Hollands Maandblad. Jaargang 2006 (698-709)

[p. 15]

De zaak T.
door Antoine de Kom

De bode heeft me een stoel aangewezen. Die staat met de rug tegen het kogelvrije scherm. Daarachter zit het publiek. Ik zit zowat tussen de pers ingeklemd. De journalisten kijken hongerig naar het rapport dat ik tevoorschijn haal. De kleine zaal is afgeladen en de sfeer voelbaar gespannen. Verdachte zit tussen twee beambten van de parketpolitie. Met hun lichaamstaal geven ze blijk van hun afschuw.

Verdachte is een vrij forse man van achtenzeventig jaar. Grijs, hoge neus, grote ogen en een wat smalle mond die zijn kin spitser maakt dan die is. Hij ziet er bleek en broos uit. Hij is met gebogen hoofd binnengeleid en zit nu in zichzelf gekeerd roerloos af te wachten achter een glaasje water. Zijn raadsman staat naast hem en bladert in het psychiatrisch rapport. Mijn rapport. Dan buigt hij zich naar zijn cliënt toe en fluistert hem iets in het oor.

‘Rechtbank!’ De bode heeft de zaak uitgeroepen. De deur die toegang geeft tot de raadkamer zwaait open en iedereen staat op, behalve verdachte. De drie rechters nemen plaats en kijken over verdachte heen de volle zaal in. De voorzitter neemt diens personalia met hem door.

‘U bent Tiberius Claudius Nero ofwel Tiberius Julius Caesar Augustus?’ Verdachte zegt niets. Hij verdraagt alles zwijgend.

‘U bent niet verplicht te antwoorden op de vragen die u worden gesteld.’

Er verschijnt een wrange glimlach op zijn door puisten ontsierde gezicht. Hij draait zich even om en maakt precieuze gebaren met zijn vingers. De tekenaars beginnen driftig te schetsen. Zijn blik raakt de mijne. Hij herkent me maar reageert niet op mijn knikje.

Het woord is aan de officier van justitie. De tenlastelegging is omvangrijk. Verdachte is staatshoofd. Hij zou verantwoordelijk zijn voor tal van liquidaties en zich voorts schuldig hebben gemaakt aan zedenmisdrijven. Vandaag worden deze laatste behandeld. Er is sprake van het op grote schaal ontvoeren en seksueel misbruiken van zelfs zeer jonge jongens en meisjes en voorts van verkrachting of poging tot verkrachting van volwassenen.

De voorzitter begint een lange, gedetailleerde ondervraging. Verdachte zegt weinig en neemt de tijd voor lange stiltes in zijn antwoorden. Toch blijkt algauw dat hij elke beschuldiging afdoet als roddel. Verdachte heeft gedurende de laatste tien jaar een teruggetrokken bestaan geleid op het eiland Capri. Hij bewoonde daar een ‘villa’ met zeven bouwlagen, sober weliswaar, en gelegen op een hoge rotspunt aan de oostzijde van het eiland. Aan de noordzijde lag zijn wandelgang, met zicht op de Golf van Napels. Vanuit dit paleis bestuurde hij het land. Het was vrijwel onbenaderbaar.

Onder meer hier zou het tenlastegelegde hebben plaatsgegrepen. De voorzitter citeert de schriftelijke verklaring van getuige T.: ‘Zijn seksuele begeerten werden niet alleen opgewekt door louter lichamelijke aantrekkingskracht, maar in sommige gevallen ook door de jeugdige onschuld van zijn slachtoffers of, in andere gevallen, door het feit dat ze van hoge afkomst waren. In die tijd kwam men ook voor het eerst termen tegen die voordien onbekend waren: “sekska-

[p. 16]

merjonkers” en “kringspierballen”, respectievelijk verwijzend naar de gore plaats van handeling en naar de vaardigheid van de jongetjes die zich daarvoor leenden. En er waren speciale slaven aangesteld om hen op te sporen en mee te lokken: wie zich bereid toonde mee te gaan, gaven ze geschenken, wie weigerde werd bedreigd, en als een verwant of vader medewerking weigerde, gebruikten ze geweld en ontvoerden ze hun slachtoffers en leefden ze tegelijk zelf hun lusten op hen uit, alsof ze te maken hadden met krijgsgevangenen.’

