Hollands Maandblad. Jaargang 2006 (698-709)

[p. 47]

De leesclub
door Margriet de Koning Gans

Er staat een sketch van Wim de Bie in mijn geheugen gegrift, waar ik met licht afgrijzen aan terugdenk. Het was niet lang nadat Kees van Kooten in 1998 met ‘Koot & Bie’ was gestopt, dus het zal in het programma ‘Spreker: Wim de Bie’ zijn geweest. De Bie persifleerde een leesclubje. Geschaard om een salontafeltje zaten een paar meer dan middelbare dames zich vol te proppen met moorkoppen en vielen elkaar voortdurend in de rede om met volle mond de allerdomste dingen te zeggen. Naar het gezamenlijk gelezen boek werd niet gekeken. Het was een humoristische plaagstoot naar een maatschappelijk verschijnsel dat al jarenlang bloeit in Nederland, maar even zovele jaren genegeerd en soms zelfs weggehoond is door de spraakmakende literaire gemeenschap.

Ik ben zo'n dame in een leesclub, en begrijp wel wat De Bie bedoelde. En ik begin ook te begrijpen waarom literaire recensenten - die zichzelf graag omschrijven als ‘professionele lezers’ - mensen die in eigen kring een roman op een serieuze manier proberen te doorgronden veel minder interessant vinden dan snelle stukkies over trendgevoelige boeken door mooie meiden zoals Heleen van Rooyen en Saskia Noort. Dit bleek weer toen half februari alle kwaliteitskranten over elkaar heen buitelden met recensies over Van Rooyens nieuwste bijdrage aan de vaderlandse letterkunde terwijl de presentatie ervan met Linda de Mol nog in hun oren nasuisde. Zelfs NRC Handelsblad besprak Van Rooyen breeduit, samen met het debuut van Naema Tahir. Ondanks de serieuze toonzetting van Elsbeth Etty kon het weinig lezers ontgaan dat dit niet was omdat het waardevolle boeken zijn, verre van dat, maar omdat Naema op de tv met Jeroen Pauw had geflirt en zij dus nog wat kon leren van de seksueel veel geëmancipeerder Heleen.

Maar dit is maar een van de vele voorbeelden van hoe al die nerveuze literaire recensenten zich in bochten wringen om maar niets van de eigentijdse boot te missen. Zo krioelde menigeen ook over de hippe aanstormende talentjes die zich afgelopen jaar presenteerden als ‘Women On Heels’ (chick-lit op hoge hakken). Zij hadden over publiciteit voor hun letterkundige niemendalletjes dan ook niet te klagen. Voor de literaire journalistiek moet alles niet alleen ‘jong & cool’ zijn, maar ook ‘echt waar gebeurd’ en ‘zó herkenbaar!’. En dat laatste is de moderne Nederlandse literatuur dan ook meestal.

Ik wil maar zeggen: ook de literaire kritiek gaat steeds verder mee in de nieuwe werkelijkheid van hypes, glamour, eendimensionaliteit en onmiddellijke begrijpelijkheid. Wie nog rustig naar literaire aspecten van nieuw verschenen boeken kijkt, en dus menige hippe bestseller terzijde schuift, is hopeloos ouderwets. Dergelijke mensen begrijpen niets van de dynamische wereld waarin de literaire yuppen van vandaag leven. Zij worden in NRC Handelsblad bij monde van redacteur Arjen Fortuin benoemd als ‘plezierlezers’, en tussen hen en de ‘professionele lezers’ gaapt ‘een kloof’.

Ik ben zo'n ‘plezierlezer’. En als ‘plezierlezer’ moet ik beamen dat die kloof met ‘professionele lezers’ inderdaad bestaat. Ik verbaas mij tenminste geregeld over de kloof tussen het lage niveau van veel literaire recensies en het soms verrassend hoge niveau waarmee in serieuze leesclubs serieuze boeken worden behandeld. Men leest bijvoorbeeld een jaar lang de gehele A la recherche du temps perdu, gevolgd door een half jaar De toverberg. Het jaar erop alles van Kafka. Of in een reeks van jaren de geschiedenis van de Amerikaanse literatuur. Liefst begeleid door een vakdocent.

