Hollands Maandblad. Jaargang 2006 (698-709)

[p. 57]

Een steen in de vijver
Desiderius Erasmus en de spreekwoordelijke traditie
door Mineke Schipper

In zijn Adagia bracht Erasmus spreekwoorden en zegswijzen uit de teksten der klassieken bijeen en voorzag die van zijn eigen commentaar, dat varieerde van een korte opmerking tot een uitvoerig essay. Al in 1500 verscheen een eerste verzameling onder de titel Collectanea met 818 teksten, waarna de onderneming tussen 1508 en 1536 z'n complete vorm kreeg met uiteindelijk liefst 4151 adagia. Het werk was een enorm succes en beleefde tijdens het leven van Erasmus 62 drukken (zijn Lof der zotheid haalde er 43); alleen zijn Griekse uitgave van het Nieuwe Testament kreeg een wijdere verspreiding (daarvan werden in Frankrijk alleen al in korte tijd 100.000 exemplaren verkocht).

De Adagia zijn van groot belang geweest voor de vorming van het Europese gedachtegoed. Een van mijn Leidse voorgangers in de literatuurwetenschap, Sem Dresden, schrijft in zijn Humanism in the Renaissance (1968) terecht dat de betekenis van dit werk binnen de zestiende-eeuwse Europese cultuur moeilijk overschat kan worden. Inderdaad werd dit unieke volumineuze naslagwerk de belangrijkste kennisbron van de klassieke oudheid voor de lezende tijdgenoten van Erasmus.

Nu is de heruitgave van de Adagia in negen delen, waaraan sinds 1972 gewerkt is, voltooid met de uitgave van de Collectanea, die in 1500 het beginpunt vormden. Dit biedt een mooie aanleiding om het werk nader onder de loep te nemen. In de Adagia presenteert Erasmus steeds eerst een zegswijze, bijvoorbeeld ‘Zelfs de herfst van schoonheid is mooi’, en dan zijn commentaar - in het Latijn natuurlijk, toen de lingua franca van de Europese intelligentsia. Meestal begint Erasmus met een uiteenzetting waarin hij zijn Griekse en Latijnse bronnen citeert of samenvat, of hij vertelt een anekdote, al dan niet gevolgd door zijn visie op politieke, economische, culturele of godsdienstige aangelegenheden.

Sommige van zijn inzichten hebben weinig van hun geldigheid verloren. Ik denk bijvoorbeeld aan Erasmus' krachtige veroordeling van de manier waarop heersers zich in een oorlog storten zonder de gevolgen te overzien. ‘Dulce bellum inexpertis’ - ‘Oorlog is zoet voor hen die hem nooit ervaren hebben’ - zeiden de ouden, en zij waren natuurlijk niet zomaar tot die conclusie gekomen.

De Adagia laten ons meeproeven van Erasmus' enorme belezenheid. De klassieke schrijvers weefden talloze spreekwoorden door hun werk en Erasmus verlustigt zich aan al die kleine parels. Hij waarschuwt zijn lezers dat zegswijzen geen ‘gewoon voedsel’ zijn, maar ‘tongstrelende delicatessen’. Overigens is hij zich ervan bewust dat hij zich schaart in een lange rij voorgangers die spreekwoorden verzamelden, zoals Aristoteles, ‘een zo groot filosoof dat hij alleen al staat voor tal van anderen’.

Het eclatante succes van de Adagia is deels te danken aan de ideale timing, maar het geheim van dit succesverhaal schuilt toch vooral in de originele aanpak. Erasmus weet het in zijn tijd vrij brede publiek van mediocriter literati te bereiken dankzij pakkende oude spreekwoorden, smakelijke verhalen van Plinius, onderhoudende fabels van Aesopos en leuke weetjes over de geschiedenis en het dagelijks leven uit de oudheid. Zo brengt hij de klassieken tot leven voor zijn kennishongerige tijdgenoten van de Europese renaissance.