Verdachte reageert geërgerd en onderbreekt opnieuw de voorzitter: ‘Al deze insinuaties zijn door wrok ingegeven. Men kon mijn lijfelijke afwezigheid niet verdragen. Voordat ik mij terugtrok, hebben zulke geruchten zich nimmer voorgedaan!’

Ter verdediging begint hij een betoog waarin hij probeert aan te geven dat hij volgens talloze ondergeschikten onschuldig is. Ook stelt hij dat getuige T. hem steevast in een kwaad daglicht heeft gesteld. De voorzitter grijpt in. Eerst de getuigenverhoren.

Getuige S. spreekt over het volgende: ‘Nog weerzinwekkender schanddaden werden hem toegedicht, bijna te erg om aan te horen of door te vertellen, laat staan om te geloven. Zo zou hij pasgeboren kinderen, die hij “visjes” noemde, geleerd hebben om, terwijl hij in bad zat, tussen zijn benen te spelen en hem zacht te likken en te bijten. Ja, zelfs zou hij iets grotere kinderen, die evenwel nog niet gespeend waren, zijn geslacht hebben voorgehouden, alsof het een moederborst was.’ - Uit het publiek klinken kreten van geschoktheid en verontwaardiging.

Verdachte blijft ontkennen. Hij noemt getuige S. een ‘monstrueuze en ongeloofwaardige fantast’.

Ik krijg het ongemakkelijke gevoel dat er in dit proces erg veel nadruk zal komen te liggen op het psychiatrische rapport. Hoelang zal het nog duren voordat ik word gehoord? In gedachten recapituleer ik mijn bevindingen en conclusie. Verdachte heeft weliswaar enkele ‘desadaptieve’ persoonlijkheidstrekken die het vermogen tot actieve aanpassing in de omgang met anderen beperken, maar dat is geen echte stoornis en hij is naar mijn mening dan ook toerekeningsvatbaar. De trekken hebben hem niet in zijn keuzevrijheid beperkt. Hij had alle tijd en ruimte voor overweging. Hij wilde het tenlastegelegde plegen en had het ook kunnen nalaten.

Ik denk dat de raadsman echter voor een vorm van verminderde toerekeningsvatbaarheid wil gaan. Dan zal hij ter ondersteuning daarvan een nieuw rapport nodig hebben, een contra-expertise dus, waarin wel een stoornis wordt vastgesteld. De raadsman gaat twijfel zaaien, mij door het slijk halen, mijn rapport ontkrachten. Ik voel me bij voorbaat bevuild door een zaak waar ik eigenlijk niets mee te maken wil hebben.

Verdachte was ‘onderzoekbaar’ maar daarbij bleef het. Het scheppen van een basale vertrouwensband was vooral erg lastig. Het werd een dunne draad. Verdachte bleef erg gesloten tot ik het onderwerp ‘vertrouwen’ met hem kon bespreken. Hij kon de verleiding niet weerstaan en luchtte zijn hart zonder overigens zelf over seksualiteit te beginnen. Verdachte heeft zijn leven lang gekampt met een neiging tot afkeer van anderen, tot geslotenheid, tot secundair reageren, afwachten, het zich niet in de kaart laten kijken. Dat is met de jaren erger geworden. Hij lijdt daardoor. Hij is verbitterd. Zijn bedoelingen waren niet slecht. Verdachte voelt zich door de ander genomen. Maar dat is geen stoornis.

