Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 51]

God noch engelen
Hoe Joeri voor ons de ruimte veroverde
door Rob van Scheers

baikonoer, kazachstan - 28 april 2001 - Dit is geen glasnost meer, dit is roekeloos. Nauwelijks drie uur voor de lancering staat een sissende raket te pralen in de gloeiende zon, en ik kan de dampen opsnuiven. Ik sta vijf meter verwijderd van de Sojoez tm-32 op het Joeri Gagarin-lanceerplatform van de basis Baikonoer, en niemand vraagt me wat ik hier doe. De reis van Moskou naar Kazachstan leek een eindeloze hordeloop langs mannen met petten die met steeds toenemende argwaan de papieren bekeken die Mr. Fix-it mij in Moskou had verkocht voor 200 dollar, maar nu trekt niemand de wenkbrauwen op terwijl ik de Sojoez bijna kan aaien. Dat geldt al evenzeer voor het portret van Gagarin op de zijkant van de raket. Precies veertig jaar geleden, en vanaf ditzelfde platform werd de 27-jarige majoor Joeri in zijn Vostok-1 naar eeuwige roem gekatapulteerd. Om dat te vieren is deze reis van de Sojoez tm-32 naar het International Space Station Alpha (iss) uitgeroepen tot jubileumvlucht.

Mijn mijmeringen worden onderbroken door flarden instructies uit de luidsprekers. Of we, minus twee uur voor de start, zo goed willen zijn het lanceerplatform te verlaten. En o ja, of we alsjeblieft onze mobieltjes willen afzetten, want die kunnen lelijk storen. Vooraf was de keuze: óf een plek op de veilige vip-tribune op grote afstand, óf een positie in de gevarenzone met goed uitzicht, op eigen risico en hier even tekenen, graag.

Het blijkt prima toeven op de aarden wal waaronder zich de commandobunker bevindt, op schootsafstand van de raket. ‘Sojoez - het veiligste vervoermiddel ter wereld!’ snoeft het handjevol Russische ruimtevaartjournalisten met wie ik deze uit overmoed geboren observatiepost deel. Niemand lijkt de kans op een mislukking ernstig te nemen. Onderweg zagen we mannen in witte asbestpakken op de steppe, klaar om in geval van rampspoed de rommel op te ruimen, en zij staken lachend hun duim omhoog.

De voortekenen zijn dan ook positief. Zoals de traditie voorschrijft, hebben de kosmonauten Moesabajev, Batoerin en Tito gisteren een glaasje champagne gedronken, en bij het verlaten van het kosmonautenhotel, deze zaterdagochtend om vijf uur, klonk het strijdlied Trava u Doma - ‘Waar de reiziger in de kosmos van droomt, is het gras en zijn huis’. De orthodoxe priester heeft raket en bemanning gezegend, en achter op de bus die de mannen vervoerde was een hoefijzer aangebracht. Ook volgens traditie kreeg de nieuwe crew de startsleutel van de vorige mee, als symbool voor de voortgang van het ruimtevaartprogramma. En zoals ooit de piloten uit de beginjaren van de aviatiek voor de start nog even een plasje deden, hebben ook deze kosmonauten dat gedaan. Altijd tegen het linker voorwiel van de bus. Net als Joeri.

Wat zou er dan nog kunnen misgaan?

Onwetend van het apocalyptisch geweld dat op het punt van uitbarsten staat, scharrelt een woestijnhond voor het lanceerplatform langs. Zou hij soms nog steeds wachten op de terugkeer van het eerste ruimtehondje Laika? Net als wij zal ook het beest geen waarschuwing vooraf krijgen, want het terugtellen van tien, negen acht tot lift-off, ach, dat vinden de Russen een typisch overgedramatiseerd amerikanisme.

[p. 52]

baikonoer, kazachstan - 12 april 1961

Dageraad 1:	- Draai sleutel in startpositie.
Ceder:	- Begrepen.

(pauze van ongeveer dertig seconden)

Dageraad 1:	- Ceder! Hier is Dageraad 1. De doorblaasfunctie is gegeven
Ceder:	- Begrepen.

(pauze van ongeveer tien seconden)

Dageraad 1:	- Ceder, hier is Dageraad 1. Sleutel staat op drainage.
Ceder:	- Begrepen. Hier is Ceder.
Dageraad 1:	- Bij ons gaat alles goed. De drainagekleppen zijn dicht.
Ceder:	- Bij mij gaat alles goed. Zelfvertrouwen is goed. Stemming is monter. Klaar voor de start. Over.

(pauze van ongeveer veertig seconden - men hoort de adem van Ceder)

Dageraad 1:	- Ceder, hier is Dageraad 1. De kabelmast is los. Alles gaat goed.
Ceder:	- Begrepen. Ik voelde dat. Over. Ik hoor het werk van de kleppen.
Dageraad 1:	- Heb u begrepen. Goed.

(pauze van ongeveer twintig seconden)

Dageraad 1:	- Ontsteking is van start. Ceder, hier is Dageraad 1.
Ceder:	- Begrepen. De ontsteking is gaande.
Dageraad 1:	- De voorbereidende stap. Over.
Ceder:	- Over.
Dageraad 1:	- Tussenstap.
Ceder:	- Begrepen.
Dageraad 1:	- Volledige opstijging.
Ceder:	- Pojechali! Daar gaan we!

(kabaal van motoren - pauze van twintig seconden - storingen en geluiden - stemmen sterk vervormd)

Ceder:	- Dageraad 1 Hier is Ceder. Zelfvertrouwen is goed, ik voel de druk, de vibratie, alles gaat goed.
Dageraad 1:	- Hier is Dageraad 1. Wij allen wensen u een goede vlucht. Alles goed?
Ceder:	- Dank u. Tot ziens. Tot spoedig weerziens, lieve vrienden. Tot spoedig weerziens.

moskou, rusland - 12 april 2001 - Deze dialoog voor twee heren - de transcriptie is te vinden in het Russisch staatsarchief, afdeling wetenschappelijk-technische documentatie (rgantd) - zou eigenlijk moeten worden gelezen als het ultieme poëem van het modernisme. Ceder (Kedr), dat is natuurlijk Joeri Gagarin in zijn Vostok-1 capsule, reciterend op de ochtend van 12 april 1961 om 09.07 uur, Moskou standaardtijd. En de dichterlijke Dageraad 1 (Zarja-1), daarachter gaat Sergej Koroljov schuil, brein van de Russische ruimterace, door zijn troepen consequent aangesproken als ‘Hoofd Constructie’.