Bij NRC Handelsblad hebben ze het verschijnsel van de leesclubs trouwens onlangs ontdekt. Blijkbaar realiseerde men zich dat het een lezersbinder kon zijn. Vorig jaar is de boe-

[p. 48]

kenbijlage begonnen met een leesclub die deels in de krant, deels on-line klassieke boeken zou behandelen. De redacteuren schreven een paar weken over een roman, de lezers mochten op de website daarop reageren en de opmerkingen die de redacteuren het aardigst vonden, kwamen als beloning in de krant.

De leesclub begon met Het stenen bruidsbed, en de redacteuren maakten het zich daarmee gemakkelijk. Het is een boek waar veel over is geschreven. Iedere redacteur kon wel een aspect van deze roman voor zijn rekening nemen. De lezers die reageerden - zo'n twee dozijn - waren vol lof. Zo interessant! Zo geweldig! Men voelde zich gesticht. Er kwam geen discussie; niemand reageerde op elkaar. Geen wonder dat de leesclub na een paar boeken alle fut verloor en uitsudderde. Er kwam een koerswijziging: voortaan zouden nieuwe boeken worden gekozen, ook buitenlandse.

De chef boeken van NRC Handelsblad Pieter Steinz gaf de aftrap met een stuk over de Nederlandse vertaling van Jonathan Safran Foers Extremely loud & incredibly close, het verhaal van een jongetje dat vlak na de aanslagen van 9 september 2001 in New York op zoek gaat naar zijn vader Hij begon met het af te kraken, maar al lezende bleek hij toch in de ban van het boek te zijn gekomen. Hij vond alleen al die foto's en krabbels door de tekst heen afbreuk doen aan de roman. Hij meende ook dat er te veel werd ingespeeld op de sentimenten van de lezer.

De lezers van de digitale leesclub vonden het echter unaniem een geweldig boek. De visuele aspecten die Steinz naar de schroothoop verwees, werden juist aangemerkt als erg effectief. En velen waren enthousiast over de vele literaire referenties (zoals naar Slaughterhouse Five, or The children's crusade van Kurt Vonnegut), en over een mysterieus bijna onontcijferbaar sms'je dat in het boek wordt gestuurd.

Toen was Dirk van Weelden als ‘professioneel lezer’ aan de beurt. Die vond het ook een kinderachtig boek en hij achtte het een omissie dat Foer niets over de politieke toestand in de wereld ter discussie had gesteld. Hij vond als je 9/11 in je boek gebruikte, dat je het dan ook over Al Qaeda en de islam moest hebben. De roman had in zijn ogen helemaal niets met 9/11 te maken. Dat de leden van de leesclub juist hadden gemeld 9/11 op elke bladzij te voelen, had hij wellicht niet gelezen.

Het gemor op de site van de leesclub zwol aan. Waren dit nu professionele opinies van ‘professionele lezers’? Steinz kwam op bezoek om zich te verdedigen. Hij had wel degelijk ‘genoten’ van het boek, maar zijn negatieve opmerkingen waren bedoeld geweest om ‘een discussie over een literair werk op gang te brengen’. Maar hij moest toegeven dat de discussie van de leesclub hem aan het denken had gezet over zijn ‘mogelijk té argeloze manier van lezen’.

Hierna was nrc-redacteur Arjen Fortuin aan de beurt. Na zijn diagnose van de kloof tussen beroepslezers en plezierlezers gaf hij toe dat hij al lezend van mening was veranderd over het boek en sloot af met een zinnig eindoordeel. Alleen eindigde hij met een vraag ‘vanuit professioneel-wijsneuzerig perspectief’ (hij was op zijn hoede, maar wilde toch ook de kloof nog even inwrijven) waarin hij Extreem luid en Slaughterhouse Five met elkaar vergeleek. Foer laat volgens hem het beroemde beeld uit Vonneguts roman van de ‘omgekeerde film’ met de bommen die terugkomen in het vliegtuig in de laatste vijftig pagina's van zijn roman steeds weer in variaties terugkeren. Valt dat nog, sneert Fortuin, onder literaire verwijzingen of is dit het uitmelken van andermans idee?

