Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 15]

Masterclass
door Bas van Putten

De zaal is snel gevonden. Een grauw gebouw naast een parkeerterrein, een loods met de mistroostige allure van een sporthal. Maar de deur is open en in de verte hoor ik vage, zwakke klanken. Een symfonie van Mozart, een vroege, de zogeheten kleine g-klein. Dramatische muziek, hoewel de dirigent dit nog niet heeft ontdekt, dat hoor ik al van ver. Zijn duffe slag verlamt de muzikanten en de bij Mozart strakke pezen van het ritme hangen slap als plooien in een oude huid. Binnen is het donker, niemand die me tegenhoudt. Langs de tribune sluip ik naar het podium, terwijl de spanning van het binnendringen naar mijn hoofd stijgt. Bij de bühne blijf ik staan om de beloning voor mijn moed en uithoudingsvermogen op te nemen: de masterclass.

Het orkest bestaat uit prachtig afgewerkte kinderen van twintig, zes jaar gymnasium en twee jaar Hochschule, begaafd en ordelijk, met het probleemloze gemak van zondagskinderen. Het ranke blonde meisje dat als concertmeester de troepen aanvoert moet van adel zijn: straks zal ik van haar dromen. De jonge dirigent houdt orde met een kolossale stok en met reusachtige gebaren die me, als ik niet zag en hoorde wat ik zie, op het idee hadden gebracht dat hij een symfonie van Mahler dirigeerde; much ado.

In de zaal een kleine dertig dappere getuigen; deelnemers en aanhang. Ik pik de cursuskandidaten er zo uit: keurige jongens met een boord en nette truien, net getrouwd en voor het vak van muzikantentemmer al te oud, te bang en zo welopgevoed dat ze het doodvonnis van Grote Maestro zullen ondergaan zonder te verblikken of verblozen.

De masterclass. Een dier slaat voor zijn achtervolgers op de vlucht. De mens laat zich afslachten, desnoods met volle zaal en televisiecamera's erbij. Het is verbazingwekkend dat muziekstudenten steeds opnieuw bereid blijken te zijn zo'n openbare afstraffing te ondergaan. Wie groot en trots genoeg is denkt: er zijn er elke eeuw steeds maar een paar die tellen, en jullie zijn het niet. Maar altijd blijf je hopen op een wonder, altijd. Daarom ben ik hier.

Recht voor de jonge dirigent, achter zijn nerveuze smalle rug, zit Grote Maestro. De pupil op de bok, het ernstig magere studententype dat niet drinkt maar Schopenhauer leest om van te leren, draagt een kolossale bril met dikke glazen die de deemoed van zijn jongensogen uitvergroten tot een stilleven in olieverf; de druiven der gramschap. Hij kijkt me aan als iemand die zou willen sterven voor het antwoord op de vraag wat hem als troepencommandant ontbreekt, het antwoord dat de Maestro hem al heeft gegeven; weer een zinloos leven.

Ik bestijg de trappen naar de laatste rijen van de bühne. Als ik ben aangekomen, zie ik dat de jongen in de diepte wordt gemangeld. In de pijnlijke choreografie van de scène wordt alles betekenisvol, al versta ik de discussie maar half. Grote Maestro hangt als een uitgetelde bokser in zijn stoel. Het betekent dat de jongen met de bril hem al zijn moed ontnomen heeft. Veelzeggend dat hij niet eens opstaat om zich uit te spreken; dat is macht. De jongen buigt, twee meter boven hem, over het hekje van het rostrum met zijn bange bovenlijf naar Grote Maestro toe; het lijkt alsof zijn bril hem meetrekt. Zijn hoogte stelt niks voor, niet meer.

Wat hebben wij van u gehoord?, vraagt Grote Maestro. Was het Mozart?

[p. 16]

De collega-kandidaten die op hun beurt wachten, moeten natuurlijk lachen om die smaad, nu het nog kan. De bril haalt hun kastanjes uit het vuur. Ze leren van zijn fouten, stoten zich straks niet meer aan dezelfde steen.

De jongen zegt bedremmeld dat dit uiteraard wel zijn bedoeling was, om Mozart op zichzelf te laten lijken.

Ze spreken Engels. Het Engels van de maestro is perfect. Accentvrij, soepel als een melodie.

Wat wilt u laten horen, vraagt de Enige. Wat wil dat zeggen, Mozart in g-klein?

Sturm und Drang, zegt de jongen. Dat heeft hij uit een boek. Ik ken dat boek; ik heb het ook gelezen, in mijn studiejaren. Weens classicisme in mineur, dus Sturm und Drang, vrij naar de literaire stroming die verborgen mensendriften had ontfutseld aan de greep van een geborneerd, uitsluitend rationeel verlichtingsdenken. Daar kwam muziek van, die de weg vrijmaakte voor de hartsbekentenissen van de romantiek, wild en verbeten. Dat heeft die jongen uit een boek geleerd waar alle scheppen werd versimpeld tot een wetenschappelijke logica van oorzaak en gevolg. Hij heeft die wetenschap op Mozart uitgestort. Hij heeft de felheid bestudeerd maar niet gevoeld. Dat boek heeft hem vermoord met het geloof in de verklaarbaarheid van alles. Hoor: zijn stem is in de studiezaal verweekt, te week voor drama.

Waarom al dat misbaar?, vraagt Grote Maestro weer. U maakt er circus van. Het is Mozart. Mozart!

Waarop de jongen zegt dat hij de heftigheid van de muziek heeft willen overbrengen op de musici.

U beweegt te veel, zegt Grote Maestro. Ik weet niet wat ik met u moet beginnen. Wordt u wel eens kwaad?