Erasmus zag spreekwoorden als een goede manier om elegant Latijn te leren schrijven. In de Adagia brengt hij in praktijk wat hij later opnieuw bepleit in zijn pedagogische werk over jongensonderwijs De pueris instituendis: je moet jongens tot lezen verleiden met letters

[p. 58]

die van koek gemaakt zijn of uit ivoor gesneden. Kennis van spreekwoorden dient volgens Erasmus uiteindelijk verschillende doelen: deze oude zegswijzen bevorderen inzicht in de filosofie; ze versterken aangevoerde argumenten; ze verfraaien het spreken en schrijven, en ze verduidelijken de bedoelingen van de beste auteurs.

Het eerste spreekwoord dat Erasmus op schrift stelde vinden we in een brief van hem als zeventienjarige, dus omstreeks 1483. Hij heeft het van Ovidius: ‘De tijd vliegt voorbij op gevleugelde voeten.’ Dit spreekwoord is terug te vinden in zijn Collectanea, de begin-collectie uit 1500 met meer dan achthonderd zegwijzen. Hij moet dus in de tussenliggende jaren met verzamelen bezig zijn geweest. Spreekwoorden verzamel je, zo weet ik uit eigen ervaring, tussen andere bedrijven door, net als postzegels. In brieven uit 1499 en begin 1500 verwijst Erasmus voor het eerst naar zijn project in wording. Na het eerste boekje dat enorm populair bleek en vele malen herdrukt werd (27 keer tijdens zijn leven), verschenen steeds nieuwe versies met meer spreekwoorden en uitgebreidere commentaren.

Uiteindelijk dijde deze uit de hand gelopen hobby uit tot een levenswerk dat hem nooit meer heeft losgelaten. In 1524 schreef Erasmus in een van zijn brieven: ‘Een jaar geleden verschenen op veel plaatsen de Adagia in een uitgebreide herziene druk. En een nieuwe editie is klaar. Ik beloof dat ik hiermee doorga zolang ik leef.’ En zo is het gegaan.

Erasmus vatte het kleinste literaire genre van de mensheid ruim op: alle mogelijke zegswijzen en uitdrukkingen reisden mee onder zijn ruime adagia-paraplu. Wat een spreekwoord nu precies is, valt inderdaad niet zo gemakkelijk te zeggen. Er bestaat geen allesomvattende definitie van, maar spreekwoorden worden onmiddellijk als zodanig herkend. Het zijn meestal korte, kernachtige zegswijzen die in vindingrijke vorm een geloof of aanvaarde wijsheid behelzen.

Oorspronkelijke gezegden bevatten vaak een waarschuwing of kritiek en soms een dosis humor. Spreekwoorden sluiten een discussie af, lossen een misverstand op, verhullen onwetendheid en dienen geregeld ook om een positief tintje te geven aan twijfelachtige aangelegenheden. In het algemeen vertolken spreekwoorden een dominante visie. Als een spreekwoord een bepaalde waarheid presenteert, worden daarmee vaak ook in verhulde vorm belangen gepropageerd.

De meeste culturen knuffelen hun eigen spreekwoorden als kostbare kroonjuwelen, en de wijsheid ervan wordt doorgaans als letters van zoete koek geslikt. Het spreekwoord is niet voor niets wijd en zijd geïdealiseerd als ‘de scherpzinnigheid van één en de wijsheid van allen’, zoals de 19de-eeuwse Britse Liberale politicus Lord John Russell het uitdrukte.

Ook geleerden hebben zich meestal laten inpakken door spreekwoorden, in plaats van de boodschap te analyseren. De Duitse spreekwoordenlexicograaf Karl Wander, noemt spreekwoorden ‘de aderen die het bloed van de taal naar alle delen van het lichaam transporteren’. Spreekwoorden zijn als munten die van hand tot hand en zo eigendom van ‘het volk’ zijn geworden. En in het voorwoord bij zijn Afrikaanse verzameling van 1000 Gikuyugezegden uit 1960 noemt de Keniaan G. Barra spreekwoorden ‘de ware wijsheid die door God geschreven wordt in de harten van de mensen en een kostbare erfenis is die niet verloren mag gaan in de huidige tijden van verandering.’

