself is below criticism.’ William Hazlitt was in 1816 ook al weinig complimenteus geweest toen hij in de Examiner had gesmaald dat Kubla Khan ‘only shows that Mr. Coleridge can write better nonsense verses than any man in England’. En ondanks het feit

[p. 32]

dat Lord Byron zijn vriend en criticus Thomas Moore verzocht had om het gedicht positief te beoordelen, schreef die laatste in de gezaghebbende Edinburgh Review van september 1816 vol minachting ‘the thing now before us, is utterly destitute of value’, en hij tartte ‘any man to point out a passage of poetical merit’. Gedurende de gehele negentiende eeuw zou deze opvatting niet veranderen. Degenen die aan het gedicht wel waarde toekenden, onder wie Charles Lamb, Leigh Hunt en Edgar Allan Poe, waren letterlijk op één hand te tellen.

In de twintigste eeuw veranderde de appreciatie van ‘Kubla Khan’ plotseling dramatisch. In 1927 plaatste de befaamde Amerikaanse hoogleraar Engelstalige literatuur John Livingston Lowes zich - uiteraard zonder daarvan besef te hebben - aan het hoofd van wat zou uitgroeien tot een processie van bewonderaars. Zijn The Road to Xanadu; A Study in the Ways of the Imagination betekende een keerpunt in de receptie van het gedicht maar ook in de wijze waarop literatuurwetenschappers aankeken tegen het creatieve proces van schrijven. Het boek werd een (bescheiden) bestseller en - belangrijker nog - een klassieker. Lowes boog zich in The Road to Xanadu niet alleen over de gedichten van Coleridge, maar bovenal over de bronnen van zowel ‘The Ancient Mariner’ als ‘Kubla Khan’, en over de associatieve wijze waarop Coleridge uit die bronnen putte. The Road to Xanadu laat zich nu nog lezen als literatuurwetenschappelijke ‘thriller’, een detective met intertekstualiteit als onderzoeksmethode, de notitieboeken van de dichter als bewijslast en de gedichten als de mysteries.

Hoewel Lowes' bevindingen (en stijl) in onze tijd bekritiseerd worden, was de invloed van zijn werk overweldigend. Van het ene moment op het andere promoveerde ‘Kubla Khan’ van genegeerd probeersel tot meesterwerk. Het is het enige gedicht van die omvang waarover zowat een halve bibliotheek is volgeschreven, met diverse monografieën en ten minste 150 artikelen en essays. De belangrijke literatuurhistorica Elisabeth Schneider publiceerde in 1953 Coleridge, Opium and ‘Kubla Khan’, dat nadien vele malen werd herdrukt. De bekende Amerikaanse literatuurwetenschapper Marshall Suther, auteur van The Dark Night of Samuel Tayler Coleridge (1960), wijdde eveneens een heel boek aan het gedicht met zijn Visions of Xanadu uit 1965. En John Beer - ontzagwekkend Coleridge-kenner, redacteur van zowel The Collected Works of Samuel Taylor Coleridge als van Coleridge's Poems uit 2000 en inmiddels emeritus hoogleraar Engelse Literatuur aan de University of Cambridge en Fellow van Peterhouse - raakte niet uitgeschreven over ‘Kubla Khan’. Keer op keer besteedde hij aandacht aan ‘Kubla Khan’, zoals in zijn monografie Coleridge the Visionary uit 1959 en in zijn grote essays ‘Coleridge's Poetic Intelligence’ uit 1977 en ‘The Languages of Kubla Khan’ uit 1985.

Meer recent bood de getalenteerde veelschrijfster Caroline Alexander in haar The Way to Xanadu (1993) een doorwrochte analyse van het gedicht tezamen met een verslag van haar reizen door de landen waar in ‘Kubla Khan’ naar wordt verwezen. Elinor S. Shaffer, literatuurwetenschapster van de School of Advanced Study aan de universiteit van Londen, tracht ‘Kubla Khan’ te plaatsen in een Europese traditie van romantische bijbelexegese in haar bejubelde ‘Kubla Khan’ and the Fall of Jerusalem, terwijl de postmoderniste Kathleen M. Wheeler van Darwin College te Cambridge in The Creative Mind in Coleridge's Poetry het gedicht benadert vanuit deconstructionistisch perspectief. De recentste in de lange rij van ‘Kubla Khan’-geleerden is Robert F. Fleissner, Anglist van de Central State University, Wilbeforce, Ohio, die in zijn rapsodische Sources, Meaning, and Influences; Xanadu Re-Routed (2000) op lichtvoetige wijze om de hete brij van het gedicht heen draait.

Kort gezegd: over ‘Kubla Khan’ is ondertussen alles bekend, behalve wat het betekent. Veel critici houden het er op dat het gedicht een visie probeert te geven op het wezen van de poëzie zelf, of dan toch tenminste op de relatie tussen pure inspiratie en de verwoording daarvan. Het grootste deel van de commentatoren blijft echter worstelen met de tekst. De ratio geeft hen in dat ‘Kubla Khan’ het meest lijkt op een

[p. 33]

aaneenschakeling van klankverwante woorden en geen dubbele bodems herbergt. Anderzijds vertrouwen ze dit oordeel van de rede niet onvoorwaardelijk; het kan toch niet anders dan dat dit zonderlinge gedicht van Coleridge vele poëtische lagen, betekenissen en bedoelingen herbergt.