Natuurlijk, zegt de jongen.

Niet kwaad genoeg, riposteert de Meester. En niet lang genoeg. Ik zou u moeten folteren tot u het uitschreeuwt. Pas dan, als u kunt brullen, bent u dirigent. Die schreeuw, mijnheer, die zit bij u te diep. U hebt hem in uzelf begraven.

De jongen kijkt alsof hij is doorzien. Dat is uit dankbaarheid. Zijn voorraad dankbaarheid is onuitputtelijk.

Die stok van u, zegt Maestro, heeft geen zin. U zou het zonder moeten kunnen. Een stok is als een wapen. Orkesten zullen denken dat u zich verdedigt; een verkeerd signaal.

De jongen knikt.

Wat moet ik doen?, vraagt hij.

Gaan zitten, zegt de dirigent. Volgende.

De volgende is Christian, een Fransman in een sweater met het logo van een voetbalclub. Hij dirigeert de serenade voor strijkers van Tsjaikovski en hij komt niet verder dan het eerste thema. Weer een jongen zonder kern. Zelfs zijn gesticuleren is hopeloos. Dus daarom is hij hier, de trotse radeloze Christian. Om zich te laten ontmaskeren door de enige die in zijn ogen de papieren heeft om hem voor gek te mogen zetten: een Grote Leermeester. Zo zijn alle gelovigen; buigen voor een hoogste instantie die ze zelf tot God hebben verklaard. Uiteindelijk is het sadomasochisme.

Christian, zegt Grote Maestro zacht, dat klinkt niet vrij.

Zijn Frans is net zo goed. Een polyglot. Dat hoort er ook bij, virtuositeit: de sterkste willen zijn, waar ook ter wereld.

Niet vrij. Ik zie aan Christian dat hij het al vermoedde. Die onvrijheid is zijn lot. Zijn leven lang heeft Christian gevochten in de hoop ervan verlost te raken. Hij laat Tsjaikovski's thema nog één keer krampachtig glanzen, nu iets vrijer, maar niet vrij genoeg. Zijn angst voor kitsch weerhoudt hem.

[p. 17]

Non, herhaalt de beul. Weet je wat kunst is, Christian? Duizend keer nee zeggen en één keer ja. Niet zus. Niet zo. Niet links. Niet rechts. Precies in het midden, in het hart van de zaak. Voor elke noot in een partituur is er in het universum van de tonen maar één plek, de juiste. Jij kiest niet. Jij ruilt het ene nee in voor het andere. Je doet maar wat.

Op de tribune weer meedogenloos gegiechel voor zolang het duurt.

Nog eenmaal waagt de arme Christian de sprong. Dan valt hij andermaal, en heeft hij al zijn kruit voorgoed verschoten; drie keer mis.

Je denkt te veel, zegt Grote Maestro hem. En ik weet hoe het komt. Je lijdt aan bewustzijn. Bewustzijn is een ziekte. Begrijp me goed, ik zeg je niet dat je meer moet leren voelen. Gevoel is ook een ziekte. Ik zeg dat je moet handelen, vanuit je tenen. Doen. Wij zijn daders, zie je; wij schieten met scherp.

Christian knikt. Hij wordt niet kwaad. En daarom, weet ik, wordt het nooit meer wat met Christian. Als de hoogste rechter vonnist dat het aan zijn denken ligt, dan is hij uitgespeeld.

Als Christian weer is gaan zitten, spreekt de beul zich uit, nu in het Duits.

Wo ist das Gleichgewicht, vraagt hij, wo ja doch alles fehlt?

Er valt een stilte. Het gefluister van de kandidaten en hun secondanten.

Niemand weet het, zegt de beul. Niemand weet wat moet gebeuren. Het is godgeklaagd.

Weer stilte, boze stilte. Nu besef ik wat het is, een Generalpause.

Dan vraagt hij alle kandidaten op het podium te komen. Ze moeten naast elkaar gaan staan en op zijn slag een vierkwartsmaat dirigeren. Het is een achterlijk gezicht. Tien dirigenten, die onder leiding van een dirigent niets dirigeren. Ze slaan gebroken. In de maat, maar zonder zielsbeweging, als computers.

Nu allegro, zegt de beul. En ook dat doen ze. Als hij er genoeg van heeft, tikt Grote Maestro af en laat hij als een paus, in ritueel slowmotion, zijn hoog geheven, kwaad gekromde handen naar zijn knieën zakken. Jammer dat ik zijn gezicht nu niet kan zien.

Ja, hoor ik hem mompelen. Jaja. De jongens wachten op wat komt, maar er komt niets. Ze weten niet goed hoe ze moeten staan of hoe te kijken. Hun armen hangen, zinloos en ontheiligd, als geknakte vleugels aan hun starre lijven. Christian bergt ze op achter zijn rug, als een rekruut. Ik sla mijn ogen neer. Ik wil niet alles zien.

Wat mij frappeert, zegt Grote Maestro, is dat jullie geen van allen protesteren tegen een absurde opdracht. Het is volslagen zinloos, vierkwartsmaten dirigeren. Jullie zijn soldaten, geen generaals.

Wat bedoelt u?, vraagt de jongen met de bril.

Daar komt u achter, zegt de beul.

Christian knikt. Ik denk niet dat hij zelf nog weet waarom.

En Grote Maestro zegt: Ik dank u voor uw aandacht. Ik wens jullie een prachtig leven toe.

Pas dan staat hij op, terwijl zijn tien soldaten het schavot verlaten. Het orkest breekt op, de zaallichten gaan aan. Weer is de wereld niet veranderd.