In zijn Dragon's Almanac: Chinese, Japanese and Other Far Eastern Proverbs uit 1983 neemt de Engelse schrijver, journalist en spreekwoordenverzamelaar Justin Winde enigszins afstand van zulke stelligheid, wanneer hij opmerkt dat ‘in het Verre Oosten spreekwoorden net zo gangbaar zijn als eetstokjes’. Daardoor is het daar ‘moeilijk om voor jezelf te denken tegen al het rituele gekletter van de wijsheid van de voorouders in’.

De onvoorwaardelijke legitimiteit van spreekwoorden wordt in de wetenschap echter zelden openlijk in twijfel getrokken. Barra's landgenoot Masinjila Masheti is een uitzondering op de regel. In de inleiding bij het boek Contesting Social Death: Essays on Gender and Culture (1979), snijdt hij de vraag aan waarom vrouwen in deze ‘ware wijsheid’ van spreek-

[p. 59]

rudo hartman (1945) - Medewerker Hollands Maandblad sinds 1967 (uit: hm 642, 2001)

woorden voortdurend naar de privésfeer worden verbannen. Ik had Erasmus graag met deze jonge Keniase onderzoeker in contact gebracht. Die plaatst immers terecht vraagtekens bij de neiging van mensen - geleerd of niet - om vertederd en kritiekloos te praten over de spreekwoordtradities, net als Erasmus in zijn tijd deed.

Misschien lijkt het alsof oude heilige boeken, prestigieuze geschriften, of, in het geval van Erasmus, teksten uit de klassieke oudheid de oorspronkelijke bronnen van spreekwoorden zijn. Maar in de praktijk gaat het omgekeerd: het zijn de schrijvers die de mondelinge overlevering plunderen. Het is daardoor vrijwel onmogelijk om spreekwoorden historisch te ordenen. Sommige moeten heel oud zijn en worden nog altijd geciteerd, andere worden niet meer geciteerd in hun taal van herkomst, omdat die taal uitgestorven is, maar ze blijven opgewekt voortleven in andere talen. Zo zijn dankzij Erasmus heel wat Griekse en Latijnse spreekwoorden, eeuwen later terug te vinden in Europese talen, en met de Europese expansie zijn ze ook uitgezwermd naar andere delen van de wereld.

[p. 60]

‘Spreekwoorden zijn als vlinders: sommige worden gevangen, andere vliegen weg’, luidt een Duits gezegde. Mondelinge spreekwoorden vliegen zeker gemakkelijk weg, maar er zijn er ook veel gevangen, in spreekwoordenboeken zoals Erasmus' Adagia maar ook in verhalen en romans. Chinua Achebe's vroege romans zijn bekende Afrikaanse voorbeelden, terwijl de beroemde 16de-eeuwse Chinese romanschrijver Luo Guanzhong dankbaar gebruik maakte van het ook in zijn tijd populaire genre van spreekwoordencollecties. Cervantes is een Europees voorbeeld: Don Quichot noemt spreekwoorden zelfs ‘de moeder van alle wetenschap’.

In elk geval beveelt het spreekwoord zichzelf graag beleefd aan als een serieus genre. Er zijn, niet alleen in Europa maar ook in andere delen van de wereld, lovende spreekwoorden over spreekwoorden. Bijvoorbeeld: ‘Een oud spreekwoord breekt nooit’ (Russisch); ‘Spreekwoorden zijn dochters van dagelijkse ervaring’ (Nederlands en Krio, Sierra Leone); ‘Spreekwoorden zijn de room van de taal’ (Afar); ‘Alle spreekwoorden lopen op stelten’ (Zweeds); ‘Het spreekwoord is het sieraad van de taal’ (Perzisch); ‘Spreekwoorden zijn de tranen van de taal en de wijsheid van alle tijden’ (Chinees); ‘Honderd spreekwoorden, honderd waarheden’ (Spaans).

Zulke spreekwoorden over spreekwoorden weerspiegelen het prestige van het genre. In de praktijk blijken hun boodschappen wereldwijd buitengewoon gezaghebbend geweest te zijn en vaak zijn ze dat nu nog zonder dat mensen zich daarvan bewust zijn. In veel culturen verwijzen politieke en religieuze leiders dan ook dikwijls naar de spreekwoordtraditie. Zij werpen zich op als de officiële vertegenwoordigers van die traditie en als de schriftgeleerden van voorouderlijke wijsheid. De Shona in Zimbabwe zeggen niet voor niets: ‘Wie spreekwoorden citeert, krijgt wat hij wil.’ De autoriteit van het genre bemoeilijkt het aanvechten van de inhoud.