Joeri en Sergej, twee stemmen uit het verleden. Maar ondanks de deplorabele financiële toestand van het ruimtevaartprogramma (het budget bedraagt circa 150 miljoen euro per jaar, tegen ruim 15 miljard dollar voor de Amerikaanse nasa), zijn ze in Rusland goed in het eren van dode dichters. Dat gaat zo. Elke 12 april weer is het kosmonautendag, en dan hangt het manshoge portret van kosmonaut Nummer 1 mét vredesduif stralend in de feestzaal. Zijn weduwe Valentina - Joeri overleed op 27 maart 1968 tijdens een trainingsvlucht met een mig-15 - neemt warme woorden en cadeautjes in ontvangst, en doet daar heel bescheiden over. Gewone burgers klappen, de kosmonauten rinkelen met hun medailles. Meermalen klinkt het oude Sovjetvolkslied dat door president Poetin in ere is hersteld, al is het met een nieuwe tekst. Bezoekers mogen met de hemelbestormers op de foto, en soms krijgen ze een handtekening.

[p. 53]

jeroen hermkens - zeist

Dan volgt een vrolijke optocht, achter de krans voor Joeri loopt Valentina Teresjkova, in 1963 de eerste vrouw in de ruimte. Overigens, de eerste knikkebolster in de ruimte was ze evenzeer, want tijdens haar 48 rondjes om de aarde werd ze meermalen door vermoeidheid overmand.

Die kosmonaut met de meeste glimmende onderscheidingen is Aleksej Leonov, in 1965 de eerste ruimtewandelaar, en commandant van de Sojoez die in juli 1975 de historische koppeling met de Amerikaanse Apollo maakte. Beoogd eerste mens op de maan was hij ook. Helaas voor Leonov overleed Sergej Koroljov in 1966 na een darmoperatie, waarmee de voorsprong van Moskou verdampte en de primeur van de eerste voetafdruk op de maan in 1969 aan Neil Armstrong moest worden gelaten. Achter Leonov wandelt Andrian Nikolajev, Kosmonaut Nummer 3, en exechtgenoot van Valentina Teresjkova. Destijds was het letterlijk: a match made in heaven, en Nikita Chroesjtsjov gaf er maar wat graag zijn zegen aan.

Wie ook in de parade meeloopt, is Sergej Krikaljev, meer een gezicht van onze tijd. Hij was de kosmonaut die verbleef in het ruimtestation mir, toen de Sovjet-Unie in augustus 1991 ophield te bestaan. Of Serjosja (zijn koosnaampje) gegeven de chaotische toestand op de grond even een dubbele dienst wilde draaien, luidde destijds het verzoek uit het vluchtleidingscentrum Tsoep. Uhm, tja, dat wilde hij wel, min of meer, vermoedde hij, waarna zijn missie 311 dagen, 20 uren en 54 seconden zou duren. Als dank voor zijn opoffering mocht hij in 1994 als eerste Rus mee in de Amerikaanse Space Shuttle. En zojuist is hij op aarde teruggekeerd na een verblijf van vier maanden in het International Space Station Alpha (iss).

[p. 54]

Ik vermoed dat Krikaljev na Gagarin, Titov en Leonov op nummer vier van de kosmonautenhitlijst staat. Dat heeft alles te maken met de documentaire Out of the Present die over zijn onfortuinlijke mir-avontuur werd gedraaid. En zijn naamsbekendheid zal alleen nog maar groeien, want na een nieuwe iss-missie in april 2005 is hij de geschiedenis ingegaan als onbetwist wereldrecordhouder ‘verblijf in de ruimte’, dat hij dan gesteld heeft op 800 dagen precies. Desondanks is Sergej Krikaljev behoorlijk down to earth gebleven. De kosmonaut wil graag praten als ik hem een paar dagen later tref in zijn Moskouse woning. En anders dan veel van zijn collega's vraagt hij daar niet eens een vuistvol dollars voor.

moskou, rusland - 16 april 2001 - ‘De eerste stap op volkomen onbekend terrein,’ begint Sergej Krikaljev zijn duiding van Kosmonaut Nummer 1. ‘Niemand wist of de mens wel in staat was om te overleven in de ruimte. Hoe zou Gagarin reageren op gewichtloosheid? Was het pak wel deugdelijk? De vrees bestond dat bij zulke snelheden zijn geest het zou begeven. Toen de eerste treinen in de negentiende eeuw werden getest, bouwden ingenieurs langs de spoorlijn een schutting. Zo hoefden de passagiers het voorbijzoevende landschap niet te zien. En die treinen gingen 30 kilometer per uur.’

Het is een publiek geheim dat latere kosmonauten wel eens neerbuigend deden over Joeri's prestatie. Hij was niet meer dan een menselijke kanonskogel, sputterden ze, want Gagarin mocht zijn Vostok-1 niet eens zelf besturen. Slechts in geval van nood kon hij op handbediening overstappen.

‘Nou ja, in die kritiek zit natuurlijk wel iets. Aan de andere kant: er lag een zware last op de schouders van de mensen die hem omhoog zonden. Ze wisten niet zeker of Joeri in de ruimte wel afgewogen beslissingen kon nemen. Mij lijkt het geen onlogisch besluit om je allereerste kosmonaut op de automatische piloot te zetten. Wat als hij zijn verstand verliest, en in zo'n toestand het stuur grijpt?’