Hij had de onmogelijke opdracht om zijn voorganger, de verafgode Augus-

[p. 17]

tus op te volgen. Die wilde, ondanks respect voor de senaat, een soort dynastie vestigen. Niet dat Augustus in verdachte veel zag of hem graag mocht. Het was bij gebrek aan beter en dan ook nog louter ter overbrugging bedoeld tot verdachtes neef, de populaire Germanicus, oud en ervaren genoeg zou zijn om het roer over te nemen. Verdachte had jarenlang als legeraanvoerder campagne gevoerd aan het noordelijk en oostelijk front. Met succes. Hij voelde zich thuis in het leger, ver van de politieke intriges in Rome. Hij werd een soort redder des vaderlands, tegen wil en dank. Hij was bepaald geen politiek dier en wilde op zijn vijfenvijftigste de troon eigenlijk niet bestijgen.

Kort na zijn aantreden beging hij de ene blunder na de andere. Het staatshoofd was in zijn tijd ‘eerste burger’. De senaat moest de illusie hebben dat er geen sterke man was, zeker geen keizer. De senaat verleende de princeps gezag, maar daarvoor moest deze met tact en gevoel voor uiteenlopende belangen opereren. Verdachte had echter geprobeerd dat gezag van de senaat af te dwingen door uitzonderlijk lang te aarzelen met de formele aanvaarding van de macht. Ze moesten hem maar aanwijzen als ‘eerste onder gelijken’. De senatoren wisten niet goed wat ze aan hem hadden. Hij had de reputatie arrogant, verheimelijkend, verhullend en huichelachtig te zijn. Dat wekte aarzeling, achterdocht, angst en vijandigheid. Het einde van het verhaal was dat verdachte zich in toenemende mate ging handhaven met behulp van terreur. En dat terwijl hij zichzelf eigenlijk als een lid van de senaat zag, en de titel augustus nimmer zelf gebruikte! Dat was de tragische ironie van zijn wereldbeeld.

Als ik verdachte dit tijdens het onderzoek voorhoud, dan geeft hij blijk van herkenning en vertelt vreselijk teleurgesteld te zijn. Verdachte gaf in zijn leven zelden zijn vertrouwen. Als jong kind leefde hij in angst en ballingschap met zijn ouders. Zijn moeder scheidde van verdachtes vader en huwde Octavianus, de latere Augustus. Verdachte had van zijn eerste vrouw Vipsania intens veel gehouden, maar moest op last van Augustus van haar scheiden en diens dochter Julia huwen, die hem bedroog en openlijk belachelijk maakte. Zijn zoon Drusus stierf. Er was meer tegenspoed. Zijn moeder Livia wilde met hem meeregeren, Augustus' oogappel Germanicus kwam om, hij kreeg de schuld daarvan. Verdachte heeft zijn gehele leven van zijn hart een moordkuil gemaakt. Het ergste was het verraad van zijn rechterhand Lucius Aelius Seianus geweest, de commandant van zijn lijfwacht en latere consul.

Nadat ter zitting het onderzoek naar de feiten is afgerond, komt de persoonlijkheid van de verdachte aan de orde. Ik word door de voorzitter naar voren geroepen. Op gedecideerde toon noem ik mijn personalia en leg de belofte af. Ik voel me als een lam in de leeuwenkuil. Maar ik laat me hier niet klein krijgen. De officier merkt op dat het rapport erg laat is gearriveerd. De voorzitter beaamt dat. De raadsman geeft aan dat er bij het lezen vele vragen zijn gerezen. Eerst willen de rechters opheldering.

De jongste rechter vraagt zich af of verdachte niet gewoon een oude vereenzaamde man is die zich aan grensoverschrijdende genotzucht heeft overgegeven. Dat is een vraag naar de feiten en omstandigheden. Ik herhaal mijn diagnose: desadaptieve persoonlijkheidstrekken van narcistische en dwangmatige aard. Verdachte is een man die - hoewel toegewijd aan de publieke zaak - neigt tot gevoelens van haat jegens zijn verwanten, die hooghartig is, onuitstaanbaar, spaarzaam en gierig, die nogal op lustbevrediging uit is, en verder gevoelloos, streng, hard en wreed. Verdachte is voorts afstandelijk, koel, al bij voorbaat angstig,

[p. 18]

voorzichtig, zorgvuldig, wantrouwig en bijgelovig, ontstemd, depressief, cynisch, ondoorgrondelijk en sluw. Kortom: verdachte vertoont het persoonlijk gekleurde profiel van een klassieke tiran. Dat is iets anders dan een stoornis die hem ontoerekeningsvatbaar maakt; er zijn overigens geen aanwijzingen voor impulsiviteit of ontremming in het kader van een dementie.

