Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 43]

Vrienden zonder grenzen
door A.L. Schneiders

Nooit had ik geloofd dat er ‘meer zou zijn tussen hemel en aarde’, maar nu begon ik toch te twijfelen. Van de kantoortoren die zou worden gerenoveerd in het centrum van Den Haag, was één van de talrijke vensters aan diggelen, en dat was precies het mijne. Dertig jaar geleden had ik mij achter dat venster opgesloten gevoeld en zeker de laatste maanden waren de beroerdste van mijn leven geweest. Nu stond ik daar aan het trottoir genageld en staarde ongelovig omhoog: de renovatie moest nog beginnen maar als enige van de honderden vertrekken was mijn voormalige kantoortje al aan weer en wind blootgesteld. Hadden mijn boze dampen van toen ten slotte met geweld een uitweg gevonden?

Het was mooi begonnen, mijn aanstelling bij ‘Vrijwilligers zonder Grenzen’. Na een solide maar saaie baan elders waren er plots ook voor mijzelf geen grenzen meer. De wereld lag open, al was het alleen de ‘Derde Wereld’, maar die was toch groot genoeg? Onze organisatie, een dependance van Buitenlandse Zaken, was opgericht naar analogie van het Amerikaanse Peacecorps, dat bedacht was door John Kennedy en werd geleid door diens zwager Sargent Shriver. Die was nu dus een soort collega van mij geworden. Trouwens, ook Prinses Beatrix had van haar belangstelling voor onze Vrijwilligers zonder Grenzen betuigd, heette het, en er was zelfs vóór ons kantoor een speciale parkeerplaats met een eigen pad aangelegd voor het geval zij ons met een bezoek zou vereren. Dit is nooit gebeurd.

De huisvesting in deze beginfase beviel mij zeer goed: wij waren ondergebracht in houten, met klimop begroeide barakken, die voorheen van ‘Landbouw en Visserij’ waren geweest. Vanuit mijn kantoortje zag ik nu en dan een vette rat door de klimop naar boven klimmen, en ik vond dat een passende introductie op de Derde Wereld.

De directeur-generaal waaronder wij ressorteerden was evenwel een gestaalde bureaucraat en hij zag het heil voor die Derde Wereld voornamelijk uitstralen uit de glazen wolkenkrabbers van de Verenigde Naties en andere internationale organisaties. Hij heeft mij eens op mijn kop gegeven omdat in de lessen ter voorbereiding van onze vrijwilligers zoveel aandacht werd besteed aan religie en cultuur van de lokale bevolking. ‘Dat programma lijkt wel een reisgids,’ riep hij snerend uit. ‘Wat ze moeten weten is welke internationale organisaties actief zijn, hoe die werken, en welke netwerken ze gebruiken.’

De keuze van de medewerkers werd door deze directeur-generaal persoonlijk gedaan, en het resultaat was ernaar. Behalve een paar voormalige Nieuw Guinea-gangers waren wij allen academici, en onder ons waren er nogal wat jonge dames van goeden huize. Zij waren buitengewoon geschikt om naar internationale conferenties te gaan, maar misschien minder toegesneden op de omgang met onze doelgroep in de jungle, savanne, geïsoleerde dorpen of andere onherbergzame plekken.

Ook ik was verregaand ongeschikt voor mijn functie. De dg had mij gekozen als hoofd ‘Selectie en opleidingen’, maar ik ben van nature terughoudend zo niet geremd en niet het minst geïnteresseerd in ‘Jeugd’. Gelukkig had ik een assistente met moederlijke eigenschappen, een omvangrijke juriste met een opgewekt schallende

[p. 44]

stem, zomer en winter gehuld in dezelfde dikke schapenjas. Zij kwam uit Indië. Het enige probleem was dat ze wel eens papieren verloor. Bijna dagelijks scheurde ze in haar Fiatje heen en weer tussen onze barakken en het Tropeninstituut in Amsterdam, waar de opleiding plaatsvond. Ooit zag ik zelf hoe een dossier van haar achterbank zachtjes door het open portier in de goot gleed en daar een roemloos einde vond.