Nee hoor, gek genoeg inspireerden alle heldenverhalen de jonge Krikaljev niet tot een keuze voor een loopbaan in de ruimte. Hij dacht erover om vrachtwagenchauffeur te worden, een beroep dat in het onmetelijke Rusland ook in hoog aanzien staat, zegt hij (en vast beter betaalt dan het kosmonautensalaris van 112 tot 140 euro per maand). Vervolgens wilde hij piloot worden, en pas na zijn twintigste koos hij voor een bestaan als reiziger in het hemelruim. Zelfs de eerste mensen op de maan brachten hem niet op dat idee. ‘In Rusland is de landing nooit uitgezonden. Door de Koude Oorlog stond er alleen een berichtje in de krant. Een paar jaar later werd een nasa-documentaire vertoond in het planetarium van Sint-Petersburg, mijn geboortestad. Daar ben ik geweest. Wonderlijk om mensen op de maan te zien lopen, maar ik zag dat mijzelf nog niet doen.’

Vladimir Majakovski, revolutionair dichter van beroep, voorzag aan het begin van de vorige eeuw:

De hemel is vanbinnen en vanbuiten bekeken,
God noch engelen zijn ontdekt

Hij had het mis.

Sergej Krikaljev wil het nog net niet zo benoemen (‘In 1988 verbleef ik voor het eerst in de mir, en ik herinner mij vooral hoe verbaasd ik was om de horizon als curve te zien. Op aarde is de horizon een strakke, horizontale lijn, maar in de ruimte krijg je een perfect ronde planeet gepresenteerd’), maar het reizen in de ruimte schijnt voor hen die er geweest zijn te raken aan een religieuze ervaring. Zo heeft driekwart van alle Amerikaanse Apollo-astronauten zich na hun missie spontaan tot de Here bekend. Ook in Rusland hebben esoterie en ruimtevaart een monsterverbond gesloten. Maar de veronderstelling dat het communistische regime een plaatsvervan-

[p. 55]

jeroen hermkens - scheemda

gende godsdienst poogde te scheppen waarbinnen de kosmonauten de rol van aartsengel kregen toebedacht, is niet geheel juist.

Ga naar het Moskouse Herdenkingsmuseum voor de Kosmonautiek, bekijk de verzamelde prenten, posters, postzegels, sigarettenpakjes (Planeta - ‘kosmische kwaliteit, aardse prijs’), medailles en speldjes, en begrijp dat de verbeelding van ruimtevaart eerst en vooral ontsproten is aan de middeleeuwse wortels van het voormalige imperium: dit is iconografie voor de moderne tijd. Strijklicht speelt over Joeri's cardiogram, opgetekend bij de start van zijn Vostok-1. In airbrush zien we kosmonauten dansen met mythologische paarden, terwijl boeren en boerinnen toekijken, net als een tevreden Lenin.

Het allercurieuste curiosum heeft de afmetingen 10×5 centimeter. Het draagt een foto van een knappe man in uniform, hij lacht ons vriendelijk toe. Het is het persoonsbewijs van Joeri Gagarin, dat is meegegaan de ruimte in. Niemand verliet Rusland zonder de vereiste papieren, zoveel is wel duidelijk.

‘Held van de Sovjet-Unie... held van de Sovjet-Unie,’ prevelt een man bij het graf van Joeri in de Kremlinmuur. Hij is in tranen, en hij lijkt wel in trance. Voor zijn bedevaart en het bezorgen van rode anjers moest hij eerst langs Vladimir Iljitsj Lenin glippen, wiens ontzielde lichaam de Commissie voor Vereeuwiging nog zo veel hoofdbrekens had bezorgd. Daarachter liggen Gagarin en Koroljov slechts een paar urnen van elkaar verwijderd. En het is bijna alsof de prevelende man in tranen voor de Kremlinmuur deze dichtersbent kan horen fluisteren:

Ceder:

- Vibratie neemt toe. Het geruis neemt enigszins toe. Ik voel me goed. De druk stijgt ook.

[p. 56]

(pauze van tien seconden)

Dageraad 1:	- Ceder, tijd is zeventig
Ceder:	- Begrepen. Zeventig. Voel me uitstekend. Vlucht gaat door. De druk stijgt. Alles gaat goed.

(geluid wordt harder)

Dageraad 1:	- De ontkoppeling is geschied. Alles is normaal. Hoe gaat het? Over.
Ceder:	- Ik hoor jullie goed. Ik voelde de ontkoppeling. Standaard drie is ingeschakeld. Alles is normaal.
Dageraad 1:	- Ik heb u begrepen. Goed.

(het geluid zwelt aan - een pauze tien seconden)

Ceder:	- Dageraad 1, hier is Ceder. Door illuminator vzor [bedoeld wordt: de patrijspoort, voorzien van een optisch oriëntatiesysteem] zie ik de aarde. De aarde is goed te onderscheiden.
Dageraad 1:	- Ceder, hier is Dageraad 1. Alles gaat goed. De machine gaat goed. Over.
Ceder:	- Begrepen. Ik zie rivieren, plooien in het landschap, alles goed te onderscheiden. Zicht is goed. Ik kan alles daar bij jullie prima zien. Over.

De keuze van de altijd zo korzelige Koroljov voor Gagarin was er een die door vaderlijke gevoelens werd ingegeven. Twintig rekruten telde het voorbereidende programma aanvankelijk, maar straaljagerpiloot Joeri was van het begin af de favoriet van het Hoofd Constructie. Zou het boerenslimheid zijn geweest van Joeri? Of juist de gecalculeerde zet van een schaakgrootmeester? Feit is dat Gagarin het hart van Koroljov stal door bij een bezichtiging van de Vostok-1 capsule in de fabriek van Kaliningrad als enige aspirant-kosmonaut bij de betreding van de futuristische bol zijn laarzen uit te trekken. Een geste afkomstig van het Russische platteland, en Joeri's manier om respect te betuigen miste zijn uitwerking niet.