De voorzitter wil weten of dat alles bij verdachte ook tot seksuele agressie kan leiden. Dat verband is er niet noodzakelijkerwijs. Er zijn geen precedenten: verdachte is achtenzeventig geworden zonder ooit voor zulke feiten veroordeeld te zijn.

Ik kijk naar verdachte en probeer me hem voor te stellen in zijn paleis, wandelend over de ambulatio, met zicht op de golf van Napels. Hij beschikte over een signaaltoren waarmee hij contact hield met het vasteland. Hij was al eens eerder in zijn leven langer op een eiland blijven hangen dan hem lief was: Rhodos. Ook toen was moeilijk te doorgronden welke zijn motieven waren, hoewel hij zich daar naar verluidt verdiepte in retorica en filosofie. Hij was ver in de veertig en ‘vermoeid’, teleurgesteld in zijn tweede vrouw, verwikkeld in opvolgingsperikelen die hem het leven konden kosten. Uiteindelijk werd hij jaren later weer door Augustus naar voren geschoven mits hij Germanicus adopteerde.

Lang heb ik met verdachte gesproken over het verraad van Seianus. Deze had de gave die hem in staat stelde telkens de juiste indruk te maken bij verdachte. Deze gaf zich in vertrouwen aan hem over. Seianus leidde zijn aandacht af, wakkerde tegenstellingen aan en mobiliseerde vijandige gevoelens tegen verdachte. En dat in de tijd dat deze leed onder de zwaarte van zijn ambt.

Ooit had Seianus bij toeval het leven van verdachte gered door te voorkomen dat hij door vallend gesteente werd geraakt. Hij schonk hem al zijn vertrouwen. Maar Seianus liet verdachtes enige zoon en opvolger vergiftigen, een slag die verdachte zeer heeft geraakt. Seianus had gehoopt de voogd van verdachtes jeugdige kleinzoon te kunnen worden en zo zelf de opvolger van verdachte. Eenmaal op Capri werd verdachte nog afhankelijker van Seianus die volledige greep kreeg op de informatiestromen richting princeps. Gedurende vijf jaren van de retraite was hij plaatsvervanger van verdachte.

Rechts achter mij is de raadsman opgestaan. Hij begint op kalme toon zijn ondervraging.

‘Uw rapport is verbijsterend laat aangekomen, erg kort en ik lees dat u geen verband legt tussen het tenlastegelegde en de beperkingen waaraan mijn cliënt lijdt. Ik stel vast dat u daarmee toch conclusies trekt over feiten die nog niet bewezen zijn. Dat is onethisch. Wilt u mij eens vertellen hoeveel ervaring u met onderzoeken als dit heeft?’

‘U stelt verschillende vragen aan de orde. Welke wilt u dat ik beantwoord?’

‘Ik vroeg naar uw ervaring. Hoeveel rapporten heeft u over prominente verdachten opgemaakt?’

‘Dit is mijn vierde onderzoek van een prominente, historische verdachte. Ik heb jarenlang vele minder bekende verdachten onderzocht en daarover gerapporteerd.’

‘Waarom heeft het zo lang geduurd voordat uw rapport klaar was?’

‘Ik heb vertraging opgelopen door dringende werkzaamheden.’

‘Wilt u dat uitleggen? Wat ging er mis tijdens dit onderzoek?’

‘Er gebeurt nogal wat in de forensische psychiatrie heden ten dage en dat vraagt veel van mijn tijd.’

[p. 19]

Ik ben ontevreden over dat antwoord en het ontgaat me niet dat de rechters ondertussen iets naar elkaar fluisteren en dat de officier zit te strepen in mijn rapport.