Onze chef, Pim, was de enige die je een ‘expert’ had kunnen noemen. Hij was resident op Nieuw-Guinea geweest, de jongste uit onze koloniale geschiedenis. Hij had daar onder meer met goede resultaten koffie- en cacaocultures geïntroduceerd in afgelegen valleien. Om te zien was hij het tegendeel van de ferme koloniaal, hij was mager en buigzaam, terwijl zijn gebaren en toon bedrieglijk lijzig waren. Echt een Indische jongen, leek mij, met z'n bleekblauwe ogen, hoge jukbeenderen en z'n lange dunne vingers die bijna altijd met een sigaret of een sigarettenpijpje speelden. Hij zelf ontkende heftig van ‘gemengd bloed’ te zijn. Neen, zijn familie kwam uit een hoek van de Alblasserwaard waar een soort ‘subtribe’ te vinden was van mensen die er net zo uitzagen als hij. Eigenwijs was hij wel en verschrikkelijk perfectionistisch, vrijwel alle voorstellen om vrijwilligers in te passen, wees hij af.

Al met al hadden we na meer dan een jaar werkzaamheden in de barakken nog slechts vier teams ‘in het veld’ en een paar in opleiding, klaar voor vertrek. Aan die vertrekfeestelijkheden kon ik mij helaas niet onttrekken. Ik moest mee hossen op die dreunende brooddronken deunen van de jaren zeventiger, ‘We shall overcome’, honderd maal herhaald, maar ook wel Hollandser ‘Die Opa, Opa, Opa, de beste van heel Europa’ of zoiets. Ik voelde mij als een te oude hopman.

Intussen had onze chef Pim al zelf de grondslag gelegd voor zijn razendsnelle afgang. Hij was in de fluwelen klauwen gevallen van Elisabeth die bij ons was aangesteld voor de publiciteit. Ikzelf vond haar niet zo aantrekkelijk, laat staan verleidelijk. Zij had een nogal dikke kont en iets teveel blauwe rimram rond haar ogen. Het waren vermoedelijk haar charmante maniertjes, ontleend aan de Haagse society waartoe ze behoorde, die Pim op de knieën brachten. Zijn hele leven had hij doorgebracht in de rimboe en hij zal niet veel meer hebben ontmoet dan het soort vierkante verpleegster waarmee hij ook was getrouwd. Zo'n Haags pasteitje, dat was teveel voor hem. Meer en meer waren Elisabeth en hij onbereikbaar, verborgen achter een bordje ‘Niet Storen’ op z'n deur. Het ging nog verder toen hij haar meenam op z'n eerste dienstreis, een inspectie van een team in Kameroen, dit tot verontwaardiging van andere medewerkers die daarvoor veel meer in aanmerking kwamen. In Bamenda, Kameroen, wilde een van de meisjes van het team Pim spreken, ging naar het hotel en stuitte op het bordje ‘Please, do not disturb’. Onvervaard stootte zij de deur open en trof de minnaars op het toppunt van plezier. Nog dezelfde dag schreef het meisje aan de directrice van haar school, een protestantse landbouwhuishoudschool in Friesland en vandaar ging het nieuws natuurlijk snel door de rest van Nederland, tot het ook Den Haag bereikte. Ik had Pim al gewaarschuwd maar hij had dat weggewuifd met een hooghartig gebaar met z'n sigaret. Aan het eind van dit gesprek had hij voorgesteld dat ik eens een bezoek zou brengen aan ons team in Korhogo, Ivoorkust.

Ik weet tot op de dag van vandaag niet of het bedoeld was als zwijgpremie, maar ik ging. Onze vrijwilligers daar waren ondergebracht in barakken op een vlakte van rode lateriet, het was er bloedheet en er werd zeer veel bier gedronken. Ter gelegenheid van mijn bezoek werd de eerste avond een feestje georganiseerd en daar gingen we weer van ‘Die ouwe Opa, Opa, Opa, de beste van heel Europa’. Misschien door de praktijk van alledag was ‘We shall overcome’ in de vergetelheid geraakt.