John Beer wees er (in zijn Coleridge The Visionary) al op dat ‘Kubla Khan’ ten minste twee thema's heeft: het ‘genie’ en ‘het verloren paradijs’. Kubla Khan zelf is de eerste ‘genius’: hij is de stichter van Xanadu, een paradijselijke wereld vol zonnigheid, vruchtbaarheid en schoonheid. Maar onheil dreigt van buitenaf de idylle te verstoren. In het eerste deel van het gedicht (regel 1-36) schetst Coleridge de machteloosheid van Kubla Khan om de toestand van zaligheid in Xanadu te behouden.

[p. 34]

In het tweede deel van het gedicht (regel 37-54) tracht een tweede ‘genius’, een niet nader benoemde ikpersoon, het visioen van het artificiële paradijs uit het eerste deel te evoqueren - een poging die mislukt. De ikpersoon is weliswaar afkomstig uit het ‘echte paradijs’ (blijkbaar is hij daar ooit geweest en heeft er van de gulle gaven geproefd) maar slaagt er desondanks niet in het aardse paradijs van Xanadu met zijn lied gestalte te geven. Het lukt hem niet zijn klanken om te zetten in beelden die de luisteraar een glimp op het paradijs bieden.

De beide belichamingen van ‘genie’, de beide personificaties van scheppende kracht, moeten in het gedicht de ontgoocheling ondergaan van hun eigen falen, en ze dienen te aanvaarden dat paradijzen - of zelfs maar de visioenen van paradijzen - maaksels zijn van het bedrieglijke bewustzijn. Met die gefnuikte maakbaarheid van Xanadu lijkt Coleridge in ‘Kubla Khan’ mede te zinspelen op het ontgoochelende inzicht dat omstreeks 1800 in het Europese bewustzijn neerslaat, dat de aangekondigde en beloofde verheffing van de mensheid en de wereld bezig is op een echec uit te draaien. Hij schrijft immers op het moment dat de illusies waarmee de Verlichting en de Franse Revolutie de wereld hadden opgezadeld smoorden in bloed en ontgoocheling. Het zijn niet voor niets de ‘voices prophesying war’ die in regel 30 van ‘Kubla Khan’ de idylle van de paradijsmaker definitief verstoren.

Coleridge had onmiskenbaar een hoge dunk van zichzelf. Hij beschouwde zichzelf als een ‘genius’. Maar hij relativeerde dat beeld ook door steeds in twee spiegels tegelijk te kijken (hij onderwierp zichzelf gedurende zijn gehele leven aan uitvoerige studie die hij met veel psychologisch inzicht maar ook veel muggenzifterij en navelstaarderij uitvoerde): de ene spiegel toonde hem als ‘genius’ in een staat van volmaaktheid, de andere spiegel toonde zijn slechtste facetten. De combinatie leverde het genuanceerde zelfbeeld van een gemankeerd genie op, zoals beschreven in één van zijn vele notebooks: ‘My inner mind does not justify the Thought that I possess a Genius - my Strength is so very small in proportion to my Power... And yet I think, I must have some analogon of Genius’. De mislukking van Xanadu - zowel in werkelijkheid als van het gedicht - legde het falen van de poëet als ‘genius’ bloot.

Coleridge besefte maar al te goed dat hij zowel een nobel en bijzonder mens was met grote gaven, maar ook een toonbeeld van willoosheid en inertie. In die zin zou ‘Kubla Khan’ kunnen worden opgevat als een profetische tekst. Het gedicht is bijna een voorafschaduwing van Coleridges latere, weinig paradijselijke leven, een bestaan waarvan de tragiek reeds in ‘Kubla Khan’ uitdrukking vond. Het is het noodlot van een schepper die voortdurend worstelt met het creëren. Gedurende zijn hele leven leverde Coleridge een gevecht met het scheppen, hij was er als het ware mee op voet van oorlog.

Dit gevecht werd in ‘Kubla Khan’ gesymboliseerd door het streven naar een paradijs, dat hand in hand gaat met het besef dat dit nimmer te verwezenlijken is. Die onverenigbaarheid van wens en werkelijkheid, gevoegd bij het schuldgevoel niet te kunnen voldoen aan de eisen die hij op grond van zijn status als ‘genius’ aan zichzelf stelde, vormde de tragiek in het leven van Coleridge. In die zin leefde hij volgens zijn motto ‘extremes meet’. Maar zijn intuïtie deed hem al vroeg inzien dat dit adagium de kiem van onvolkomenheid in zich droeg, en zijn onvoltooide ‘Kubla Khan’ werd zo een verwoording van zijn eigen tekort, met Xanadu als zinnebeeld van het volmaakte dat altijd buiten bereik blijft.