In Koroljovs tot museum omgebouwde Moskouse villa doet nog een anekdote de ronde. Lang ging het verhaal dat het meesterbrein met opzet uit de publiciteit werd gehouden, op instigatie van de kgb. De veroordeling tot obscuriteit kostte hem tweemaal de Nobelprijs - na de vlucht van de Spoetnik en na de Vostok-1 - want Chroesjtsjov hield de wereld voor dat de prestatie op het conto van ‘het gehele sovjetvolk’ mocht worden geschreven. Dat Koroljov ook ontbrak bij de huldiging van de Eerste Kosmonaut boven op het Lenin-mausoleum had een heel andere reden. Dit is wat er werkelijk gebeurde, tenminste, als we de erven Koroljov mogen geloven, hoeders van het museum.

Circa een miljoen Moskovieten zijn op 14 april 1961 uitgelopen om Kosmonaut Nummer 1 terug te verwelkomen op aarde. Met een Iljoesjin-18 is Gagarin het hoofdstedelijke vliegveld Vnukovo binnengevlogen. Na een gang over een rode loper richting Chroesjtsjov, waarbij de held nog moest oppassen niet over zijn losgeraakte schoenveter te struikelen, wordt hij in een zwarte Zil limousine gestopt. In colonne gaat het richting Rode Plein, maar Koroljov moet voor zijn eigen vervoer zorgen.

Hij heeft zich geschikt in zijn rol van staatsgeheim. Bij een buitenlandse ambassade heeft hij een tijdje terug voor 40.000 roebel een oude Chaika-limousine op de kop getikt, zodat ook hij en zijn elite van het okb-1 ontwerpbureau zich op gepaste wijze bij de festiviteiten kunnen vertonen. Helaas breekt halverwege de triomftocht de ventilatorriem, waarna de limousine oververhit raakt. Koroljov wordt gedwongen naar het centrum van Moskou te liften.

Joera! Joera! - het publiek rond het mausoleum scandeert het koosnaampje al uren. De spontane uiting van volksvreugde is alleen te vergelijken met de wijze waarop de overwinning op de nazi's werd gevierd. Een man in de ruimte, en wat meer is:

[p. 57]

jeroen hermkens - den haag

nog wel een Russische boerenzoon. Leve de triomf van het communisme! ‘Nu naar de maan!’ staat op een banier geschreven. ‘Richting de planeten!’ suggereert een ander spandoek. ‘Hulde aan de Columbus van de Kosmos!’

Terwijl Joera met Chroesjtsjov op het punt staat het ereterras boven op het Lenin-mausoleum te betreden, worstelt Koroljov zich een weg door de Moskouse metro. Hij heeft zijn vrouw Nina Ivanovna opgehaald om de huldiging bij te wonen, maar de menigte boezemt hen angst in. Het schijnt dat ze zelfs door de hekken rond het Rode Plein zijn gebroken, de zaak loopt volledig uit de hand!

‘We gaan naar huis!’ bromt het Hoofd Constructie. ‘Dit is geen doen.’ Met een chagrijnig gezicht neemt de vader van de Russische ruimtevaart thuis plaats voor zijn Roebin 202 tv-toestel. Hij vraagt zich af welk monster hij heeft gebaard, een monster dat hij niet langer in zijn macht heeft.

Nee, dat was geen leuke dag voor Sergej Koroljov. Hij herschreef eigenhandig de geschiedenis van de technische vooruitgang, maar hij miste het bijbehorende partijtje door pech onderweg. Ter geruststelling: postuum heeft Sergej Koroljov zijn welverdiende plaats als schepper van de volksreligie die Russische ruimtevaart heet natuurlijk toch wel gekregen. Peinzend, de hand aan de kin, kun je hem in Moskou als borstbeeld aantreffen, en op herdenkingszegels van Joeri is Koroljov nooit ver weg.

Bovendien had hij zelf al de grootste prijs gekregen, te vinden in zijn Moskouse villa. Het is een foto, gedateerd 15 december 1962. Het is een aardigheidje van de jongens, de Kosmonauten 1 tot en met 4, te weten Gagarin, Titov, Nikolajev en Popovitsj.

Trots en met een glimlach alleen gegeven aan ware gelovigen staan ze op de prent.

[p. 58]

Eronder hebben ze geschreven: Voor lieve Sergej Pavlovitsj, Onze Kosmische Vader - Met wensen voor een goede gezondheid, en groot succes in de toekomstige verovering van de ruimte, Uw dankbare zonen.

baikonoer, kazachstan - 27 april 2001 - Het is met een oude Toepolev 145 van Karat - ‘Safe Air’ staat pocherig op de zijkant gekalkt - dat de vlucht vanuit Moskou wordt gemaakt. Aan boord: gezellige Perzische tapijtjes, kettingrokende stewardessen, dronken passagiers en een geit, alsmede het uitgelezen clubje Russische ruimtevaartjournalisten, vergezeld door één Nederlandse reporter.

Op deze oneindige Kazachse steppe beleven de kosmonauten dus hun harde terugkeer. Hoewel mijn nieuwe vriend Sergej Krikaljev daar nogal luchtig over deed, moet zo'n landing - afgemeten aan de capriolen die een eenvoudig lijnvliegtuig al uithaalt - toch geen onverdeeld genoegen zijn. Foto's van totaal verkreukelde ruimtevaarders schieten mij te binnen, ze puffen uit in een ligstoel. Meestal lachen ze tevreden, want ook zij weten dat meer dan eens Magere Hein in het ontvangstcomité stond opgesteld.

De basis Baikonoer, een terrein dat 140 bij 80 kilometer beslaat, is de eenzaamste plek op aarde. Weliswaar wonen er in het gelijknamige stadje zo'n 65.000 technici en militairen, maar dat ligt kilometers verderop. Hier heb je de steppe, een paar kamelen, uiteraard de steppe, een enkele klaproos, en vooral nog veel meer steppe. Tot 2020 heeft Moskou het gebied van de republiek Kazachstan gepacht. Tegen die tijd zal het complex wel zo'n beetje zijn ingestort, want de waarheid is dat Baikonoer wel een kwastje verf kan gebruiken.