Over wat ik precies moest inspecteren of rapporteren was ik niet helemaal zeker. Wel was me duidelijk dat onze mensen in Ivoorkust dagelijks grote afstanden aflegden langs de stoffige wegen. Het was evenwel moeilijk het rendement van al dat rij-

[p. 45]

den en rossen te doorzien. Een van hen had een paar dagen in het cachot gezeten omdat hij met een tractor een grafsteen had omgereden. Een ander was gevorderd door de prefect om als tuinier te werken in de rozentuinen van een buitenverblijf van de president. Weer een ander was al aangehouden op de luchthaven van de hoofdstad vanwege zijn eigenaardige, waarschijnlijk door de autoriteiten als revolutionair beschouwde uiterlijk: haren tot op z'n schouders, een geweldige baard en een glimmend lederen ritspak.

De verpleegsters en vroedvrouwen, sterk gemotiveerde protestantse meisjes, legden meteen beslag op mij en namen me mee naar hun kliniek waar ze terecht heel trots op waren. Ik deed mijn best om niet te laten merken dat ik bijna achterover sloeg van de hitte, de dierlijke stank en het gekrijs van alle Ivoorse borelingen die elke dag in onoverzichtelijke hoeveelheden ter wereld kwamen. De meisjes hadden een slim vacuümpompje meegekregen waarmee zij nóg vlugger nog meer kindjes de wereld in konden trekken. Dertig jaar later zag ik op de televisie ineens hetzelfde stadje terug, nu in burgeroorlog en met honderden rottende lijken in de straten en sloten. Misschien waren daaronder nog personen die destijds door onze eigen meisjes ter wereld waren gebracht, misschien zelfs met de vacuümpomp.

Aan mijn bezoek kwam een plotseling eind door een telex van de minister met het bericht dat Pim per heden was geschorst en dat ik direct moest terugkeren om de leiding op mij te nemen. De media hadden de reisjes van Pim en Elisabeth in het zonnetje gezet, met daarbij het verwijt dat door gebrek aan beleid de organisatie ‘Vrijwilligers zonder Grenzen’ nauwelijks van de grond was gekomen.

Terug in Den Haag zocht ik Pim op in het kleine saaie flatje dat hij had gehuurd in een straatje van het Bezuidenhout. Zijn vrouw had hem uit huis gezet en Elisa-

[p. 46]

beth had niet meer van zich laten horen. Hij was nu aan het solliciteren naar een ontwikkelingsbaan in Jemen, waarbij het ministerie hem nog wel wilde helpen. Ik had toch wel bewondering voor de onverstoorbare manier waarop hij weer zat te oreren, met z'n zachte Indische stem, over het ontwikkelingswerk zoals het volgens hem moest worden aangepakt. Van zijn aanbod mij te helpen heb ik geen gebruik gemaakt.

Na mijn aantreden kwam de organisatie vlotter dan ik had durven hopen op dreef. Dat kwam voornamelijk doordat het verstikkende perfectionisme van Pim er niet meer was en de medewerkers veel meer kans kregen zich te ontplooien. Wat wel jammer was was dat wij hadden moeten verhuizen, weg uit de klimop met die dikke rat, naar de twintigste verdieping van een grauwe hoogbouw, met weinig licht en veel bedorven lucht, op een koopje neergesmakt door de toen bekende speculant Zwolsman.

Een andere wolk boven mijn bestaan was een zekere Leo Scalonje, een Brabander die zo glad was als een aal maar op ongeveer gelijke hoogte in de hiërarchie. Voorheen had hij bij C&A gewerkt en hij stond algemeen bekend als ‘de broekenverkoper’. Hij lulde als een gieter in nieuwbakken sociologenjargon, en soms begreep ik echt helemaal niet waarover hij het had. Hij zag er onsmakelijk uit, met vettig zwart slierthaar waar hij geregeld een kammetje doorheen haalde. Het vervelendste was misschien dat hij vaak uitgebreid in z'n kont stond te krabben. Vanaf het begin nam hij een onuitstaanbare houding aan van ‘wij zullen het samen wel klaren’. Zijn adviezen kwamen altijd neer op kleine intriges om die of die opzij te schuiven of over te plaatsen. Later is hij nog directeur-generaal geworden.