De daadwerkelijke invloed van spreekwoorden wordt nog versterkt door ze in te bedden in formules zoals ‘de traditie heeft ons geleerd...’ of ‘zoals onze voorouders zeiden...’ Als het gezag, de voorouders, de geleerden, de raad van oudsten, het zo gezegd hebben en doorgegeven, wie zou daar dan tegenin durven gaan? Door te verwijzen naar het prestige en de onbetwistbare geldigheid van de oude wijsheid dwingt de spreekwoordenspreker ook voor zichzelf status en autoriteit af. Het werkt, daar weten ook academici die graag geleerde voorgangers citeren alles van.

Anderzijds kunnen spreekwoorden ook gezag en status ondermijnen. Het spreekwoord schept immers een vorm van afstand en generalisatie, en met een spreekwoord kan men gevoelige zaken indirect aan de orde stellen. Als je citeert, ben je niet persoonlijk verantwoordelijk, want iemand anders heeft het bedacht en gezegd. Het citaat verschaft iemand een veilige manier om kritiek te leveren, te spotten of zelfs te beledigen. Van al die mogelijkheden maakt Erasmus gebruik in zijn Adagia.

Maar veel spreekwoorden houden mensen regels voor, die aanbevelenswaardig gedrag propageren. Wie instemmend spreekwoorden citeert, aanvaardt die regels. Ook Erasmus stemde er, argeloos of bewust, mee in. Dat de heersende waarden doorgaans de waarden van de heersenden zijn, is meestal geen punt van discussie, noch in de gemeenschap die de spreekwoorden citeert, noch onder onderzoekers van het genre. Maar het blijft een relevant punt, want zulke gezagsgetrouwe visies en regels hebben de identiteit van mensen generatie na generatie gevormd en ze blijven zelfs voortbestaan, ook als niemand ze meer kent als spreekwoord. Misschien is de traditie pas echt spreekwoordelijk geworden als ze overgaat in de macht van die vanzelfsprekendheid. De Penguin Dictionary of Proverbs beklemtoont dit aspect: ‘Al wordt het spreekwoord niet meer geciteerd, het wordt nooit ontkracht.’

Wie kan er vandaag nog uit de losse pols spreekwoorden citeren? Erasmus is daar ongetwijfeld erg goed in geweest. Ze waren voor hem een onmisbaar onderdeel van zijn humanismeproject, een project dat misschien wel ten onder gegaan is aan zijn eigen succes. Humanisme lijkt intussen zo vanzelfsprekend dat we de waarde ervan nauwelijks meer beseffen. Overigens weten we niets over de manier waarop Erasmus zijn spreuken selecteerde. Heeft hij alle gezegden die hij kende opgenomen of

[p. 61]

zijn er misschien ook spreekwoorden weggelaten omdat hij het er niet mee eens was? En de klassieke auteurs die zijn bronnen waren, hoe kwamen zij aan hun spreekwoorden en wat waren hun selectiecriteria? We zullen het nooit weten.

Alle bewondering voor Erasmus ten spijt, vraag je je bij de Adagia soms af om wat voor humanisme het bij deze humanist ging. Zo schrok Paul Schnabel ronduit toen hij in NRC Handelsblad het proefschrift van Arend van Woerden Vrouwelijk en mannelijk bij Erasmus besprak. Schnabel vond het moeilijk Erasmus als humanist nog serieus te nemen, toen hij las wat de grote geleerde over mannen en vrouwen schreef: ‘Je begrijpt zelfs niet meer wat er nu eigenlijk zo groot aan hem is. Veel van zijn teksten zouden op de volledige instemming van de imams van Rotterdam kunnen rekenen.’