‘Ik heb uw bevindingen laten lezen aan enkele deskundigen,’ vervolgt de raadsman, ‘en zij kwamen unaniem en onafhankelijk van elkaar tot de conclusie dat uw rapport aan alle kanten rammelt. Zij menen dat u een onmiskenbaar gebrek aan ervaring hebt op dit gebied.’

Ik kijk de voorzitter aan en deze grijpt in. Alleen de inhoud van het rapport mag worden besproken.

‘U heeft mij hun commentaar toegezonden en ik heb dat bestudeerd,’ zeg ik vastbesloten om mijn deskundigheid te tonen door niet defensief te zijn. ‘Er is door Thiel betoogd dat verdachtes angst voor primair reageren tot terugtrekking en ontladingen leidt. Ik zie echter niet waarom die seksueel van aard zouden moeten zijn. Marañón is van mening dat seksuele misdragingen bij verdachte van twijfelachtig waarheidsgehalte zijn. Dat is aan de rechtbank om al dan niet bewezen te achten, niet aan een psychiater. Het commentaar van Von Hentig is vooral opvallend. Hij komt tot de conclusie dat verdachte aan schizofrenie lijdt, gebaseerd op zijn waarneming van afwijkingen op het gebied van de uitingen van gevoel en wil. Maar voor zo'n diagnose is dat mijns inziens te mager.’

Aan het gezucht achter mij is te merken dat deze materie te zwaar is voor de pers. De raadsman overlegt met verdachte die zichtbaar vermoeid is. De officier wil weten hoelang ik met verdachte over seksualiteit heb gesproken.

‘Uiteindelijk voldoende om tot een conclusie te komen. Verdachte gaf niet

[p. 20]

veel prijs. Om te beginnen ontkende hij en benadrukte telkens dat de beleving van seksualiteit in zijn dagen vrij van schaamte was. Wat anderen van zijn seksualiteit zeggen, is uit de lucht gegrepen. Dat hield hij vol.’

De raadsman wil meer weten over Von Hentig. ‘Die heeft toch aangetoond dat er sprake was van paranoïde gedachten en betrekkingsideeën? Is dat niet het welbekende bewijs voor een psychose?’

‘Naar mijn mening gaat het hier om reële angst voor vijanden en om bijgeloof. Er zijn geen onmiskenbaar psychotische verschijnselen aanwijsbaar.’

Verdachte was een statige verschijning in onze kliniek geweest. Hij viel op door zijn broederlijke omgang met zijn medecliënten. Die waren zorgzaam voor hem. Verdachte zat veel in zijn kamer. Hij las en schreef en peinsde. ‘Een gedifferentieerd mens’, zeiden de arts-assistenten.

Het verslag van het technisch onderzoek van verdachtes paleis dat verricht is door deskundige Krause leverde geen aanwijzingen waar ik iets mee kon. Een ding is me wel bijgebleven: verdachtes persoonlijke vertrekken waren gelegen op de zesde verdieping en gericht op het noordoosten, met zicht op Campanië. Daar heeft hij geleefd in angst en isolatie, van daaruit regeerde hij met terreur, en dat terwijl hij juist aan vertrouwen de voorkeur gaf. Hij had echter niet het zelfvertrouwen noch de moed of handigheid om dat vertrouwen te bieden en zo de veiligheid te bevorderen.

Het laatste woord is aan verdachte. Deze beklaagt zich over de ‘oppervlakkigheid’ van mijn onderzoek. Hij is niet in de gelegenheid gesteld om over zijn seksualiteit te spreken. Even eerder heeft de raadsman al aangedrongen op een contra-expertise. Naar zijn mening geeft de verwarring der deskundigen daar alle aanleiding toe.

Ik verlaat de rechtszaal terwijl die leegstroomt en het publiek me met zichtbare verachting gadeslaat. Maar een gedragskundige moet het doen met wat de verdachte mogelijk maakt. Ik heb mij onthouden van speculatie en opnieuw de ondankbare taak gehad te laten zien dat wie inslecht lijkt niet altijd gestoord is.

Over twee weken volgt de uitspraak.