Na verloop van tijd gebeurde wat we al jaren hadden gevreesd: we werden ondergebracht in een stichting met een sterk confessionele inslag. Al hebben ze zelf nauwelijks middelen, de organisaties verwant met Missie en Zending beschouwen de Derde Wereld nog altijd als hun privé-domein en ze hebben een politieke invloed die in geen verhouding staat tot hun wegsmeltende kerkelijke achterban. In die tijd kreeg ik ook de boodschap namens de minister dat mijn waarnemend directeurschap op zijn einde liep: er zou een nieuwe leiding komen, een geestverwant van de minister. Inmiddels liep de voorzitter van de stichting, burgemeester Laarmans van een stadje in Brabant al bij mij in en uit of het zijn eigen kantoor was. Het was een zware vlezige man met een rossige snor boven vettige lippen, zo'n type dat goedgeluimde mensen een Bourgondiër plegen te noemen. Veel last had ik niet van hem, hoewel het ons veel tijd en moeite kostte om z'n jachtvergunningen voor Ivoorkust in orde te krijgen. Dit zou zijn eerste inspectiereis worden, later zouden er nog vele andere van die feestelijke uitstapjes volgen. Ook zette hij me onder druk om te zien wat zij konden doen voor allerlei rooms-katholieke vormingsinstituten die hij bij uitstek geschikt vond om bij te dragen aan de vorming van onze vrijwilligers. Die instituten leidden een kwijnend bestaan en wilden wel een graantje meepikken uit de volle ontwikkelingspot. Zo toog ik dus naar oorden als Roggel, Opperzult en Nederzult die gehuld zijn in een mistige walm van varkensstront en gedomineerd worden door kolossale kerken van baksteen die hol en leeg waren op wat van dat onverwoestbare zware missiemeubilair na.

Toen kwam de dag dat de minister eindelijk z'n keuze had gemaakt: een zekere Willie Niermans zou de nieuwe directeur worden. Nog voordat we kennis hadden gemaakt, kreeg ik hem bijna dagelijks aan de telefoon met allerlei instructies, die hij met een autoritaire stem, bijna op dicteersnelheid doorgaf.

Willie, zo bleek, was in de buitenlandse dienst geweest. Hijzelf beweerde dat hij eruit gestapt was omdat hij het niet eens was met het Nieuw-Guinea beleid van Luns. Een meer geloofwaardige lezing was dat hij op hoge toon een bevordering had gevraagd, en daarbij dreigde met ontslag, dat het ministerie hem prompt had verleend.

[p. 47]

Toen hij z'n intrede deed, viel hij op het eerste gezicht wel mee. Met een minzaam lachje schuifelde hij achter zijn embonpoint rond, ons toesprekend in een overdreven spits soort Nederlands, alsof hij taalles aan het geven was. Zijn ogen achter dikke brillenglazen vond ik nogal eng en amfibieachtig. Hij praatte graag over zijn verloren paradijs, de diplomatieke dienst.

Al gauw werd hij echter onder de hoede genomen door Leo Scalonje, hetgeen Willie zich graag liet aanleunen, want hij wist in de woorden van Leo inderdaad niet ‘Van God noch zure Peren’. Het was duidelijk dat Willie mij niet vertrouwde, misschien vanwege mijn lange relatie met het personeel. Ik werd door het Brabantse tweetal geleidelijk buiten alle overleg gehouden en ik eindigde geïsoleerd en vrijwel stroomloos op mijn kamertje. Hetzelfde kamertje dus waarvan dertig jaar later de ruit was gesprongen, als een verlaat protest.

Het was een grijs vertrek op de Noordzijde van de toren, met koud en vlak noorderlicht. Ik had een zitje van buismeubelen en een dun tapijtje van V&D-kwaliteit. Het was er zeer stil, op het zachte kraken van de voegen van de toren na, en nu en dan het belletje van de lift wanneer die iemand naar de etage bracht maar nooit echt voor mij. Van de medewerkers zag ik nog maar weinig, ik denk dat ze teleurgesteld waren in mijn passieve, gelaten houding na Willie's intrede. In mijn buurt bivakkeerden nog wat anderen in stilte, en ook zij schenen min of meer afgeschreven ambtenaren te zijn, zwijgende schimmen van andere departementen waarmee ik zwijgend op en neer reisde in de lift. Ik weet niet meer wat ik de hele dag deed op dat kamertje, behalve verlangend kijken naar de wapperende vlaggen in de verte boven de Scheveningse boulevard, daar waar de Vrije Wereld was.