Bij het Energia-complex, een van de vijf lanceerplatforms, klim ik op een heuveltje. Apocalyptisch vergezicht is nog voorzichtig uitgedrukt als je die arme Boeran daar in zijn eentje in de woestijnzon ziet bakken. Dit was de Space Shuttle van de Russen, een puik staaltje bedrijfsspionage, niet van de Amerikaanse te onderscheiden. Precies twee rondjes om de aarde maakte dit toestel op 15 november 1988, zonder bemanning en radiografisch bestuurd. Daarna besloot Gorbatsjov dat het dure programma moest worden gestaakt, tot groot verdriet van de generaals die de Boeran (‘Sneeuwstorm’) hadden besteld. Nu ligt het gehavende toestel als een gestrande witte walvis tussen zandhopen.

In het Gorki Park te Moskou staat ook nog zo'n Boeran. Dit trainingsmodel werd lange tijd als toeristische attractie geëxploiteerd door German Titov, Kosmonaut Nummer 2. Hij overleed op 20 september 2000 in de sauna, door een cocktail van cognac en stoom, hoewel zijn vrouw nog zo had gezegd dat hij aan zijn hart moest denken voordat ze even boodschappen ging doen. Typisch German, om juist dan wat extra kolen op het vuur te gooien.

Zijn opvliegende karakter speelde hem ook al parten toen de Staatscommissie het besluit moest nemen wie als eerste naar de ruimte zou gaan - Joeri Gagarin of German Titov? Het werd Joeri, de perfecte boerenzoon, wat Chroesjtsjov en Koroljov betrof. German, dat klonk te Duits, hij was veel te snel geneigd tot een weerwoord, en bovendien ook nog eens afkomstig uit de middenklasse. Al bij het eerste ruimtehondje Laika liet persbureau tass niet na te vermelden dat het hier om een arbeideristisch straathondje ging, een ‘portiekhondje’ in het Russisch, en zeker geen nuffig rashondje. Kort gezegd: kameraad Titov was te bourgeois. Bitterheid over de beslissing heeft German zijn hele leven parten gespeeld, ook al mocht hij op 6 augustus 1961 in de Vostok-2 liefst 24 uur buitenaards verblijven. Bij zijn terugkeer bewees hij onbedoeld het gelijk van de keuzeheren. Hij dronk meteen een biertje, waarmee hij het complete medische onderzoek op losse schroeven zette.

Gekke German, helemaal in de roes van de Wvolja. Dat is een diepgeworteld begrip in de Russische ziel, en het staat voor: de vrije wil, de absolute vrijheid. Je vindt

[p. 59]

het al terug in de strijd van de dichters tegen de tsaar. Of in de veilige binnenwereld ten tijde van de boze communistische buitenwereld. En vooral: in de kosmos. Voor de Rus is ruimtevaart de totale Wvolja. Een snelheid van acht kilometer per seconde, en geen autoriteit op aarde die je kan kapittelen. Totdat je weer terugkeert, natuurlijk. Dan is het snel voorbij met de Wvolja.

in de ruimte - 12 april 1961

Dageraad 1:	- Ceder, hier is Dageraad 1. Alles gaat goed.
Ceder:	- Begrepen. Ik zie de aarde, zicht is uitstekend. Over.

(pauze van tien seconden)

Ceder:	- Dageraad, hier is Ceder. Ik voel me prima. Ik ga verder met de vlucht. De druk stijgt een beetje. Vibratie. Ik verdraag alles normaal. Door de illuminator vzor zie ik de aarde, de plooien van het landschap. Bos. Hoe gaat het bij jullie?
Dageraad 1:	- Ceder, hier is Dageraad. Je bent geweldig. Alles gaat goed! Over.
Ceder:	- Dageraad, hier is Ceder. Ik zie de wolken boven de aarde, kleine en grote. En hun schaduwen. Mooi. Wat een pracht. Hoort u mij? Over.
Dageraad 1:	- Ceder, wij horen u goed. Gaat u maar door met de vlucht.
Ceder:	- De vlucht gaat goed door. De druk stijgt langzaam, niet sterk. Alles gedraagt zich goed. Vibratie niet groot. Ik voel me uitstekend. Door de illuminator zie ik de aarde die steeds meer door wolken wordt bedekt.
Dageraad 1:	- Wij hebben u begrepen. Wij horen u goed.

(hard geluid, dat daarna weer stopt).

Ceder:

- Dageraad, hier is Ceder. De tweede trap is uitgeschakeld. Over.

(pauze van tien seconden).

Dageraad 1:	- Ceder, hier is Dageraad 1. Wat werken moet, dat werkt. Dit is de laatste fase. Alles is normaal. Over.
Ceder:	- Ik heb u begrepen. Ik hoor de inschakeling. Ik voel dat het werkt. Voel me uitstekend. Observeer de aarde. Het zicht is goed. Over.

(pauze tien seconden)

Ceder:

- De vlucht gaat goed verder. Derde fase werkt. De televisiemonitor werkt ook. De stemming is opperbest. Ik zie de aarde. Door de illuminator zie ik de horizon. Die is een beetje richting voeten weggeschoven.

baikonoer, kazachstan - 27 april 2001 - Behalve de roestige bakken met lampjes in het Baikonoer-museum die tijdens Joeri's vlucht voor computers moesten doorgaan behoort tot de meest ontroerende bezienswaardigheden in deze woestenij een houten huisje voorzien van een groen puntdak. Dat was het onderkomen van het Hoofd Constructie, hier verbleef Koroljov als hij op de basis aan het werk was. En dat was hij bijna altijd. Op de avond van 11 april 1961 kreeg hij twee gasten te logeren, hun britsen van nauwelijks 1.60 meter zijn ook vandaag nog keurig opgemaakt. Die nacht konden Joeri en German van de opwinding niet slapen, maar ze veinsden van wel. Op hun lijf was allerhande meetapparatuur aangebracht, en vanbuiten werden ze door heren in witte jassen geobserveerd. Kosmonaut Nummer 1 noch Kosmonaut Nummer 2 wilde natuurlijk de indruk wekken slecht op zijn taak te zijn berekend, dus hielden ze zich stil. Kan het zijn dat German heimelijk smeekte om een angstaanval van Joeri? Waarna hij zichzelf in de heldenrol droomde? Psst, Joera - zou je het nu wel doen?