Hoe Erasmus denkt over vrouwen die het woord voeren, weten we maar al te goed. Hij stemt van harte in met wat de oude Grieken en Romeinen daarover dachten. In zijn Adagia citeert hij niet alleen het gezegde mulierem ornat silentium (‘Stilte siert de vrouw’) dat bij Aeneas voorkomt, maar hij verwijst ook blijkbaar met graagte naar Homerus (‘Spreken is aan mannen voorbehouden’) en Sophocles (‘Zwijgen is een passend sieraad voor de vrouw’). En natuurlijk wordt ook de apostel Paulus in stelling gebracht die het daar niet minder roerend mee eens is, al voegt de apostel in 1 Corinthiërs 14 vers 34 en 35 goeiig toe, dat vrouwen wel hun mannen thuis kunnen bevragen.

Ik ben dan ook bang dat Erasmus zich enigszins ongemakkelijk gevoeld zou hebben in de moderne tijd. Maar wellicht zou hij, als hij nu geleefd had, vanuit een ongetwijfeld mondiaal geworden nieuwsgierigheid, ook over de heg van Europa heen gekeken hebben en zou hij zijn gelijk toch nog bevestigd hebben gezien in veel spreekwoorden van elders. Want wereldwijd wordt nog steeds gedroomd van onderdanige vrouwen die in stilte hun taken in het huis volbrengen.

Niet voor niets worden vrouwelijke tongen in alle uithoeken van de aardbol in spreekwoorden voorgesteld als moordwerktuigen. Ze worden geassocieerd met zwaarden, sabels, messen en andere snijdende voorwerpen - en aldus worden mannen gewaarschuwd tegen deze verbale dreiging: ‘Drie duim vrouwentong kan een man van zes voet afmaken’ (Japans); ‘De lange tong van een echtgenote is de trap waarlangs het ongeluk [het huis] binnenkomt’ (Chinees); ‘Zelfs een man met vijftig tongen, kan een vrouw met één tong niet evenaren in gescheld’ (Singalees, Sri Lanka); ‘De tong van een vrouw is scherper dan een Turkse sabel’ (Servisch, Kroatisch).

Meer dan 4000 jaar geleden waarschuwden de Sumeriërs al tegen de vrouwentong door middel van de metafoor van het zwaard, en dat beeld komt overal terug: ‘Een vrouwenzwaard roest nooit’ (Sumerisch); ‘Een vrouwenzwaard is haar tong en ze laat het niet roesten’ (Chinees; Hebreeuws); ‘Een vrouwentong is een zwaard’ (Portugees); ‘Een vrouwentong is een tweesnijdend zwaard’ (Roemeens); ‘Een vrouwentong is scherper dan een tweesnijdend zwaard’ (Engels, VS).

Ook Erasmus waarschuwt voor dat gevaarlijke vrouwenwapen: vrouwen voeren volgens hem beter oorlog met hun tong dan mannen. Maar niet alleen in de ogen van Erasmus is de vrouwentong een problematisch lichaamsdeel: ‘De intelligentie van een vrouw zit in haar tong’ (Arabisch); ‘Het verstand van een vrouw zit in haar tong’ (Portugees, Braziliaans); ‘De tong babbelt maar het hoofd weet niet waar het over gaat’ (Russisch).

In Europese spreekwoorden nemen vrouwentongen gigantische afmetingen aan: ‘Vrouwentongen zijn langer dan hun rokken’ (Nederlands); ‘Vrouwentongen zijn langer dan hun armen’ (Engels, GB); ‘Vrouwenhaar is lang, maar haar tong is nog langer’ (Russisch; Engels, VS).

De vrouwentong wordt verder nog in spreekwoorden vergeleken met de bezem van de duivel, met venijnige insecten, met schorpioenen en met slangen. Ook in de Adagia komen we die metafoor van het stekende insect tegen, met verwijzing naar Plautus die horzels gebruikt als metafoor om de mentaliteit van vrouwen in een kwaad daglicht te stellen.

Erasmus gebruikte de woorden ‘vrouw’ en ‘vrouwelijk’ opvallend vaak in denigrerende

[p. 62]

zin, en hij beschuldigde zijn mannelijke tegenstanders geregeld minachtend van vrouwentrekken. Maar eerlijk is eerlijk: soms zwakt hij zijn stelligheid over de vrouwelijke minderwaardigheid ook een beetje af. Zeker is dat in de ogen van Erasmus de vrouw lager stond dan de man; ze had zijn leiding, bescherming en onderwijzing nodig. Hij ontzegde haar de toegang tot de publieke sfeer en de politiek, maar toch: in één opzicht was Erasmus zijn tijd spectaculair ver vooruit. Hij vond dat vrouwen niet dom gehouden moesten worden, dat ze onderwijs moesten krijgen en dat ze goede boeken moesten lezen.