Net toen ik had besloten dan maar elders te gaan solliciteren kwam er een onverwachte wending. Aan het eind van een ochtend verscheen ineens Willie en vroeg op bijna nederige toon of ik een moment voor hem had. Schichtig keek hij mijn ka-

[p. 48]

mertje rond of hij zich ervan wou vergewissen dat er geen bom onder een stoel was verborgen.

‘Wat ik je wou vragen,’ begon hij. ‘Wordt er over mij gepraat? Ik bedoel, speciaal door Leo?’

‘Nou, niet speciaal,’ verzon ik. ‘Ik praat niet zoveel met Leo.’

Hij was even stil. Zonder dat strenge schoolmeestertoontje leek hij menselijker geworden.

‘Leuk kamertje,’ zei hij verstrooid. ‘Mooi uitzicht.’

‘Gaat wel. Gaat wel,’ mompelde ik.

‘Wat ik je eigenlijk wou vertellen, is dat ik ben opgebeld door een oud-collega, helemaal uit Ankara, met een dringende waarschuwing, tegen Leo. Die zou tegen ieder die het wil horen vertellen dat híj het is die hier de dienst uitmaakt. Over mij zegt hij dingen als “Die Niermans weet van God noch zure Peren”, ja, dat heeft Leo gezegd.’

Hij keek mij onderzoekend aan, maar ik kon moeilijk zeggen dat Leo Scalonje gelijk had.

‘Tjonge tjonge, dat is niet zo best. Dat kan je niet accepteren,’ wist ik met moeite uit te brengen.

‘Willem’, zei Willie plechtig. ‘Ik heb besloten mij van Leo te distantiëren. Ik ben steeds meer gaan inzien dat ik op jou kan bouwen en ik wil meer samen met jou het beleid gaan bepalen. Akkoord?’

‘Ja ja, natuurlijk akkoord, Willie. Dank je wel.’ Ik walgde van mijzelf, een kokhalzend gevoel alsof ik een glas wonderolie had ingeslikt.

Kort na dit gesprek zaten wij, Willie en ik, in de Rheingold, op weg naar Bazel, waar een conferentie van het Peacecorps plaatsvond. Ik voelde mij wat ongemakkelijk met die plotselinge intimiteit van een gedeelde coupé. Gelukkig dommelde hij geregeld weg. Ik vond dat hij er niet goed uitzag, al eerder had hij geklaagd over borstklachten. ‘Het was niets ernstigs, alleen een rib die soms wat op de borststreek drukte.’ Intussen schommelde onze trein langs de Rijn en las ik in Der Spiegel hoe een generaal van de Inlichtingendienst zichzelf een kogel door de kop had geschoten. Een passend onderwerp, leek me, gezien het winterse landland en mijn eigen depressie van de afgelopen maanden.

Op de dag na Nieuwjaar sleepte ik me naar kantoor. In de lift hingen nog een paar verdorde kersttakken en op een spiegel waren met lipstick onhandige harten en zoenlippen geschilderd. God, hoe moest ik dit nieuwe jaar met Willie doorkomen, en niet te vergeten met Leo. Vlak voor de deur dichtschoof kwam Zegwaard, onze bode, binnen. ‘Heeft u het al gehoord?’ zei hij met een ernstig gezicht. ‘Meneer Niermans is overleden. Gisteren. In België.’

‘Het is niet waar,’ riep ik. Waarschijnlijk merkte Zegwaard het vreugdesprongetje in mijn stem want hij keek me even verbaasd aan. Natuurlijk gingen wij allen naar de begrafenis. Willie's broer, een wat forsere uitgave van Willie zelf en notaris te Oss, kwam met uitgestrekte arm naar me toe.

‘Ach, wat ben ik blij u te ontmoeten,’ zei hij hartelijk. ‘U moet weten dat Willie vaak over u heeft gesproken. Herhaaldelijk heeft hij me gezegd dat u hem zo tot steun was, een loyale, trouwe vriend.’

Ik had niet veel te melden. De trouwe vriend gooide haastig een bloem op Willie's kist van Brabants eikenhout en sloop weg.