Alles voor de vooruitgang, nietwaar? Ook door de catastrofe van 24 oktober 1960, slechts een halfjaar voor de lancering van Joeri, lieten de Russen zich niet afschrikken. Er vielen 92 doden toen het volgetankte prototype van een r-16 raket vlam vatte en de daaropvolgende explosie alles en iedereen binnen een cirkel van een

[p. 60]

kilometer wegvaagde, met uitzondering van de brandende ambitie om de ruimte in te gaan. Het was niet de enige crisis in de geschiedenis van Baikonoer, maar voor dergelijke gevallen heeft de Rus altijd één vermetel wapen in de binnenzak. Het zit in een fles, is even kleurloos als reukloos en bevat 45 procent alcohol. ‘Laten we proosten op een voorspoedige lancering,’ roept de eerste Russische journalist. Dat laten we ons geen twee keer zeggen.

‘Laten we nu proosten op een voorspoedige afstoting van de eerste trap,’ klinkt de volgende.

‘Laten we drinken op de tweede trap,’ zo gaat het vrolijk verder.

Na de baan om de aarde, de koppeling met het iss, het verblijf in het iss, het ontkoppelen van het iss én de voorspoedige landing is ook de vierde fles wodka leeg. Of we nu niet eens moeten toasten op de heroïsche Joeri Gagarin, opper ik, het glas reeds in de lucht. We zijn hier immers voor zijn jubileumvlucht? Dan daalt een Siberische kilte over de tafel. De mannen zwijgen, en turen naar de punten van hun schoenen. ‘Wij Russen laten onze doden met rust,’ klinkt het dan streng. ‘Wij proosten nooit op onze overledenen.’

Stomme buitenlander, zie je ze denken. Ik begrijp dat wel. Voor deze gestaalde kaders is een bezoek aan de assemblagefabriek van Baikonoer gesneden koek, terwijl ieder ander zich er peilloos over verbaast dat zo'n Sojoez pas 48 uur voor de lancering in elkaar wordt gesleuteld. Zij kijken niet op van het oude mannetje aan een even oud bureau in de hal. Zijn naam: Anatoli Podteleznikov; zijn beroep: De Controleur. Geen schroef wordt in de raket gedraaid zonder zijn akkoord, en keurig noteert hij iedere handeling in een kolossaal kasboek.

En als de Sojoez de volgende ochtend precies om zeven uur op de rails wordt gezet, traditie sinds 12 april 1961, zeggen de Russen ‘altijd leuk’ - terwijl ik met een open mond van verbazing het projectiel tergend traag over de Kazachse steppe zie trekken. Richting het Gagarin-lanceerplatform, dat - toen nog naamloos - al werd gebruikt voor de Spoetnik-lancering van 1957.

Ach, het zou wat! In Rusland is hightech nooit veel meer geweest dan een hamer en een sikkel, een zakmes en een schroevendraaier. Eenvoud als de sleutel tot succes. Buitenlandse astronauten die te gast waren in de mir raakten meer dan eens in opperste verwarring over deze tot in de perfectie doorgevoerde filosofie van het simplisme. De nasa ontwikkelde voor een miljoen dollar een pen waarmee je in staat van gewichtloosheid kon schrijven, de Russen hadden er allang een. Te weten: een potlood.

in de ruimte - 12 april 1961-77

Ceder:

- Lente, hier is Ceder. De ontkoppeling met de draagraket heeft plaatsgevonden om 9 uur 18 minuten en 7 seconden, volgens plan. Ik voel me goed. De spoesk 1 is ingeschakeld. De magnetische index van de bkfr gaat naar de tweede positie. Alle starters van bkfr branden. Ik voel me goed, de stemming is monter. De parameters van de cabine: De druk is één eenheid. Vochtigheid: 65. Temperatuur: 20. Druk in het compartiment: één eenheid. Handbedieningsysteem: 155. In het eerste automatische bedieningsysteem: 155. In het tweede automatische bedieningsysteem: 157. Het gevoel van gewichtloosheid is goed te verdragen. Aangenaam. Ik ga verder met mijn baan om de aarde. Hebt u mij begrepen? Over.

(pauze van dertig seconden. Het geluid zwelt aan. Er klinken morsegeluiden).

Ceder:

- Het compartiment blijft draaien. Het draaien van het compartiment kun je meten aan de oppervlakte van de aarde. Het aardoppervlak gaat door de illuminator naar links. Het compartiment draait een beetje

[p. 61]

naar rechts. Goed. Mooi. Voel me uitstekend. Vlucht gaat door. Alles gaat uitstekend. Wat is daar met de Dageraad? Ik heb geen contact. Wat is er met Lente? Ook geen contact.

Joeri Gagarin is inmiddels oostwaarts gevlogen. Het radiostation op het schiereiland Kamchatka probeert contact met hem te krijgen, en andersom. Een van de aanwezigen op de grond is aspirant-kosmonaut Aleksej Leonov, door Gagarin zo dadelijk liefkozend ‘de blonde’ genoemd:

Ceder:

- Lente, Lente, hier is Ceder. Over. Lente, hier is Ceder. Ik hoor u niet. Hoort u mij? Over.

(pauze van vijf seconden)

Ceder:

- Het gevoel van gewichtloosheid is interessant. Alles zwemt. (vreugdevol) Alles zwemt. Wat een schoonheid. Interessant.

(pauze van 45 seconden)

Dageraad 3	- Ceder, hier is Dageraad 3. Ceder, hier is Dageraad 3.
Ceder:	- Dageraad 3, hier is Ceder. Hoort u mij? Over. Lente hoor ik niet. Ik hoor Lente niet. Ik voel me uitstekend. De stemming is opperbest. Alles is normaal. Ik vervolg de vlucht. Met de gewichtloosheid gaat het ook goed. In het algemeen gaat de hele vlucht goed. Wat kunt u me zeggen? Over.
Dageraad 3:	- Ceder, hier is Dageraad 3. Ik hoor u luid en duidelijk. Over.
Ceder:	- Dageraad 3, hier is Ceder. De vlucht gaat voorspoedig verder. Het gevoel van gewichtloosheid is normaal. Ik voel me goed. Alle apparaten en alle systemen werken goed. Wat kunt u me zeggen? Ik hoor u uitstekend.
Dageraad 3:	- Ceder, hier is Dageraad 3. Wij horen u goed, de apparatuur werkt goed. We voelen ons goed. Wat kunt u mij zeggen over de vlucht? Wat kunt u mij zeggen? Over.