Erasmus wilde vrouwen laten lezen, in het Latijn of in de volkstaal, in plaats van alleen maar te laten luisteren. Dat was heel revolutionair en het heeft gevolgen gehad die veel verder strekten dan hij zelf kon vermoeden. Hij vond het echt een goed idee dat vrouwen een klassieke vorming kregen. In een brief van 1524 sprak hij zelfs van een ‘gelukkiger eeuw waarin vrouwen Latijn kennen’.

Erasmus heeft, zonder de gevolgen daarvan te overzien, een moderne ontwikkeling op gang gebracht die tot in de twintigste eeuw vrij algemeen en in sommige culturen of milieus ook vandaag nog als een nachtmerriescenario wordt gezien. De spreekwoorden spreken opnieuw boekdelen. Enerzijds verheerlijken ze het grote belang van kennis en geleerdheid. Kennis is macht en kennis is rijkdom. Met kennis ben je nooit verloren. Kennis levert gezag en privileges op: ‘De weg naar wijsheid begint bij geletterdheid’ (Japans); ‘Geleerdheid is een schat die haar eigenaar overal volgt’ (Chinees); ‘Geleerdheid heeft geen andere vijand dan onwetendheid’ (Engels, VS); ‘Geleerdheid is beter dan goederen’ (Arabisch, Marokko); ‘Geleerdheid is rijkdom die niet gestolen kan worden’ (Filippijns); ‘Leer eerst, vorm dan je meningen’ (Hebreeuws); ‘Niet weten is erg, niet willen weten is erger’ (Wolof).

Anderzijds doen spreekwoorden om het hardst hun best vrouwen kennis te ontzeggen en te voorkomen dat vrouwen er toegang toe krijgen. Er wordt gebruik gemaakt van twee simpele strategieën. De eerste strategie is vrouwelijke intellectuele vermogens zo veel mogelijk te kleineren. Zo verklaart een overvloed aan spreekwoorden dat vrouwen gewoonweg geen briljante geest kunnen hebben. Of in gezegden nu verwezen wordt naar vrouwelijke hersens, verstand, wijsheid, intelligentie of kennis, het zijn allemaal kwaliteiten die in brede kring worden ontkend of weggehoond: ‘Vrouwenverstand is verkeerd verstand’ (Telegu, India); ‘Het hele verstand van een vrouw is haar huis; als ze dat verlaat, wordt ze waardeloos’ (Koerdisch); ‘Vrouwen stellen de vragen, mannen geven de antwoorden’ (Arabisch); ‘De meest wijze der vrouwen is nog de grootste der dwazen’ (Nederlands; Jiddisch); ‘Een wijze vrouw is twee keer een dwaas’ (Engels, VS)

De tweede strategie is om intelligente en verstandige vrouwen voor te stellen als een destructieve kracht met rampzalige gevolgen. Vanaf de oudst bekende bronnen, wordt mannen aangeraden daarvoor op hun hoede te zijn: ‘De intelligentie van een vrouw kan een ramp veroorzaken’ (Sanskrit). Mannen wordt dan ook geadviseerd om middelmatige vrouwen te verkiezen boven slimme: ‘Een vrouw met opleiding en te zoute soep zijn beide onsmakelijk’ (Duits). Een ander cruciaal voordeel is volgens spreekwoorden dat een huishoudelijke vrouw per definitie kuiser is dan een geleerde vrouw: ‘Deugdzaam is de vrouw zonder kennis’ (Chinees), want, aldus een Franse waarschuwing: ‘Een vrouw zonder schort is een vrouw voor iedereen.’ Het streven naar succes in de publieke arena wordt dan ook vooral gezien al een negatieve vrouwelijke eigenschap, ook bij Erasmus.