Deze vraag slaat helaas nergens op. De passage in Vonneguts boek uit 1969 beschrijft een oorlogsfilm die wordt teruggedraaid omdat de hoofdpersoon hem nog eens wil bekijken. De lezer krijgt de film dus achterstevoren te ‘zien’. In Extremely loud schrijft de oma van Oskar hem een lange brief. Ze vertelt dat ze achterstevoren gedroomd heeft. Ze ging terug door de jaren, door de bombardementen op Dresden heen, naar de avond ervoor. De laatste avond dat ze veilig met haar zusje in bed lag. Bij het passeren van de bombardementen schrijft ze twee zinnen die naar de beroemde scène in de Children's crusade verwijzen. Dit gebeurt twintig bladzijden voor het einde. Op de laatste bladzij van het boek besluit Oskar de foto's die hij gedownload heeft van een man die uit een van de torens springt, achterstevo-

[p. 49]

iris le rütte (1960) - Medewerker Hollands Maandblad sinds 1996 (uit: hm 681-82, 2004)

ren in zijn dagboek te plakken. Als hij nog meer foto's had, zou hij zorgen dat zijn vader weer veilig bij hem op bed lag, de avond voor het gebeurde. Eén bladzij. Een literaire verwijzing binnen het boek, naar de droom van zijn oma. Er is geen sprake van dat in de laatste vijftig bladzijden het beeld van Vonnegut ‘steeds weer’ terugkeert, laat staan wordt ‘uitgemolken’. De gedachte dringt zich op dat de ‘professionele lezer’ Fortuin die pagina's nooit heeft gelezen en alleen op basis van de inzendingen op de Leesclub-site met zijn ‘professioneel-wijsneuzerige’ intuïtie een uitsmijter voor zijn stukje bedacht.

Het omkeren van de tijd is ook helemaal geen vondst van Vonnegut. Het is een stijlfiguur die - vooral onder invloed van de cinematografie - een nieuwe verhaalvorm is geworden met nieuwe narratieve mogelijkheden, met als meest bekende uiting de flash back. Veel sciencefictionverhalen maken er gebruik van, en wellicht deels door Slaughterhouse Five is de vorm ook vrij gewoon geworden in de literatuur. Onder andere het ongedaan maken van gebeurtenissen werd nu mogelijk. Zo'n omkering wordt bijvoorbeeld ver doorgevoerd in Het rookoffer van Tessa de Loo, François Ozons film 5×2, Ramón Sampedro's roman

[p. 50]

Mar Adentro en de daarop gebaseerde film van Alejandro Amenábar.

Dat ‘professionele lezers’ de plank geducht misslaan, ziet men steeds vaker. Week in week uit moet er weer tegen deadlines op worden gelezen en geoordeeld en geschreven. ‘Ze Google- en hun recensies bij elkaar,’ was het verwijt van een van de ‘plezierlezers’ van nrc's leesclub. Was het maar waar. Vaak doen ze zelfs die moeite niet eens. Dat bleek wel toen Elsbeth Etty in november in dezelfde NRC Handelsblad de roman Ultramarijn van de betreurde Henk van Woerden besprak. Zij noteerde dat Van Woerden bij de presentatie van het werk weliswaar zei dat hij de plaats van handeling abstract had willen houden, maar toegaf dat de stad die hij beschrijft ‘aan de Bosporus’ ligt. En zij concludeerde dat de roman zich afspeelt in ‘een stad die sterk aan Istanbul doet denken’.