(sterk geluid)

Ceder:

- Heb u begrepen. Groeten aan de blonde!

(pauze 35 seconden)

Ceder:

- Heb de illuminator geopend. Ik zie de horizonlijn. De horizon komt te voorschijn. Maar aan de hemel zijn geen sterren te zien. Het aardoppervlak, het aardoppervlak is te zien door het raam. De hemel is zwart en aan de rand van de aarde, aan de rand van de horizon is zo'n mooie blauwe aureool die donkerder wordt naarmate hij verder van de aarde af is.

(pauze tien seconden)

Ceder:

- Attentie! Ik zie de horizon van de aarde. Zeer mooie rode aureool. En dan dicht bij het aardoppervlak een regenboog. En de regenboog gaat zo naar beneden. Heel mooi - is alweer weg door de rechter illuminator. Ik zie nu hoe de sterren voorbijgaan. Een zeer mooie aanblik. De vlucht gaat in de schaduw van de aarde door. In de rechter illuminator zie ik nu een sterretje, het gaat van links naar rechts. Kijk, het is weg. Weg, weg. Ik ben uit de schaduw van de aarde gekomen. Door de rechter illuminator is nu de zon verschenen. Het lijkt erop dat het zonoriëntatiesysteem werkt. Door de illuminator observeer ik nu de aarde, ik observeer de aarde, ik vlieg over de zee. Je kunt de richting van de beweging over de zee volledig bepalen. - Lente, hier is Ceder. Lente, hier is Ceder. Tijd: 10 uur 18 minuten. Het tweede commando is gegeven. De druk in het oriëntatiesysteem is 120 atmosfeer. De druk

[p. 62]

in de tdoe is 320 atmosfeer. Ik voel me goed. De vlucht verloopt voorspoedig. Hebt u mij begrepen? Over. Alle systemen werken goed. De vlucht gaat verder. Hebt u mij begrepen. Over?

(Sterke storingen. Hier eindigt de opname)

Van de landing van Kosmonaut Nummer 1 bestaan geen filmbeelden. Voor de legerfilmploeg, net als voor Joeri zelf, was het maar gissen waar hij uiteindelijk zou neerkomen. Behalve een persoonsbewijs werd hem voor de zekerheid ook een revolver meegegeven. Bedoeld voor de leeuwen in donker Afrika, maar evenzogoed te gebruiken als finale uitvlucht bij verregaand misfortuin onderweg. ‘Start noch vlucht zal gemakkelijk zijn,’ had de visionaire Koroljov zakelijk bespiegeld voor het vertrek, ‘en ook de landing niet. Ik wens je een goede zonnewind.’ Daarna omhelsden de mannen elkaar, en stootte Koroljov knap hard zijn voorhoofd tegen Joeri's ruimtehelm.

En toen gebeurde wat achteraf misschien wel het meest dichterlijke moment uit de geschiedenis van de sovjetmens mag worden genoemd. Koroljov fluisterde hem in: Joera, de cijfers zijn: drie-twee-vijf. En Joeri lachte alleen maar. Niet een keer, niet twee keer, wel drie keer was het hem inmiddels verklapt. Drie-twee-vijf. Tegen alle voorschriften in, en onafhankelijk van elkaar, had de voltallige top van het Russische ruimtevaartprogramma Gagarin in vertrouwen genomen, door hem bij al die omhelzingen de code voor de handbediening van de Vostok-1 in het oor te fluisteren. Zélfs de meest geharde stalinist onder hen, generaal Nikolaj Kamanin, had het niet over zijn hart kunnen verkrijgen Kosmonaut Nummer 1 met handen en voeten gebonden Het Grote Onbekende in te sturen. Menselijk, after all - de Russen die er altijd zo prat op gaan goed te kunnen lijden, verbergen achter hun geharnaste koppen een sentimentele inborst.

Het was 10 uur en 45 minuten Moskou standaardtijd, toen Gagarin besloot voortijdig zijn Vostok-1 te verlaten. De voorbije minuten in zijn capsule waren ver-schrikke-lijk geweest, ze degradeerden die hele start tot kinderspel. Boven Afrika werden om 10 uur 25 de remraketten correct in werking gesteld, maar daarna wilde de laatste trap achter de bol niet loslaten. Kabels hadden moeten breken, maar bleken veel taaier dan gedacht. In plaats van de beoogde tien seconden vroeg het zeker tien minuten om de bol van de aandrijfmodule te scheiden. Bij terugkeer in de dampkring was de combinatie hevig gaan tollen, zo'n dertig graden per seconde.

‘Ik zag een compleet corps de ballet voorbijtrekken,’ zou Joeri later aan de Staatscommissie rapporteren. De lampjes op zijn controlepaneel vielen spontaan uit, en daarna begonnen ze omineus te knipperen. Gekraak van staal. De temperatuur liep op, en door de g-krachten werd Gagarin in zijn stoel geperst. Het matroesjka-poppetje boven zijn instrumentenbord - een talisman, maar ook bedoeld om het exacte moment van gewichtloosheid te bepalen -, slingerde als een dolleman heen en weer. Zijn ogen rammelden Joeri uit de kassen.

‘Ik sta in brand! Verstaat u mij? Ik sta in brand!’ riep hij. Niemand hoorde hem, want radiocontact was bij het doorklieven van de atmosfeer onmogelijk. Sloeg de vuurzee waarin hij terecht was gekomen nu werkelijk naar binnen, of vergiste hij zich? Zou hij zijn revolver pakken? Nee, nog maar even wachten met het afscheid nemen van het leven! Negen kilometer! Acht! Zeven! - met een daverende klap vloog het luik boven zijn hoofd open. Was ik dat? Deed ik dat zelf? Was dit niet tegen het draaiboek en veel te vroeg?