Scholing en kennis hebben volgens spreekwoorden de alom gevreesde grote vrouwenvoeten tot gevolg. De metafoor van de grote voeten staat voor vrouwelijk talent en dit beeld is afkomstig van een Sena spreekwoord uit Malawi en Mozambique: ‘Trouw nooit een vrouw met grotere voeten dan je zelf hebt.’ Toen ik dat spreekwoord enige tijd geleden in Peking op bezoek bij de Chinese Academie van Sociale Wetenschappen citeerde tegenover twee spreekwoordspecialisten, bleek dat in het Chinees dezelfde boodschap bestaat: ‘Een vrouw met grote voeten eindigt alleen in een kamer.’ Het betekent dat ze nooit een man zal vinden. Grote voeten staan voor vrouwelijk talent dat

[p. 63]

zich manifesteert in het openbare leven, en zulke voeten schrikken potentiële echtgenoten af, aldus de waarschuwing. Ook in Europese spreekwoorden is dit een hardnekkig punt van aandacht.

Vrouwen die zo slim en kundig zijn en zo vol zelfvertrouwen dat ze mannen kritisch van repliek dienen, worden scherp veroordeeld, vooral in spreekwoorden afkomstig uit het Europa van Erasmus. Zoals in een gezegde dat in diverse varianten bekend is: ‘Een kip die kraait en een vrouw die Latijn kent, komen nooit goed terecht’; ‘Een meisje dat tegenspreekt en een vrouw die Latijn kent komen slecht terecht’; ‘Een vrouw die Latijn kent vindt nooit een man en komt slecht terecht.’

In Europa werd naar kennis en scholing verwezen als ‘Latijn’, van oudsher de taal van geleerdheid. Een geleerde vrouw en een kraaiende kip verloochenen hun voorgeschreven rol. Zulke spreekwoorden hielpen vrouwen buiten het academische bolwerk te houden. De Europese boodschap, dat een vrouw die Latijn kent slecht terechtkomt, is ook de Atlantische oceaan overgestoken, niet alleen naar de Verenigde Staten, maar ook naar Midden- en Zuid-Amerika: ‘Een geleerde vrouw is een verloren vrouw’; ‘De glorie van een man is kennis; de glorie van een vrouw is af te zien van kennis.’

In het licht van deze traditie heeft Erasmus' werk een ongehoorde plons in de vijver van Europa veroorzaakt, al bleef hij ook een kind van zijn tijd. Hij vond dat als vrouwen leerden, ze het beste van hun eigen man konden leren, want de hiërarchie sprak voor hem vanzelf. Dat hiërarchische denken vinden we niet minder bij de klassieken of in de religieuze geschriften van de kerkvaders dan in de spreekwoorden waar Erasmus zo verzot op was. Dat hiërarchische denken was uiteraard niet zonder eigenbelang, want wie privileges heeft, wil die graag behouden. Of, in de woorden van de 17de-eeuwse Franse schrijfster Mme de Sévigné: ‘Het vernederen van ondergeschikten is noodzakelijk voor de handhaving van de maatschappelijke orde.’

De vraag die regelmatig in de menswetenschappen klinkt of je iemand in de context van zijn tijd moet zien of ook mag toetsen aan het oordeel van nu, is in het geval van Erasmus een schijndilemma, want in beide gevallen blijft hij recht overeind. Zijn werk is een blijvende bijdrage aan de cultuurgeschiedenis van de mensheid. De steen van Erasmus brengt nog steeds forse rimpels teweeg in de vijver van Europa en zijn ideeën echoën na in ons hedendaagse denken. Hij is een Nederlander om trots op te zijn en de negen kloeke delen van de Adagia vormen een apart indrukwekkend cultuurmonument in het geheel van zijn oeuvre. Ten slotte is hier nog een van Erasmus' favoriete spreekwoorden:

‘Wy zien eens anders minste vleck,
En niet ons eyghen groot ghebreck.’

* Bewerkte redevoering die werd gehouden in de Koninklijke Bibliotheek op uitnodiging van het Constantijn Huygens Instituut van de knaw ter gelegenheid van de presentatie van het laatste deel van de nieuwe editie van de ‘Adagia’ van Erasmus.