Ik denk dat er weinig ‘plezierlezers’ denken dat Van Woerden dat echt heeft gezegd, want dan zou de lezer ook moeten geloven dat de hoofdpersoon als hij ‘vanuit de hoofdstad’ naar het zuiden reist, naar de stad van zijn jeugd aan de Bosporus, vanuit Istanbul naar de overkant van het water het vliegtuig neemt. Etty is blijkbaar even kwijt dat de hoofdstad van Turkije Ankara is en dat Iskanderiye waar alles zich afspeelt, nóg zuidelijker ligt. Jammer dat ze niet op Google heeft gezocht, want op de kaart is deze plaatsnaam niet te vinden. Dat komt doordat Iskanderiye sinds Atatürk Iskenderun heet. Dat staat wel op de kaart, helemaal in het zuidoostelijke hoekje van Turkijes Middellandse-Zeekust. Hier ligt een Amerikaanse basis, vanwaar onze Atlantische bondgenoten hun oorlogstuig naar Irak vervoeren. Een betekenislaagje dat Van Woerden op abstracte wijze in het verhaal brengt.

Nog een abstractie ligt in het feit dat hij de plaats bij de oude naam blijft noemen. Iskander is de Turkse naam voor Alexander de Grote (toen Grieken er nog de baas waren, heette de stad Alexandretta, en de regio bleef zo heten). Door de Ottomaanse naam Iskanderiye verbindt Van Woerden de stad met Alexandrië, dat er tegenover ligt. En zo komen we bij het motto van de roman, vier dichtregels van de Griek Kaváfis, die in Alexandrië leefde. Ze zijn uit het gedicht Orofernes, een mythische figuur naar wie de hoofdpersoon is gemodelleerd. Etty heeft dat niet gezien. Zij schrijft: ‘Joakim is namelijk overduidelijk gemodelleerd naar de Griekse bouzoukispeler Jordánis Tsomidis, die Van Woerden in 1998 voor deze krant bewonderend portretteerde.’ Het zal ongetwijfeld én ... én zijn, maar je kunt beter eerst het boek goed lezen voordat je er wat over schrijft en je blikveld niet beperken tot het archief van je eigen krant. Maar Van Woerden heeft die concrete verwijzing juist niet willen maken, en de zanger opgetild naar het niveau van de mythe. Het is jammer dat Etty de universele magie in Ultramarijn negeert en het boek daarmee tekort doet.

Pieter Steinz had intussen bij zijn nrc-leesclub even de poppen aan het dansen met zijn kritiek op al die foto's en krabbels in Extremely loud. Jammer dat hij geen kunsthistoricus had geraadpleegd, of op de website van Jonathan Safran Foer had gekeken. Hij doet net alsof we hier Paul van Ostaijen en Dada nooit hebben gehad. Maar echt discussiëren komt er toch niet echt van bij die chique digitale leesclub. Er kwam al snel een lezer die had uitgevonden dat het hoofdpersoontje van Extremely loud leed aan de ziekte van Asperger. Opgelucht meldde Yra van Dijk zich; zij is onlangs gepromoveerd op ‘Het typografisch wit in de moderne poëzie’ en was de volgende ‘professionele lezer’ die zich over het boek zou buigen. En die ziekte van Asperger, dat was nu precies waar zij het over wilde gaan hebben - gelukkig deed ze dat uiteindelijk niet, maar schreef ze als eerste een goed stuk over Foers roman.

Volgens mij is het joch dat Foer beschrijft gewoon diep in de rouw, omringd door de chaos van 9/11, radeloos omdat hij iets onherstelbaar fout gedaan heeft, en durft hij het niet aan zijn moeder en zijn oma te vertellen. Dat is het echte leven, het echte straatrumoer waar de Nederlandse literatuur blijkbaar zo naar hunkert. Maar ondertussen het enige drama dat wij ons kunnen voorstellen een ziekte. Daarvoor wil ik niet in een leesclub. Dan heb ik nog liever een moorkop.