Pojechali! riep Joeri - wie begeesterd is door Wvolja laat zich door voorschriften niet intimideren. Daar werd hij al met zijn schietstoel over de uitwerprails gekatapulteerd. Blauw boven. Groen beneden. Bungelend aan zijn parachute begon het hem te dagen. Vooraf had Koroljov hem minder dan vijftig procent kans gegeven om

[p. 63]

jeroen hermkens - amsterdam

veilig terug te keren. Nu mocht hij tot zijn Kosmische Vader prevelen: ‘Het is volbracht. Het is bijna volbracht!’

saratov-regio, sovjet-unie - 12 april 1961 - Boer Yakov Lysenko hield van het landleven, net als zijn vader voor hem, en diens vader daarvoor. Het was stralend weer, en de tractor sloeg aan zonder nukken, dit keer. Flink zou er zo dadelijk kunnen worden geschoffeld, gezaaid, gesnoeid, bemest en gewied. Een daverende knal deed boer Yakov opschrikken. Hij plaatste zijn hand boven zijn ogen, en tuurde de hemel af. Zag hij daar een stipje? Welzeker! Het stipje werd een vlek. De vlek een parachute, en eronder scheen een mannetje te hangen. Was er opnieuw een Amerikaanse spion uit de lucht geschoten?

Zonder het antwoord af te wachten, rende boer Yakov terug naar zijn dorp Smelkovka. Hij sloeg groot alarm en sommeerde de potigste kerels met hem mee te komen. Half-en-half hielden ze de hooivorken al in de aanslag, toen ze ter bestemder plaatse aankwamen. Daar stond de vreemdeling, en hij sprak met houtvestervrouw Anna Tachtárova en haar dochter Rita, die er aardappelen aan het poten waren.

‘Goedendag, kameraden, zal ik mij even voorstellen?’ zei de vreemdeling nu glimlachend tegen Yakov. ‘Mijn naam is Joeri Gagarin, en ik ben de eerste mens die zojuist tot het sterrenstelsel is doorgedrongen.’

Niet veel later waren de militairen verschenen, met helikopters en alles. En hoewel de vreemdeling uitdrukkelijk had beloofd dat ze dan allemaal samen op de foto zouden gaan, werden boer Yakov en zijn gevolg hardhandig weggejaagd. Daarover is de boer nog lang verbolgen geweest.

[p. 64]

De militairen kenden een heel andere missie. Voor hen was het zaak om de ware toedracht van de landing te verhullen, van zins als het Kremlin was met de internationale luchtvaartregels te schipperen. Ze wilden een hoogterecord voor Gagarin, erkend door de International Astronautical Federation te Parijs. De regels schreven evenwel voor dat een piloot of ruimtevaarder in hetzelfde toestel moest terugkeren als waarmee hij was vertrokken. Dat Joeri's geblakerde Vostok-1 een paar kilometer verderop terecht was gekomen moest voor de commissie worden verzwegen. En al helemaal dat Kosmonaut Nummer 1 de bol per schietstoel had verlaten.

Van invloed op Joeri's statuur als de eerste Russische popster was het geschutter allemaal niet. Met zijn innemende glimlach, zijn kuiltjes in de wangen, zijn gevoel voor humor en zijn atletische bouw, scoorde Joeri als Man van het Moment gemakkelijk de eerste plaats op de internationale charmemeter. Opnieuw werd hij de complete planeet rondgestuurd, maar nu per vliegtuig. Het schijnt dat boerenzoon Joeri bij een banket op Buckingham Palace nog voor een koninklijke crisis heeft gezorgd. Naar goed Russisch gebruik poetste hij voorafgaand aan de maaltijd even zijn bestek, iets wat op het verroeste sovjetplatteland een routineuze handeling is. De oplettende koningin Elizabeth meende echter te mogen concluderen dat er vette vingers op mes en vork hadden gezeten, waarna ze de ochtend erop de voltallige keukenstaf zijn congé gaf.

Ja, de wereld lag aan Joeri's voeten. Snel zou alles hem naar het hoofd stijgen. Joeri deed wat pophelden doorgaans doen, hij vermaakte zich met het nieuwbakken gilde der ruimtevaartgroupies. Tijdens een uitstapje met de kosmonautenclub naar Jalta stond hij op 3 oktober op het punt te worden betrapt met een kamermeisje, zijn vrouw Valentina had de deurklink al in haar hand. Opnieuw besloot Joeri tot het maken van een sprong. Hij dook van het balkon, en dit keer was zijn landing minder zacht. Met zijn voorhoofd kwam hij terecht op een stoeprand, het bloed gutste over zijn gezicht. Voor het Kremlin was dat het sein om hem langzaamaan uit het openbare leven te retoucheren. De mythe Gagarin mocht niet worden beschadigd.

Veel herrie om niks, natuurlijk. Alsof wij kinderen uit het ruimtevaarttijdperk niet bereid zouden zijn Joeri zijn avontuurtjes als buitenaardse Casanova te vergeven. Zijn viriliteit betekende een viering van het leven, met name van zijn eigen leven, dat hij buiten verwachting had verlengd. Beter dan wie ook wist Gagarin dat zijn Vostok-1 slechts een wankel karretje in een vijandig universum was geweest.

baikonoer, kazachstan - 28 april 2001 - Het is 13.17 uur Kazachse standaardtijd precies als het gebulder een aanvang neemt. De torens van de sprinkhaan-constructie wijken, en de Sojoez tm-32 met Gagarins beeltenis erop verheft zich majestueus boven het platform. Even lijkt hij daar te blijven hangen, maar dan doorklieft hij als een machtige Russische penis de hemelen (zoals Sovjet-propagandafilms dat altijd zo puntig uitdrukten). Na een seconde of tien is de raket reeds uit het zicht verdwenen. Niet geïmponeerd door de aanhoudende luchtdrukverplaatsing ontkurkt het Russische verlaggeversgilde een fles cognac.